Không gian giữa con người và mối quan hệ qua lại giữa con người - Kim Thịnh Hoa

106 X· héi häc sè 3(59), 1997 Kh«ng gian gi÷a con ng−êi vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a con ng−êi kim thÞnh hoa ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng sinh th¸i ®èi víi søc kháe, t©m lý vµ hµnh vi cña con ng−êi ®· ®−îc toµn thÕ giíi nhËn thøc mét c¸ch s©u s¾c. Quan niÖm míi vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng, thùc phÈm mÇu xanh tõng b−íc ®· trë thµnh sù tiÕp nhËn th−êng thøc ®èi víi con ng−êi. Trªn b×nh diÖn vÜ m« cña x· héi theo quan niÖm sinh th¸i häc x· héi th× con ng−êi kh«ng nh÷ng ®· tiÕp thu mét c¸ch réng r·i mµ cßn trë thµnh chç dùa c¬ b¶n cña c¸c ngµnh khoa häc nh− b¶o vÖ m«i tr−êng, x©y dùng vµ qu¶n lý ®« thÞ, t©m lý häc x· héi, x· héi häc v¨n hãa vµ nh©n chñng häc v¨n hãa kh¶o s¸t t©m lý vµ hµnh vi cña con ng−êi. Song, trªn b×nh diÖn vÜ m« vÒ ®êi sèng b¶n th©n mçi con ng−êi, sù g¾n bã gi÷a con ng−êi víi nh÷ng ho¹t ®éng cña quÇn thÓ nhá, khuynh h−íng th«ng th−êng cña con ng−êi vÉn y nguyªn ë chç dïng ®Æc tr−ng c¸ nh©n ®Ó gi¶i thÝch biÓu hiÖn cña t©m lý vµ hµnh vi kh¸c nhau, ch−a ý thøc ®−îc t¸c dông lín lao cña hoµn c¶nh ®Æc thï. Trªn thùc tÕ, m«i tr−êng sinh th¸i x· héi vÜ m« do nh©n tè vËt lý vµ x· héi cÊu thµnh ®· cã ¶nh h−ëng to lín vµ m¹nh mÏ cã tÝnh kÞp thêi ®èi víi t©m lý vµ hµnh vi cña con ng−êi, ®ång thêi còng cã hiÖu qu¶ s©u s¾c trong t−¬ng lai l©u dµi. ë bµi viÕt nµy, tõ gãc ®é kh«ng gian gi÷a con ng−êi ¶nh h−ëng tíi sù nèi liÒn gi÷a con ng−êi ®Ó nãi lªn tÝnh quan träng vµ tÝnh kh¶ n¨ng cña nghiªn cøu sinh th¸i häc x· héi vi m«. LÊy thêi gian ®Ó thóc ®Èy sù chó ý cña con ng−êi ®èi víi lÜnh vùc nµy. 1. Nhu cÇu kh«ng gian gi÷a con ng−êi Kho¶ng c¸ch kh«ng gian ®−îc gi÷ g×n gi÷a con ng−êi víi con ng−êi ®· trùc tiÕp ph¶n ¸nh møc ®é tiÕp nhËn lÉn nhau gi÷a hai bªn. Sù c«ng bè vÒ hiÖn t−îng nµy lµ mét sù cèng hiÕn quan träng trong nghiªn cøu ng«n ng÷ häc nh©n thÓ cña nhµ t©m lý häc - Nhµ t©m lý häc ®· ph¸t hiÖn, bÊt kú ng−êi nµo còng ®Òu cÇn cã mét kh«ng gian cña m×nh mµ b¶n th©n n¾m ®−îc xung quanh m×nh. Tuy kh«ng gian cho m×nh nµy sÏ tïy nh©n tè nh− hoµn c¶nh, mËt ®é nh©n viªn trong kh«ng gian cña ®¬n vÞ, hoµn c¶nh v¨n hãa vµ tÝnh c¸ch c¸ nh©n mµ cã sù biÕn ®æi - Nh−ng bÊt luËn lµ ai chØ cÇn ë vµo tr¹ng th¸i