Xem mẫu
- KHÁI QUÁT TRIẾT HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC I. Tiền đề kinh tế chính trị - xã hội, khoa h ọc và m ột s ố đ ặc đi ểm c ơ b ản của triết học cổ điển đức I.1 Tiền đề kinh tế chính trị - xã hội Đến cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX chủ nghĩa tư bản được thi ết l ập và phát triển mạnh mẽ hầu hết ở các nước Tây Âu. Thành quả của cuộc cách mạng công nghiệp đã tạo ra bước nhảy đột biến trong s ự phát tri ển c ủa l ực lượng sản xuất., khẳng định tính ưu việt hơn hẳn của chủ nghĩa tư bản so với tất cả các xã hội trước đó. Trong khi đó nước Đức vẫn đang ì ạch trong ch ế đ ộ phong kiến. Xu hướng phát triển theo khuynh hướng tư bản chủ nghĩa đã b ị ch ế độ phong kiến quan liêu chuyên chế cản trở. Nhà nước liên bang ch ỉ t ồn t ại trên danh nghĩa, gồm 360 công quốc nhỏ bé làm cho đất nước Đức trở thành m ột quốc gia manh mún, yếu kém về mọi mặt như Ănghen đã gọi nó là “s ự cùng khổ Đức” của lịch sử nước Đức. Giai cấp tư sản nằm mơ về cách m ạng tư s ản Pháp nhưng lại chưa dám hành động. Cùng với tình hình kinh tế - xã hội ở trong nước sự phát triển của khhoa học, đặc biệt là sự phát triển của khoa học tự nhiên đã đặt ra nhiều vấn đề phải xem xét lại. Các phát minh khoa học đã chứng tỏ rằng ph ương pháp t ư duy siêu hình, tư biện không thể pát hiện ra bản chất của sự vật, hiện tượng trong giới tự nhiên và thực tiễn trong xã hội đang diễn ra ngày càng phong phú phức tạp. Thực tiễn và nhu cầu phát triển tư duy lý luận đòi hỏi và đã tạo tiền đề, đièu kiện cho sự xuất hiện của một nền triết học mới – Triết học cổ điển Đức I.2 Những đặc điểm cơ bản của triết học cổ điển Đức Triết học cổ điển Đức là thế giới quan và ý th ức h ệ của giai c ấp T ư s ản Đức cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Như tình trạng nước Đức lúc bấy giờ trong tư tưởng và hệ thống của các triết gia Đức có tính hai mặt. Do các nhà triết học phần lớn xuất thân từ tầng lớp xã hội thượng lưu, gắn bó m ật th ết phong trào quý tộc về lợi ích kinh tế, địa vị chính trị, vì th ế một mặt họ mong muốn thống nhất đất nước, phồn vinh, nhưng một mặt họ sợ sức m ạnh c ủa quần chúng lao động mà thoả hiệp với các quý tộc phong kiến dẫn đến tư tưởng bảo thủ, cải lương về mặt chính trị - xã h ội, mâu thu ẫn v ới tính cách mạng và tính khoa học 1
- Triết học cổ điển Đức đặc biệt đề cao vai trò, vị trí tích cực của con người. Kế thừa và phát huy những tư tưởng thời kỳ Phục Hưng và C ận đ ại, các nhà triết học cổ điển Đức đã khẳng địng con người là chủ th ể, là kết quả là s ản phẩm của hoạt động tự nó, cho nó vì nó cho nên th ực ti ễn cao h ơn lý lu ận, l ịch sử chỉ là phương thức tồn tại của con ngưòi, cá nhân có th ể làm ch ủ được v ận mệnh của mình và cao hơn là tư tưởng con người màn bản chất xã h ội. Nh ư vậy triết học cổ điển Đức đã làm một bước rẽ trong vi ệc hình thành, phát tri ển của triết học. Nếu như trước đây triết học phương tây lấy những v ấn đ ề nh ận thức luận, bản thể luận…làm nền tảng thì tron bối cảnh đầy s ự biến động cu ối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX con người lại trở thành xuất phát điểm của mọi vấn đề triết học. Tuy vậy trước sự phát triển mạnh mẽ của khoa h ọc và ảnh hưởng to lớn của nó đến đời sống kinh tế - văn hoá – xã hội đã đưa đến quan niệm sùng bái và tuyệt đối hoá vai trò của lý tính, của tư duy. Biến tư duy c ủa con người thành một thực thể