tØnh t¸o th× ®Òu cã thÓ cã lo¹i nhu cÇu kh«ng gian cña b¶n th©n m×nh. Cßn, ng−êi ®ã ®i ®Õn ®©u th× ®Òu sÏ mang theo kh«ng gian cña b¶n th©n m×nh tíi ®ã, gièng nh− xung quanh th©n thÓ cã mét “bao khÝ”, con ng−êi ®i tíi ®©u th× n¬i ®ã trë thµnh “bao khÝ” v« h×nh vÒ t©m lý b¶o hé ë n¬i ®ã. Ph¹m vi kh«ng gian mµ “bao khÝ” ®ã bao trïm ®· trë thµnh kh«ng gian cña b¶n th©n mçi con ng−êi. Kh«ng gian cña b¶n th©n mçi con ng−êi chØ cho phÐp t¹o nªn c¶m gi¸c an toµn vÒ t©m lý. VÒ t×nh c¶m, con ng−êi ®· tiÕp nhËn ®Ó h−ëng thô. VÒ tiÕp cËn kho¶ng c¸ch, kh«ng gian trë thµnh mèi quan hÖ tû lÖ thuËn víi møc ®é tiÕp nhËn t×nh c¶m, kh«ng gian cña b¶n th©n cã thÓ ph©n chia sù h−ëng thô víi ng−êi kh¸c còng ngµy cµng nhiÒu h¬n, tÝnh chÞu ®ùng vµ sù tiÕp cËn víi kho¶ng c¸ch kh«ng gian còng ngµy cµng cao. ChØ cã nh÷ng ®èi t−îng ®· tiÕp nhËn mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ t×nh c¶m nµy nh− gi÷a t×nh yªu cña con ng−êi, gi÷a ng−êi th©n (con c¸i), sù h÷u ý cña con ng−êi míi cã thÓ chÞu ®ùng thêi gian tiÕp xóc dµi ®−îc. NÕu kh«ng cã sù tiÕp nhËn t−¬ng øng vÒ t×nh c¶m, th× Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Kim ThÞnh Hoa 107 bÊt cø ai x«ng vµo mét kh«ng gian cña b¶n th©n mçi ng−êi ®Òu sÏ bÞ cho r»ng x©m ph¹m nghiªm träng, khiÕn cho con ng−êi c¶m thÊy ®−îc ¸p lùc rÊt lín trong t©m lý, ®ång thêi, sù lo nghÜ còng sÏ ®−îc thÓ nghiÖm. Lo¹i thÓ nghiÖm nµy sÏ buéc con ng−êi ®iÒu chØnh kho¶ng c¸ch kh«ng gian cña m×nh víi ng−êi kh¸c, m·i tíi khi cã l¹i kh«ng gian cña b¶n th©n hoµn chØnh lµ dõng. NÕu chóng ta l−u t©m tíi nh÷ng ®«i b¹n yªu nhau... trong c«ng viªn th× sÏ ph¸t hiÖn thÊy sù yªn lÆng cña hä trong c«ng viªn d−êng nh− lµ chê sù ph©n bæ kho¶ng c¸ch. Mçi ®«i ®Òu lùa chän mét c¸ch cã ý thøc gi÷ vÞ trÝ kho¶ng c¸ch hîp lý víi ng−êi kh¸c. ë vÞ trÝ nµy th× hä cã thÓ t¹o lËp ra “bao khÝ” cña m×nh mét kh«ng gian cña b¶n th©n 1 c¸ch cã hiÖu qu¶, ®ång thêi cã ®−îc tÝnh an toµn vÒ t©m lý trong ®ã. Nh©n tè quan träng nhÊt ®· ¶nh h−ëng nhiÒu, Ýt tíi kh«ng gian cña b¶n th©n con ng−êi lµ mËt ®é nh©n viªn trong kh«ng gian cña ®¬n vÞ. Trªn xe « t« c«ng céng ®«ng ng−êi, kh«ng gian cña b¶n th©n mçi ng−êi rÊt nhá, hai phÝa kh«ng thÓ kh«ng th«ng qua sù trèn tr¸nh ¸nh m¾t cña ng−êi kh¸c ®Ó biÓu thÞ kho¶ng c¸ch víi ng−êi kh¸c (M. Argyle and J. Dean, 1965). NÕu kh«ng ph¶i lµ hiÓu biÕt lÉn nhau th× con ng−êi kh«ng thÓ chÞu ®ùng lÉn nhau mµ ngåi rÊt s¸t vµo nhau, N. F. Russo, mét nhµ t©m lý häc ®· lµm mét cuéc thö nghiÖm: ë mét phßng th− viÖn lín võa míi më cöa, ®éc gi¶ thø nhÊt võa b−íc vµo ngåi xuèng, th× nh©n viªn nghiªn cøu ®i vµo lÊy ghÕ ngåi ë bªn c¹nh anh ta (hoÆc chÞ ta). Cuéc thö nghiÖm ®· tiÕn hµnh tíi 80 l−ît ng−êi. KÕt qu¶ cho thÊy: so s¸nh víi t×nh h×nh mét ng−êi ch−a bÞ sù x©m ph¹m cña ng−êi l¹ mµ ®¬n ®éc, sù x©m ph¹m cña ng−êi kh¸c ®èi víi kh«ng gian cña b¶n th©n mçi con ng−êi râ rµng ®· rót ng¾n thêi gian mµ con ng−êi xa c¸ch. Nghiªn cøu ®· chøng minh r»ng, mËt ®é nh©n viªn trong kh«ng gian cña ®¬n vÞ rÊt thÊp. Trong t×nh h×nh cã thÓ chän lùa vÞ trÝ kh«ng gian cña m×nh, con ng−êi h−íng vÒ kh«ng gian cña b¶n th©n t−¬ng ®èi lín cÇn ph¶i gi÷ kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh víi con ng−êi, nÕu kh«ng th× c¶m thÊy ng−êi kh¸c ®· x©m ph¹m vµo kh«ng gian cña b¶n th©n m×nh, vÒ t©m lý sÏ n¶y sinh t×nh c¶m kh«ng phï hîp m·nh liÖt. Vµ cµng víi mËt ®é nh©n viªn trong kh«ng gian ®¬n vÞ t¨ng lín, cµng nhiÒu kh«ng gian bÞ ng−êi kh¸c chiÕm cø, th× kh«ng gian cña b¶n th©n mçi con ng−êi còng sÏ thu nhá l¹i t−¬ng øng. Lóc ®ã th× con ng−êi ngåi gÇn nhau, còng kh«ng thÓ t¹o thµnh sù x©m ph¹m ®èi víi kh«ng gian cña b¶n th©n ng−êi kh¸c. 2. Kho¶ng c¸ch vµ sù nèi liÒn gi÷a con ng−êi. E. T. Hall (1959), nhµ nh©n chñng häc, trong cuèn s¸ch “Ng«n ng÷ kh«ng tiÕng”, t¸c phÈm kinh ®iÓn nµy ®· ph©n chia kho¶ng c¸ch kh«ng gian gi÷a con ng−êi víi con ng−êi trong cuéc sèng hµng ngµy thµnh 4 lo¹i, ®ã lµ: kho¶ng c¸ch th©n mËt, kho¶ng c¸ch c¸ nh©n, kho¶ng c¸ch x· giao vµ kho¶ng c¸ch c«ng céng. Mçi mét lo¹i kho¶ng c¸ch l¹i cã sù ph©n chia ph¹m vi gÇn vµ ph¹m vi xa. Ph¹m vi gÇn cña kho¶ng c¸ch th©n mËt (Inti-mate-distance) chÝnh lµ sù tiÕp cËn ®Çy ®ñ hoÆc sù tiÕp xóc trùc tiÕp cña th©n thÓ - trong kho¶ng c¸ch nµy, con ng−êi cã thÓ c¶m thô lÉn nhau vÒ nhiÖt t×nh vµ tÝnh c¸ch cña ®èi ph−¬ng, thÞ gi¸c cã thÓ cã sù biÕn h×nh nhÊt ®Þnh - khi con ng−êi tiÕn hµnh nèi liÒn trong kho¶ng c¸ch ®ã th× ®−a nhiÒu c¶m gi¸c ®ông ch¹m - cßn thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c th× rót vµo vÞ trÝ thø yÕu - trong t×nh h×nh b×nh th−êng con ng−êi chØ cho phÐp b¹n t×nh hoÆc con c¸i b−íc vµo ph¹m vi nµy. Trªn thùc tÕ, kho¶ng c¸ch nµy còng