độc lập đối với đời sống thực của nó, th ực thể tinh thần tối caolàm căn nguyên để giải thích cho tất cả mọi cái, mọi hi ện tượng đang hiện tồn. Trong triết học cổ điển Đức thực tiễn và khoa học đã đặt ra yêu cầu là cần phải có phương pháp tư duy để phản ánh chân thực về tồn tại mà lại thể hiện được tinh thần cách mạng của thời đại.Các nhà triết học cổ điển Đức đã tiếp thu những tư tưởng biện chứng trong di sản triết học truy ền th ống để xây dựng nên phép biện chứng của mình. Lần đầu tiên phép biện chứng tồn tại là một phương pháp nhận thức có tính đồng kết, được bi ểu hiện ch ặt ch ẽ qua h ệ thống các khái niệm phạm trù. Mặc dù là phép biện chứng duy tâm những vẫn được các nhà sáng lập ra chủ nghĩa Mác – Lênin đánh giá cao. Đó là một trong những cơ sở lý luận được triết học Mác đề ra Trên đây là những đăc điểm cơ bản của triết học cổ điển Đức. Luận điểm của Mác coi những đặc điểm của triết học cổ điển Đức là “ lý luận của ngưòi Đức về cách mạng tư sản Pháp” một mặt cho thấy đặc điểm riêng của triết học cổ điển Đức so với triết học Pháp thế kỷ XVIII, dù giữa chúng có s ự kế thừa to lớn ; mặt khác khẳng định giá trị tư tưởng vĩ đại của tri ết h ọc c ổ điển Đức 2
- II. Nội dung cơ bản của triết học cổ điển Đức thông qua các tác gia tiêu biểu II.1 EMMANUEL KANT (1724 – 1804) Cantơ là một trong những nhà triết học lớn của triết h ọc cổ đi ển Đức. Ông là đại biểu của nhiều trường phái triết h ọc nh ư ch ủ nghĩa duy tâm ch ủ quan, hoài nghị luận. nhưng về cơ bản tư tưởng triết học của Cantơ là tri ết h ọc hoài nghi luận. Nét nổi bật trong triết học của Cantơ là đã trình bày nh ững quan ni ệm biện chứng của mình về giới tự nhiên và đặt nền tảng cho lý luận về phương pháp nghiên cứu khoa học ông khẳng định tri thức khoa học là một h ệ th ống mở và tư tưởng hoài nghi trong khoa học là chìa khóa cho s ự phát tri ển c ủa khoa học. Ăngghen đã đánh giá cao những giả thuyết của Cantơ là sự công phá vào những quan điểm siêu hình. Một trong những luận điểm cơ bản của Cantơ về lý luận nhận th ức là học thuyết tri thức tiên nghiệm (apriori) về vật tự nó. Đó là quan đi ểm cho r ằng các sự vật (thế giới) phải phù hợp với nhận thức của chúng ta là tri th ức tiên nghiệm về chúng. Để giải thích vấn đề này ông cho rằng con người không th ể nhận thức được bản chất của sự vật (vật tự nó). Mặc dầu vậy, Ông v ẫn cho rằng con người có khả năng nhận thức được thế giới, nh ưng đó là cái h ữu h ạn, cái cụ thể, cái tương đối chứ không thể nhận thức được cái tuyệt đối, cái vô hạn của thế giới, v.v… Triết học Cantơ với nội dung hết sức đa dạng phong phú bao trùm nhiều lĩnh vực, nhưng còn chứa đựng nhiều mâu thuẫn mà chính ông cũng không t ự giải thích được. chẳng hạn như học thuyết về “tri thức kinh nghiệm” hay “vật tự nó”. Triết học của Cantơ xuất phát từ nghiên cứu tự nhiên – tới con người như một chủ thể, từ tồn tại tới hoạt động. Ngoài tư tưởng “hoài nghi trong khoa học” để xây dựng phương pháp nghiên cứu khoa học, đây cũng là nh ững ti ền lý luận của học thuyết Mác sau này về hoạt động th ực ti ễn c ủa con người nh ư là nền tảng của đời sống xã hội. Triết học Cantơ đã đặt ra nền móng cho một quan niệm biện chứng về giới tự nhiên và lịch sử, đồng thời đặt ra nhiều vấn đề sâu s ắc cho s ự phát tri ển 3