chÝnh lµ kho¶ng c¸ch thÝch hîp cña con ng−êi «m Êp, yªu th−¬ng vç vÒ hoÆc sù tiÕp xóc vÒ giíi lÉn nhau. Ph¹m vi xa cña kho¶ng c¸ch th©n mËt lµ 6-18 th−íc Anh. §©y lµ kho¶ng c¸ch tháa ®¸ng trong sù tiÕp xóc vÒ c¸nh tay lÉn nhau, kh«ng thÓ tiÕp xóc toµn th©n. Trong t×nh h×nh chung, viÖc sö dông kho¶ng c¸ch th©n mËt ®Òu giíi h¹n ë hoµn c¶nh c¸ nh©n, cã ®iÒu ë mét sè quèc gia, con ng−êi còng cã tËp tôc tiÕp xóc th©n mËt trong tr−êng hîp ë n¬i c«ng céng nh− «m, h«n v.v... kho¶ng c¸ch th©n mËt chØ giíi h¹n bëi viÖc sö dông trong mèi quan hÖ t×nh c¶m gi÷a nh÷ng ng−êi Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 108 Kh«ng gian gi÷a con ng−êi vµ ... gÇn gòi, th©n mËt. Nh− chóng ta ®· nªu ë trªn, nÕu hoµn c¶nh buéc ng−êi ta ph¶i can dù vµo kho¶ng c¸ch th©n mËt cña ng−êi kh¸c trong t×nh tr¹ng nhËn thøc kh«ng gièng nhau th× con ng−êi sÏ th«ng qua viÖc tr¸nh tÇm nh×n hoÆc tiÕp xóc mét c¸ch bÞ ®éng ®Ó thÓ hiÖn kho¶ng c¸ch vÒ t©m lý gi÷a hai bªn. ChØ cã trong t×nh tr¹ng kho¶ng c¸ch kh«ng gian gi÷a con ng−êi cã thÓ chän lùa th× kho¶ng c¸ch vËt lý gi÷a ng−êi víi ng−êi míi ®èi øng ®−îc víi t©m lý hoÆc kho¶ng c¸ch t×nh c¶m gi÷a hai bªn. Kho¶ng c¸ch c¸ nh©n (Personal distanse) lµ kho¶ng c¸ch thÝch øng nèi liÒn gi÷a b¹n bÌ. Ph¹m vi gÇn cña kho¶ng c¸ch c¸ nh©n lµ 1,5-2,5 th−íc Anh. §ã lµ kho¶ng c¸ch cã thÓ c¾t ®øt mèi giao l−u nång nhiÖt vµ tÝnh c¸ch thÝch ®¸ng gi÷a nh÷ng ng−êi th©n, ®ång thêi l¹i cã thÓ n¾m tay nhau vµ gi÷ ®−îc kho¶ng c¸ch nèi liÒn thÞ gi¸c b×nh th−êng trong t×nh tr¹ng mµ kho¶ng c¸ch kh«ng gian cã thÓ chän lùa, th× ng−êi l¹ tiÕn vµo kho¶ng c¸ch nµy sÏ t¹o nªn sù x©m ph¹m ®èi víi ng−êi kh¸c. Cã mét sè ng−êi, trong t×nh tr¹ng kh«ng hiÓu ng−êi kh¸c, nªn b−íc vµo kho¶ng c¸ch nµy nãi chuyÖn víi ng−êi kh¸c, th−êng th−êng lµ rót vÒ phÝa trong (sau) nãi chuyÖn víi ng−êi kh¸c. Ph¹m vi xa cña kho¶ng c¸ch c¸ nh©n lµ 2,5-4 th−íc Anh. §©y lµ kho¶ng c¸ch giíi h¹n ë gi÷a mµ mét c¬ thÓ th«ng th−êng ch¹m ph¶i, ng−êi quen hoÆc ng−êi l¹ ®Òu cã thÓ dÝnh vµo ph¹m vi nµy. Cã ®iÒu, trong t×nh tr¹ng th«ng th−êng nµy, kho¶ng c¸ch gi÷ g×n khi nèi liÒn gi÷a ng−êi quen t−¬ng ®èi hµi hßa th× cµng s¸t kho¶ng c¸ch ph¹m vi gÇn (2,5 th−íc Anh) vµ cuéc nãi chuyÖn víi ng−êi l¹ th× l¹i cµng s¸t víi kho¶ng c¸ch xa cña ph¹m vi xa (4 th−íc Anh). Kho¶ng c¸ch duy nhÊt trong viÖc nèi liÒn chuyÓn thµnh