- của triết học phương Tây hiện đại. Nhiều tư tưởng của triết học hiện sinh, chủ nghĩa duy ý chí, triết học thực chứng, hiện tượng h ọc đều ít nhi ều đ ều xu ất phát từ những tư tưởng của triết học Cantơ. II.2 Giôhan Gôtlít Phichtơ(1762-1814) Phích-tơ là nhà triết học duy tâm nổi tiến người Đức. Tư t ưởng tri ết h ọc của Phích-tơ từ hai triết gia nổi tiếng là Đêcac và Kant. Đecac đ ược xem nh ư là tiền bối lý luận, còn Kant như là người thầy trực tiếp. Phích-tơ phê phán nhị nguyên luận của Kant, và ông đã phát tri ển nó sang khuynh hướng duy tâm chủ quan. Xuất phát điểm của Phích-tơ chính là khái niệm cái tôi của con người, cái tôi của ông là lý tính và cũng là ý chí, là nh ận thức và cũng là hành động. Từ cái tôi Phích-tơ hình thành 3 nguyên lý dẫn luận sau đây: Thứ nhất cái tôi thiết định “cái tôi”. Cái tôi là cái tôi thuần tuý cái tôi tuy ệt đối, cái tôi tự sản sinh “ là một hệ thống kín mít và hoàn ch ỉnh, nó hoàn toàn giống nhau ở tất cả mọi người”. Đó chính là hình ảnh con người lý t ưởng. “Cái tôi” là cái tôi kinh nghiệm cái tôi hữu hạn, cái tương đối được sinh ra từ cái tôi Thứ hai cái tôi thiết định cái – không – tôi. Ở đây cái – không - tôi đó chính là thế giới, và thế giới này do cái tôi mãi mãi sinh ra và làm phong phú thêm Thứ ba cái tôi thiết định “cái tôi” và cái – không - tôi Phích-tơ giải quyết mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể trên lập trường chủ nghĩa duy tâm. Do đó ông không giải quyết được mối quan h ệ gi ữa con người với con người và con người với tự nhiên Những quan điểm của Phich-tơ về xã hội có những điểm tiến bộ, phản ánh được nguyện vọng của một bộ phận dân cư đông đảo trong xã h ội lúc b ấy giờ. Theo ông xã hội là một thức cộng đồng có tính m ục đích đ ể đ ảm b ảo t ự do và hoàn thiện con người 4
- Về cuối đời Phích-tơ chuyển dần sàng lập trường duy tâm khách quan và ông coi cái tuyệt đối chỉ là tồn tại thuần tuý, hay ý thức thuần tuý vượt ra kh ỏi phạm vi ý thức cá nhân. II.3 Phơriđirich Vinhem Giôdep Schelling (1775 – 1854) Schenglling là nhà triết học duy tâm khách quan, là một trong những người sáng lập ra trường phái văn nghệ lãng mạng ở Châu Âu và Đức. S ự th ống nh ất tuyệt đối giữa tồn tại và tư duy, giữa vật chất và tinh th ần, giữa khách thể và chủ thể chính là xuất phát điểm cũng như nền tảng triết học của ông, do đó triết học của ông được gọi là triết học đồng nhất. “Sự đồng nhât tuyệt đối” được Se-ling gọi là cái tuy ệt đối. Cái tuy ệt đối không phải là cái ở giữa vật chất và tinh thần mà ch ỉ là tr ạng thái đ ặc bi ệt, trạng thái vô ý thức của tinh thần thế giới. Se-ling giải thích sự vận động c ủa giới tự nhiên, và sự chuyển hoá của ý thức từ chủ thể lại trở thành khách thể thông qua cái tuyệt đối và sự vận động nội tại của cái tuyệt đối đó. Từ lập trường duy tâm khách quan, Se-ling đã chứng minh rằng cái tuyệt đối là đấng sáng tạo tối cao. Tuy nhiên thì trong quá trình lý giải về sự vận động phát triển của giới tự nhiên ông cũng đã đề cập đến những quan niệm biện chứng, và chúng được xem như đóng góp của ông vào việc định hình phép bi ện chứng. Đó là những tư tưởng về mối liên hệ phổ biến, về sự thống nhất và sự phát triển. Bên cạnh đó thì những tư tưởng triết học nghệ thuật c ủa Se-ling cũng đóng góp rất nhiều cho sự ra đời của trường phái văn ngh ệ lãng m ạn ở Đ ức cũng như cho triết học nghệ thuật sau này. Trong ba cái nghệ thuật, tri ết h ọc và khoa học thì nghệ thuật chính là hình thức thể hiện cao nhất của cái tuyệt đ ối. Nghệ thuật của ông là công cụ để giải thích cho tự nhiên ch ứ không ph ải là cái phản ánh tự nhiên Từ năm 1816 thế giới quan của Se-ling ngày càng ngả sang lập trường tôn giáo với quan niệm coi tự nhiên là sản phẩm của sáng toạ của Chúa, cái tuyệt đối trở thành Chúa người ta gọi ông ở giai đoạn này là “ m ột k ẻ lãng m ạn đáng 5
- buồn, sống mà cũng như chết”. Tuy nhiên những tư tưởng tri ết h ọc c ủa ông được phổ biến và có ảnh hưởng rộng rãi ở Đức và nhiều nước Châu Âu. II.4 Giócgiơ Vinhem Phridich Hêghen (1770 – 1831) Hêghen là nhà biện chứng lỗi lạc, bậc tiền bối của triết h ọc Mác. Theo Ăngghen, "Hêghen không chỉ là thiên tài sáng tạo, mà còn là m ột nhà bác h ọc có tri thức bách khoa, nên trong mỗi lĩnh vực, ông xuất hiện như là một người vạch thời đại". Là một nhà biện chứng duy tâm khách quan nên triết học của Hêghen chứa đựng đầy mâu thuẫn. Nếu phương pháp biện chứng của ông là hạt nhân hợp lý, chứa đựng tư tưởng thiên tài về sự phát triển thì h ệ th ống tri ết h ọc duy tâm của ông lại phủ nhận tính chất khách quan của những nguyên nhân bên trong, vốn có của sự phát triển tự nhiên và xã hội. Phép biện chứng của Hêghen coi toàn bộ thế giới, lịch sử và tinh th ần là một quá trình duy nhất đang vận động, biến hóa, phát triển và thay đổi không ngừng. Những mâu thuẫn nội tại đều là nguồn gốc của tự thân vận động. Hêghen được coi là người đầu tiên trình bày có tính h ệ th ống các nguyên lý, qui luật và phạm trù của phép biện chứng. Một trong những luận điểm nổi ti ếng của Hêghen khi ông khẳng định: mọi cái tồn tại đều có tính hợp lý. Cái h ợp lý theo ông là cái đều phụ thuộc vào các qui luật nội tại vốn có của nó. Học thuyết về “Ý niệm tuyệt đối”, “Tinh thần thế giới” là tư tưởng cơ bản có tính xuyên suốt trong hệ thống triết học của ông. “Ý niệm tuy ệt đối”, “Tinh thần thế giới” theo ông là cái có trước, cái quyết định đối với hiện thực. Nhưng khi giải thích sự “tha hóa” của nó trong tự nhiên, xã h ội và t ư duy thì đó lại là nhưng tư tưởng khoa học trong phép biện chứng của Hêghen. Đây cũng là tiền đề lý luận, được Mác kế thừa và phát triển khi xây dựng phép bi ện ch ứng duy vật. Hêghen đã áp dụng phép biện chứng vào lôgíc và vào việc nghiên cứu những khái niệm và những sự phán đoán. Nhưng ông là người duy tâm, và hệ thống giáo điều phản động của ông và tính hẹp hòi về giai cấp. Cho nên, theo Hêghen bản chất của sự tồn tại nằm trong sự tự thân phát tri ển c ủa m ột "ý niệm tuyệt đối" có tính chất thần bí. 6
- Phép biện chứng của Hêghen chưa có những hình thức khoa học hợp lý. Đó là hình thức kinh viện và thần bí của phép bi ện ch ứng đó đã làm l ộn ng ược tất cả mọi vật (theo cách ví von của Mác thì phép biện chứng của Hêghen như một cái cây gốc ở trên trời ngọn ở dưới đất, nên cần phải dựng ngược nó l ại). Phép biện chứng của Hêghen quay về quá khứ, chứ không hướng vào hiện tại hay tương lai, trong hệ thống triết học Hêghen thì sự phát tri ển sau khi đ ạt đ ến một trình độ nhất định nào đó thì ngưng lại, v.v… Trong các quan điểm xã hội, Hêghen đứng trên lập trường ch ủ nghĩa sô vanh đề cao dân tộc Đức, miệt thị các dân tộc khác, coi n ước Đ ức là "hi ện thân của tinh thần vũ trụ mới" muốn duy trì nhà nước Phổ ph ản đ ộng, xem nó nh ư là đỉnh cao của sự phát triển nhà nước và pháp luật. Hơn nữa, nội dung khoa học trong phép biện chứng của Hêghen là mâu thuẫn với triết học duy tâm của ông. II.5 Lutvich Phoiơbach (1804 – 1872) Phoiơbách là nhà duy vật nổi tiếng của triết học cổ điển Đức, bậc ti ền bối của triết học Mác. Ban đầu Phoiơbách chịu ảnh hưởng lớn của tri ết h ọc Hêghen, ông tham gia phái Hêghen trẻ (trong đó có Mác), ông tin rằng tôn giáo, các khái niệm của tinh thần thế giới thống trị th ế giới hiện th ực. Nh ưng v ề sau do ảnh hưởng của các nhà triết học duy vật Pháp thế kỷ XVIII và s ự phát tri ển của thực tiễn xã hội và khoa học đầu th ế kỷ XIX Phoi ơbách đã từ bỏ tri ết h ọc Hêghen (trong đó có Mác). Phoiơbách có công lớn trong việc phê phán ch ủ nghĩa duy tâm của Hêghen cũng như chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo nói chung, khôi phục vị trí xứng đáng của triết học duy vật. Triết học Phoiơbách mang tính nhân bản. Nó chống lại chủ nghĩa nhị nguyên luận về sự tách rời giữa tinh thần và thể xác, ông coi ý thức, tinh thần cũng là một thuộc tính đặc biệt của vật chất có tổ chức cao là bộ óc người. Mặt tích cực trong triết học nhân bản của Phoiơbách là sự đấu tranh chống lại những quan điểm tôn giáo chính thống của đạo thiên chúa, đặc biệt quan niệm về thượng đế. Triết học của ông ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình chuy ển ti ếp t ừ thế giới quan duy tâm trong triết học của Mác sang thế giới quan duy vật của Mác. Triết học của Phoiơbách bộc lộ những hạn chế khi ông đòi hỏi triết học mới - triết học nhân bản, phải gắn liền với tự nhiên thì đồng th ời ph ải đứng trên lập trường của chủ nghĩa tự nhiên để xem xét mọi hiện tượng thuộc về con 7
- người và xã hội. Con người trong quan niệm của ông là con người trừu tượng, phi xã hội mang những thuộc tính sinh học bẩm sinh. Triết học nhân bản c ủa ông chứa đựng những yếu tố duy tâm. Ví dụ như quan điểm thay th ế thứ tôn giáo tôn sùng một vị thượng đế siêu nhiên, cần xây dựng một thứ tôn giáo mới phù hợp với tình yêu của con người. Trong cuộc đấu tranh ch ống ch ủ nghĩa duy tâm của Hêghen, Phoiơbách đã vứt bỏ luôn phép biện chứng của Hêghen. Mặc dù có những hạn chế triết học ông vẫn có ý nghĩa to lớn trong l ịch s ử tri ết h ọc và trở thành một trong những nguồn gốc lý luận của triết học Mác. III. Kết luận Triết học cổ điển Đức mang lại cách nhìn mới về thực tiễn xã h ội và ti ến trình lịch sử nhân loại, nó đề cao vai trò hoạt động tích cực của con người. Khắc phục triết học truyền thống phương Tây. Nó coi con người là chủ thể hoạt động như là vấn đề nền tảng, xuất phát điểm của một vấn đề triết học. Một trong những thành tựu to lớn của triết học cổ điển Đức là nó kh ẳng định rằng tư duy và ý thức chỉ có thể phát triển trong ch ừng m ực con ng ười nhận thức và cải tạo thế giới. Con người là chủ thể, đồng thời là kết qu ả c ủa toàn bộ nền văn minh do chính mình tạo ra, nghiên cứu tiến trình l ịch s ử nhân loại cũng như toàn bộ mối quan hệ con người - tự nhiên như một quá trình phát triển biện chứng. Tuy từ lập trường duy tâm, các nhà triết học cổ điển Đức đã xây dựng nên các hệ thống triết học độc đáo, đề xuất được tư duy biện ch ứng, lôgic bi ện chứng, học thuyết về các quá trình phát triển, mà tìm tòi lớn nh ất trong tất c ả cá tìm tòi của họ đó là phép biện chứng. Có thể nói triết học cổ điển Đức đã phát triển một cách vượt b ậc v ề mọi mặt trong lịch sử triết học phương Tây. Đây là th ời kỳ phát tri ển m ạnh m ẽ c ủa triết học phương Tây và nó có ảnh hưởng mạnh mẽ đến triết học hiện đại 8
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học