kho¶ng c¸ch x· giao (Social distance), cã ý nghÜa nèi liÒn kh«ng mang s¾c th¸i vÒ mèi liªn hÖ t×nh c¶m cña bÊt kú c¸ nh©n nµo. Kho¶ng c¸ch th©n mËt vµ kho¶ng c¸ch c¸ nh©n nh×n chung lµ sö dông trong hoµn c¶nh x· giao kh«ng chÝnh thøc - Vµ kho¶ng c¸ch x· giao th× dïng vµo tr−êng hîp x· giao chÝnh thøc. Ph¹m vi gÇn cña kho¶ng c¸ch x· giao lµ 4-7 th−íc Anh. Ho¹t ®éng x· giao chÝnh thøc th«ng th−êng: nh÷ng cuéc héi ®µm ngo¹i giao th× ng−êi ta ®Òu gi÷ kho¶ng c¸ch ë møc ®é nµy. Ph¹m vi gÇn cña kho¶ng c¸ch x· giao lµ 7-13 th−íc Anh. §©y lµ kho¶ng c¸ch gi÷a con ng−êi thÝch hîp trong viÖc sö dông vµo nh÷ng sù viÖc cµng nghiªm tóc, cµng chÝnh thøc víi hoµn c¶nh x· giao. TiÕn hµnh nèi liÒn trong ph¹m vi kho¶ng c¸ch nµy th× con ng−êi cÇn n©ng cao ©m l−îng khi nãi chuyÖn, cÇn ph¶i tiÕp xóc víi anh m¾t nhiÒu h¬n. Sù biÕn ®æi nµy sÏ trùc tiÕp t¨ng thªm bÇu kh«ng khÝ chÝnh thøc. Trong ph¹m vi kho¶ng c¸ch nµy, nÕu ng−êi nãi chuyÖn kh«ng ®−îc sù ñng hé cña ®èi ph−¬ng qua ¸nh m¾t, anh ta (hoÆc chÞ ta) sÏ cã sù c¶m nhËn lµ bÞ coi th−êng, bÞ cù tuyÖt mét c¸ch m¹nh mÏ. Nh÷ng gi¸m ®èc C«ng ty th−êng dïng bµn lµm viÖc lín vµ réng, ®ång thêi chç ngåi cña ng−êi ®Õn th¨m ®Æt ë c¸ch chç bµn 1 kho¶ng ®Ó thùc hiÖn ®−îc kho¶ng c¸ch nµy. Ng−êi qu¶n lý hµnh chÝnh sÏ truyÒn ®¹t nh÷ng chØ thÞ xuèng cÊp d−íi, l·nh ®¹o ®¬n vÞ ®ãn tiÕp ng−êi ®Õn th¨m, gi¸m ®èc C«ng ty ra lÖnh cho th− ký lu«n lu«n sö dông kho¶ng c¸ch nµy. Kho¶ng c¸ch c«ng céng lµ kho¶ng c¸ch ®−îc gi÷ gi÷a ng−êi nãi chuyÖn víi nh÷ng ng−êi nghe khi nãi chuyÖn c«ng khai. Ph¹m vi gÇn lµ 12-15 th−íc Anh, ph¹m vi xa lµ 25 th−íc Anh trë lªn. Trong ph¹m vi kho¶ng c¸ch c«ng céng ng−êi ta ®· kh«ng thÓ dïng ng÷ ®iÖu b×nh th−êng ®Ó nãi chuyÖn cã tÝnh chÊt c¸ nh©n ®−îc. Sù t¨ng lín vÒ kho¶ng c¸ch còng lµm cho tÝnh chÝnh x¸c vÒ th«ng tin thÞ gi¸c gi¶m xuèng. Bëi vËy, kho¶ng c¸ch nµy kh«ng thÝch hîp víi viÖc nèi liÒn gi÷a con ng−êi víi nhau mµ chØ thÝch hîp víi viÖc nãi chuyÖn. Trong ®êi sèng hµng ngµy, rÊt nhiÒu hoµn c¶nh s¬ suÊt do dù tÝnh ®Òu kh«ng nghÜ tíi nhu cÇu kh«ng gian cña con ng−êi, khiÕn cho con ng−êi kh«ng thÓ x©y dùng lªn hoÆc gi÷ g×n ®−îc kh«ng gian cña c¸ nh©n b¶n th©n, ¸p lùc vÒ t©m lý sÏ t¨ng lªn nhiÒu. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Kim ThÞnh Hoa 109 3. VÞ trÝ vµ sù nèi liÒn kh«ng gian c¸ nh©n. Mèi quan hÖ vÞ trÝ kh«ng gian gi÷a con ng−êi víi con ng−êi sÏ trùc tiÕp ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh cÇu nèi gi÷a c¸ nh©n. §iÓm nµy kh«ng chØ lµ nh÷ng thuyÕt minh mµ sù thËt ®−îc quan s¸t trong ®êi sèng, nh÷ng thùc nghiÖm vÒ t©m lý häc x· héi nghiªm tóc ®· chøng minh ®iÓm nµy. Mét nghiªn cøu cña R. Somene (1967) ®· chøng minh r»ng viÖc tham dù cña häc sinh vµo th¶o luËn ë líp ®· trùc tiÕp chÞu ¶nh h−ëng trong vÞ trÝ chç ngåi cña cña häc sinh. Trªn khuynh h−íng lÊy bôc gi¶ng cña gi¸o viªn lµm trung t©m th× chç ngåi cµng ë vÞ trÝ trung t©m, th× kho¶ng c¸ch sÏ cµng réng, tû lÖ häc sinh tham dù vµo viÖc th¶o luËn ë líp sÏ cµng lín. Nh÷ng nghiªn cøu míi nhÊt ®· ph¸t hiÖn r»ng, tuú theo kho¶ng c¸ch gi÷ g×n trong qu¸ tr×nh nèi liÒn kh¸c nhau th× sù nèi liÒn còng cã thÓ cã bèi c¶nh kh«ng khÝ kh¸c nhau. TiÕn hµnh nèi liÒn trong kho¶ng c¸ch t−¬ng ®èi gÇn dÔ t¹o thµnh bÇu kh«ng khÝ dung hoµ, hîp t¸c. §ång thêi, kho¶ng c¸ch nèi liÒn t−¬ng ®èi lín th× dÔ t¹o nªn bÇu kh«ng khÝ ®èi ®Þch vµ c«ng kÝch lÉn nhau. Tr−íc ®©y kh«ng l©u, mét ®¬n vÞ h÷u quan ®· tiÕn hµnh mét cuéc héi th¶o, nh÷ng ng−êi trong héi th¶o ®Òu lµ nh÷ng phÇn tö trÝ thøc cã danh tiÕng phong ®é vµ cao nh·. Nh−ng, héi th¶o l¹i kh«ng tiÕn hµnh th¶o luËn n÷a mµ l¹i trë thµnh mét viÖc kh«ng chÞu ®ùng lÉn nhau ®−îc, hä c«ng kÝch vµ bµi xÝch lÉn nhau. Ho¸ ra, tÝnh hîp lý trong viÖc bè trÝ héi tr−êng cña héi nghÞ khiÕn cho ng−êi dù héi th¶o kh«ng thÓ th¶o luËn, trao ®æi vÒ mét quan ®iÓm nµo ®ã víi kho¶ng c¸ch gÇn ®−îc, mµ lµm cho nh÷ng ng−êi dù héi th¶o ph¶i h−íng vÒ mét kho¶ng c¸ch xa vµi mÐt. Ng−êi ph¸t biÓu buéc ph¶i bá qua nh÷ng c©u ph¸t biÓu víi ®èi ph−¬ng trong kho¶ng c¸ch kh¸ xa. VÒ mÆt t©m lý, ng−êi ta ®· thÓ hiÖn kh¸ râ rÖt nh÷ng ý kh¸c nhau vÒ quan ®iÓm cña hä, quan ®iÓm cña t«i, quan ®iÓm cña chóng ta. §ång thêi cßn cao giäng nhÊn m¹nh ®Ó b¶o vÖ quan ®iÓm cña m×nh. Còng t−¬ng tù nh− vËy, hä ®−a ra nh÷ng ý kiÕn bÊt ®ång cña m×nh cho ®èi ph−¬ng. Nh÷ng lêi tr×nh bµy cao giäng nghe ra lµ râ rµng, lµ khiªu chiÕn. Kh«ng khÝ cuéc héi th¶o ®· nhanh chãng trë nªn viÖc tù b¶o vÖ cho m×nh vµ ph¶n b¸c kÞch liÖt. Tõ l©u, ng−êi ta ®· quªn mÊt môc ®Ých cña mäi ng−êi lµ sù céng ®ång, kh«ng ph©n biÖt phÝa anh, phÝa t«i. Mäi ng−êi ®Òu thuéc vÒ mét phÝa chung, mäi ng−êi nªn hîp t¸c, hoµ hîp víi nhau; ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, ph¸t hiÖn nh÷ng chç kh«ng hîp lý vµ tÝnh hîp lý cña mçi lo¹i quan ®iÓm. Cã thÓ suy ®o¸n r»ng, nÕu héi tr−êng th¶o luËn cã c¸ch bè trÝ khiÕn ng−êi ta cã thÓ nèi liÒn kho¶ng c¸ch gÇn mét c¸ch nhanh chãng vµ ®Çy ®ñ, th× kh«ng khÝ cña héi th¶o cã thÓ hoµn toµn sÏ lµ mét kiÓu kh¸c. Sù kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ kh«ng gian nèi liÒn cßn trùc tiÕp ®−a tíi ng−êi nèi liÒn cã søc ¶nh h−ëng kh¸c nhau. S.E.Taylor & S.T.Fiski, (1975) nhµ t©m lý häc ®· ph¸t hiÖn ra t¸c dông cña vÞ trÝ kh¸c nhau trong ®iÒu kiÖn nèi liÒn lµ kh«ng gièng nhau. Søc ¶nh h−ëng cña mét sè vÞ trÝ ®èi víi viÖc nèi liÒn t−¬ng ®èi lín, cã mét sè vÞ trÝ th× søc ¶nh h−ëng l¹i t−¬ng ®èi nhá. Nh−ng nh÷ng ng−êi mµ n¬i ë cã vÞ trÝ kh«ng gian cã lîi th× sÏ chiÕm ®−îc søc ¶nh h−ëng ®Æc biÖt ®èi víi ng−êi kh¸c. Chóng ta ®Òu cã thÓ thÊy ®−îc r»ng, cïng mét lo¹i ph¸t biÓu, t¸c dông cña viÖc ®øng trªn bôc gi¶ng bµi vµ viÖc tuú tiÖn ®øng d−íi bôc gi¶ng bµi lµ kh¸c nhau. B¶n th©n bôc gi¶ng cao ®· mang mét tÝnh chÊt quyÒn uy nµo ®ã. Vua thêi phong kiÕn kh«ng chØ th©n ngù ë trªn ngai vµng chóng thÇn cói xem, mµ cßn b¾t thÇn tö quú xem. Sù tr¸i ng−îc mét cao mét thÊp sÏ tù nhiªn t¹o nªn mét sù ¸p bøc ®èi víi con ng−êi vÒ t©m lý, khiÕn cho hä cµng thªm khiÕp sî quyÒn uy cña nhµ vua h¬n. Thùc ra, trong cuéc sèng hµng ngµy, khi chóng ta ngåi vµ ng−êi kh¸c ®øng nãi chuyÖn víi chóng ta th× chóng ta còng sÏ c¶m thÊy mét lo¹i ¸p lùc. Râ rµng lµ, trong t×nh tr¹ng x· giao chÝnh thøc, ¸p lùc nèi liÒn cña vÞ trÝ kh«ng gian −u thÕ ®· t¹o ra cßn lín h¬n rÊt nhiÒu so víi t×nh tr¹ng kh«ng chÝnh thøc. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 110 Kh«ng gian gi÷a con ng−êi vµ ... Trong ®êi sèng hiÖn thùc, vÞ trÝ kh«ng gian cña mét con ng−êi trong tr−êng hîp x· héi ®Æc biÖt cßn trùc tiÕp cã liªn quan víi b¶n th©n vµ ®Þa vÞ x· héi ®ã, ®ång thêi cßn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®èi víi quan hÖ cña con ng−êi. Ng−êi l·nh ®¹o, tr−ëng hä, nh÷ng nh©n vËt quan träng sÏ tù nhiªn ®−îc ë vµo nh÷ng vÞ trÝ quan träng trong m«i tr−êng x· giao, trong ¸nh m¾t vµ t− thÕ cña ng−êi kh¸c, vÞ trÝ nµy sÏ trë thµnh trung t©m chó ý trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt. Hoµn c¶nh x· giao cµng chÝnh thøc th× vÞ trÝ kh«ng gian cña c¸ thÓ còng sÏ ngµy cµng nghiªm ngÆt. Quèc yÕn lín tuy bÒ ngoµi to t¸t, nh−ng rÊt dÔ nhËn râ mét sè ng−êi nµo lµ nh©n vËt quan träng tõ vÞ trÝ kh«ng gian cña chiÕu tiÖc. §oµn chñ tÞch cña ®¹i héi quan träng rÊt ®«ng ng−êi, nh−ng mçi ng−êi ®Òu ®−îc s¾p xÕp trong vÞ trÝ ®Æc biÖt t−¬ng øng víi ®Þa vÞ x· héi cña hä, ®Òu cã thø tù tr−íc sau mét c¸ch nghiªm ngÆt. Th«ng qua nh÷ng th«ng tin vÒ vÞ trÝ kh«ng gian nµy, chóng ta cã thÓ t×m hiÓu mét c¸ch rÊt tèt vÒ ®Þa vÞ x· héi thùc tÕ cña mçi ng−êi. Tr−êng hîp x· giao hµng ngµy, thËm chÝ ë gia ®×nh còng cã sù ph©n phèi vÞ trÝ kh«ng gian t−¬ng øng nh− vËy. Mét ®¬n vÞ khai m¹c héi nghÞ, bÊt luËn lµ ng−êi l·nh ®¹o, nh©n vËt quan träng trªn danh nghÜa hay kh«ng th× còng ®Òu cã vÞ trÝ ®Æc biÖt cña m×nh. Nh÷ng vÞ trÝ ®ã rÊt Ýt bÞ ng−êi kh¸c x©m ph¹m. BÊt luËn thÕ nµo ch¨ng n÷a, vÊn ®Ò kh«ng gian gi÷a con ng−êi cã mèi liªn quan vÒ hµnh vi quan hÖ qua l¹i cña nh÷ng ng−êi cã liªn quan trùc tiÕp chØ lµ mét tiªu ®iÓm trong rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña sinh th¸i häc x· héi vi m«, nh÷ng vÊn ®Ò nh−: ®iÓm giíi h¹n cña hai c¸i lµ nÒn kinh tÕ vµ sù tho¶i m¸i cña viÖc thiÕt kÕ nhµ ë, nªn bµy biÖn ®å ®¹c nh− thÕ nµo trong phßng häp, bè trÝ quÐt v«i phßng vµ trang trÝ, chiÕu s¸ng nh− thÕ nµo cã lîi cho sù vui vÎ vÒ tinh thÇn. Suy nghÜ mét c¸ch kinh tÕ nhÊt ®Ó thiÕt kÕ nhµ ë nh− thÕ nµo trong kh«ng gian nèi liÒn víi hµng xãm. §ång thêi nh÷ng vÞ trÝ kh«ng gian nh− líp häc, phßng lµm viÖc, bÖnh viÖn, nhµ kh¸ch,... vµ nh÷ng n¬i vui ch¬i gi¶i trÝ kh¸c. Nh÷ng thiÕt kÕ vÒ cÊu t¹o vµ bµy biÖn cho tíi bµn nãi chuyÖn vµ trao ®æi nªn thiÕt kÕ nh− thÕ nµo ®Ó cã lîi cho viÖc thóc ®Èy hîp t¸c. CÊu t¹o vµ mµu s¾c cña bµn häc nh− thÕ nµo ®Ò cã thÓ gióp trÎ tËp trung sù chó ý v.v... tÊt c¶ vÉn ch−a ®−îc nghiªn cøu tèt. VÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy, tuyÖt ®¹i ®a sè mäi ng−êi vÉn chØ cã thÓ c¨n cø vµo nh÷ng kinh nghiÖm ®Ó ph¸n do¸n mét c¸ch gi¶n ®¬n, th× sinh th¸i häc x· héi vi m« cã thÓ ph¸t huy t¸c dông ®Æc thï cña nã trªn nh÷ng lÜnh vùc nµy. §ång thêi ®iÒu nµy còng nãi lªn, sinh th¸i häc x· héi vi m« sÏ cã triÓn väng rÊt to lín vµ cã lý luËn vµ gi¸ trÞ thùc dông réng r·i cña nã. Nguån: T¹p chÝ Nghiªn cøu X· héi häc. Sè 1/1997. TiÕng Trung Ng−êi dÞch: nguyÔn an t©m Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn