Khả năng tổ hợp và cơ cấu nghĩa của từ “bụng, dạ” trong Tiếng Việt

KHẢ NĂNG TỔ HỢP VÀ
CƠ CẤU NGHĨA CỦA TỪ “BỤNG, DẠ” TRONG TIẾNG VIỆT
ThS. Nguyễn Thị Trà My*
Trường ĐH Khoa học, ĐH Thái Nguyên
TÓM TẮT
Trong giới hạn của bài viết này, chúng tôi tiến hành khảo sát, miêu tả và phân tích một cách toàn diện,
tỉ mỉ về: Khả năng tổ hợp của vị từ với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng, dạ); cơ cấu nghĩa bao gồm:
nghĩa đen và nghĩa chuyển cũng như nghĩa biểu trưng của các danh từ chỉ bộ phận cơ thể người (bụng, dạ)
đặc biệt trong thành ngữ và tục ngữ. Trên cơ sở miêu tả và phân tích sẽ góp phần nhất định vào nghiên cứu
và giảng dạy về nhóm các danh từ chỉ bộ phận cơ thể người cũng như các vị từ hữu quan trong tiếng Việt.
Từ khóa: Khả năng tổ hợp, cơ cấu nghĩa, bụng, dạ, tiếng Việt

Trong kho từ vựng tiếng Việt, số lượng các từ chỉ các bộ phận trên cơ thể con người rất phong phú, bao
gồm hai lớp từ thuần Việt và Hán Việt. Không những thế, người Việt Nam còn ghép các từ ấy lại để thành
các từ mới. Chẳng hạn, đã có bụng, ruột, lòng, dạ và gan, chúng ta lại có các từ ghép: bụng dạ, lòng dạ, ruột
gan; đã có mặt, mũi và mày, chúng ta lại có các từ ghép: mặt mày và mặt mũi; đã có tay và chân, chúng ta lại
có chân tay và tay chân... Lượng từ vựng chỉ các bộ phận trên cơ thể vì thế mà tăng vọt; cấu trúc ý nghĩa
của chúng nhờ thế mà cũng đa dạng hơn.
Theo Nguyễn Thiện Giáp [4; tr478]: Vị từ (verb) là từ biểu thị hành động, trạng thái và đặc trưng của sự
vật như: đi, chạy, hiểu, hát, ném, cho, chết, ngủ... Đây là từ loại có tính phổ quát trong hầu hết các ngôn ngữ.
Trong các ngôn ngữ biến hình, vị từ có những phụ tố đặc trưng cho chúng và có thể biến đổi theo ngôi, thời,
thức, dạng... Nhưng đặc trưng trung tâm của vị từ là trong câu nó phải được kèm theo một hoặc một số danh
ngữ, tức là nó đòi hỏi các tham tố…Trong các ngôn ngữ không biến hình như tiếng Việt, vị từ là từ loại có
thể tự mình làm thành một đoản ngữ hoặc làm trung tâm của một đoản ngữ vị từ, trong đó, đoản ngữ vị từ là
đoản ngữ có thể làm vị ngữ ở trong câu. Người ta thường chia vị từ thành hai loại là: vị từ nội động và vị từ
ngoại động.
1. Danh sách các động từ kết hợp với “bụng, dạ”
Chúng tôi còn tiến hành khảo sát, phân loại các động từ trong bảng thống kê dựa vào khả năng kết hợp
của chúng với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng (trong đó có bụng, dạ) và các danh từ khác nói
chung:
Bảng 1: Danh sách các động từ kết hợp với “bụng, dạ”
STT Động DT chỉ
STT Động
DT chỉ
từ
bụng,
từ
bụng,
dạ
dạ
1
Bấm bụng
9
Chột
dạ
2
Đau
bụng
10
Đổi
dạ
3
Định bụng
11
Tạc
dạ
4
Tức
bụng
12
Lót
dạ
5
Vác
bụng
13
Ngót
dạ
6
Vỡ
bụng
14
Trở
dạ
7
Buộc bụng
15
Xót
dạ
8
Chắc dạ

1

Dựa vào khả năng kết hợp của động từ với danh từ nói chung và danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng
(trong đó có bụng, dạ), chúng tôi chia động từ thành 3 loại sau: Loại 1: Động từ vừa kết hợp được với danh
từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ) vừa kết hợp được với các danh từ khác. Loại 2: Động từ không
kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ). Loại 3: Động từ chỉ kết hợp được với
danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ)
Theo bảng thống kê trên về các động từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ trong từ điển chúng tôi thấy:
Có 15 động từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ. Trong đó: Có 7 từ kết hợp với bụng; có 8 từ kết hợp với
dạ.
- Phân loại các động từ về khả năng kết hợp với danh từ thường và các từ chỉ bộ phận cơ thể là bụng, dạ như
sau:
Bảng 2: Danh sách các động từ và danh từ thường kết hợp với “bụng, dạ”
TT
Động
DT chỉ
Danh từ thường
từ
bụng, dạ
1
bấm
có (dây)
có
2
đau
không
có
3
định
có (vị, thần)
có
4
tức
có (nước, sữa)
có
5
vác
có ( gỗ, củ)
có
6
vỡ
có ( chum, vại )
có
7
buộc
có ( dây, túi)
có
8
chột
không
có
9
đổi
có ( quần áo, xe)
có
10
tạc
có (hình dáng, tượng)
có
11
lót
có ( nồi, ổ)
có
12
chuyển có (gió, mùa)
có
13
xót
có (của, tiền, con)
có
Nhìn vào bảng khảo sát trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau: Chỉ có 2/13 trường hợp động từ chỉ
kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể. Đó là các động từ: Đau, chột. Ngoài khả năng kết hợp với
bụng, dạ những động từ này còn kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể khác nhưng số lượng rất
hạn chế. Chẳng hạn: Đau: bụng, đầu, chân, tay, dạ dày, mắt, xương, lòng, cổ, vai.... Chột: dạ, mắt…
* Xét loại 1: Động từ có khả năng kết hợp với cả danh từ thường lẫn danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng,
dạ)
Có 11/13 trường hợp động từ có khả năng vừa kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể vừa kết
hợp được với các danh từ khác (xem bảng khảo sát). Chúng tôi xin dẫn ra một số ví dụ cụ thể sau:
1. Từ định: [7; tr325]
+ Định tính, định lượng, định hướng, định danh..: Định chỉ hành động nêu ra một cách rõ ràng, không thay
đổi sau khi đã có suy nghĩ, tìm hiểu, cân nhắc.
+ Định bụng: có ý định làm việc gì (gần giống nghĩa của định tâm, định thần)
VD: Tôi định bụng mai sẽ đi Hà Nội.
=> Trường hợp này định mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động nêu ra một cách rõ ràng,
không thay đổi sau khi đã có suy nghĩ, tìm hiểu, cân nhắc để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ ý định làm việc
gì đó (định bụng)
2. Từ tức: [7; tr1078]
+ Tức nước, tức hơi: Ở trạng thái có vật chứa đựng bên trong bị dồn nén quá chặt đến mức như muốn phá
bung ra.
+ Tức sữa, tức ngực: Tức chỉ trạng thái cảm giác có cái gì bị dồn ứ, nén chặt ở một bộ phận nào đó của cơ
thể, làm rất khó chịu.
+ Tức bụng: Có cảm giác rất khó chịu khi có điều sai trái, vô lý nào đó tác động đến mình mà mình thấy
đành chịu, không làm gì được. (gần giống nghĩa với tức mình).

2

VD: Bà ấy nói rất khó nghe. Tức bụng, tôi đành bỏ đi chỗ khác.
=> Trường hợp này tức mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ trạng thái cảm giác có cái gì bị dồn ứ,
nén chặt ở một bộ phận nào đó của cơ thể, làm rất khó chịu để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ cảm giác rất
khó chịu khi có điều sai trái, vô lý nào đó tác động đến mình mà mình thấy đành chịu, không làm gì được
(tức bụng, tức mình)
3. Từ buộc [7; tr90]
+ Buộc lạt, buộc dây, buộc túi...Buộc chỉ hành động làm cho bị giữ chặt ở một vị trí bằng sợi dây
+ Buộc lòng: làm cho hoặc bị lâm vào tình thế nhất thiết phải làm điều gì đó trái ý muốn vì không có cách
nào khác ở trong thế vạn bất đắc dĩ phải làm gì
+ Buộc bụng: góp nhặt, tiết kiệm
VD: Chị ấy phải thắt lưng buộc bụng để nuôi thằng con học đại học.
=> Trường hợp này buộc mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động làm cho bị giữ chặt ở một
vị trí bằng sợi dây để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ hành động góp nhặt, tiết kiệm (buộc bụng, thắt lưng
buộc bụng)
4. Từ đổi [7; tr337]
+ Đổi tiền lẻ: Đổi chỉ hành động đưa cái mình có để lấy cái người khác có, theo thỏa thuận ngữa hai bên
+ Đổi tên, đổi địa chỉ: Đổi chỉ hành động thay bằng cái khác
+ Đổi tính nét, đổi gió, đổi hướng, đổi đời: Đổi chỉ hành động biến chuyển từ trạng thái, tính chất này sang
trạng thái, tình chất khác
+ Đổi dạ: thái độ bạc bẽo, không chung thủy hoặc phản bội
VD: Yêu nhau 5 năm vậy mà hắn đổi dạ để đi theo người khác.
=> Trường hợp này đổi mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động đưa cái mình có để lấy cái
người khác có, theo thỏa thuận ngữa hai bên hoặc chỉ hành động thay bằng cái khác hay biến chuyển từ
trạng thái, tính chất này sang trạng thái, tình chất khác để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ thái độ bạc bẽo, không chung thủy
hoặc phản bội (đổi dạ, đổi lòng, thay lòng đổi dạ)
5. Từ tạc [7; tr883]
+ Tạc tượng, tạc hình dáng, tạc bia: Tạc chỉ hành động tạo ra một hình dạng mỹ thuật theo mẫu đã dự định
bằng cách đẽo, gọt, chậm trên vật liệu rắn
+ Tạc dạ: ghi sâu trong tâm trí không bao giờ quên
VD: Những gì mà chị đã làm cho tôi, tôi luôn ghi lòng tạc dạ.
=> Trường hợp này tạc mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động chỉ hành động tạo ra một
hình dạng mỹ thuật theo mẫu đã dự định bằng cách đẽo, gọt, chậm trên vật liệu rắn để… chuyển sang nghĩa
bóng chỉ thái độ bạc bẽo, không chung thủy hoặc phản bội (tạc dạ, ghi lòng tạc dạ)
* Xét loại 3: Động từ chỉ kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng, dạ):
Nhóm này gồm 2/13 động từ: Đau và chột.
- Trong các trường hợp trên, động từ đau có các nét nghĩa sau: (1): Có cảm giác khó chịu ở bộ phận bị tổn
thương nào đó của cơ thể: đau bụng, đau chân, đau tay, đau mắt....(2): Ốm: đau nặng, đói ăn rau, đau uống
thuốc. (3): Ở trạng thái tinh thần, tình cảm rất khó chịu: đau lòng (4): Có tác dụng làm cho đau: (vấn đề) đau
đầu. [7; tr291]. Như vậy, động từ đau khi kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể bụng mang nét nghĩa thứ
(1), (nghĩa đen)
- Trong các trường hợp trên, động từ chột có các nét nghĩa sau:(1): Có một mắt bị hỏng: chột mắt (2) Cây
trồng hoặc gia súc mất khả năng phát triển bình thường: cây cam bị chột (3): Thấy sợ và mất bình tĩnh vì đột
ngột cảm thấy điều mình đang giấu giếm hình như có nguy cơ bị phát hiện: chột dạ. [7;tr171]. Như vậy,
động từ chột khi kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể dạ mang nét nghĩa thứ (2), (nghĩa bóng).
Nhận xét: Như vậy, trong hầu hết các trường hợp mà chúng tôi đã khảo sát (11/13 trường hợp) đa số các
động từ khi kết hợp với bụng, dạ đều mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển dựa trên nét nghĩa đen khi kết hợp với
các danh từ khác.
2. Danh sách các tính từ kết hợp với “bụng, dạ”
Thống kê các tính từ có thể đi với bụng và dạ trong từ điển chúng tôi có bảng thống kê sau:
Bảng 3: Danh sách các tính từ kết hợp với “bụng, dạ”

3

STT Tính
từ

DT chỉ STT Tính
DT chỉ
bụng,
từ
bụng,
dạ
dạ
1
Ỏng
bụng
12
Vững dạ
2
No
bụng
13
Ngang dạ
3
Tức
bụng
14
Nhẹ
dạ
4
Thực bụng
15
Non
dạ
5
Chắc bụng
16
Nóng dạ
6
Xấu
bụng
17
Nức
dạ
7
Tốt
bụng
18
Sáng
dạ
8
Xuôi bụng
19
Tối
dạ
9
Nặng bụng
20
Ngót
dạ
10
Yên
dạ
21
Thối
dạ
11
Mát
dạ
22
Chắc
dạ
Dựa vào khả năng kết hợp của tính từ với danh từ nói chung và danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng (trong
đó có bụng, dạ ) chúng tôi chia tính từ thành 3 loại sau:
Loại 1: Tính từ vừa kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ) vừa kết hợp được
với các danh từ khác. Loại 2: Tính từ không kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng,
dạ). Loại 3: Tính từ chỉ kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ)
Theo bảng thống kê trong từ điển tiếng Việt về các tính từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ, chúng tôi
thấy:
- Có 22 tính từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ. Trong đó: Có 9 từ kết hợp với bụng; Có 13 từ kết hợp với
dạ
- Phân loại các tính từ về khả năng kết hợp với danh từ thường và các từ chỉ bộ phận cơ thể là bụng, dạ như
sau:
Bảng 4: Danh sách các tính từ và danh từ thường kết hợp với “bụng, dạ”
STT
DT từ
Tính
Danh từ thường
bụng,
từ
dạ
1
Ỏng
không
có
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

No
Tức
Thực
Chắc
Xấu
Tốt
Nặng
Xuôi
Yên
Mát
Vững
Ngang
Nhẹ
Non
Nóng

17
18

Nức
Sáng

có (cơm, nước)
có (hơi, nước)
có (cảnh, tình)
có (hạt, chân)
có (áo, xe)
có (áo, mũ)
có (thùng, nước)
có (gió, cơm)
có (sóng, nước)
có (gió, tay)
có (nhà, cầu)
có (tài, sức)
có (bàn, ghế)
có (chuối, mướp)
có (không khí,
nước)
có (danh, tiếng)
có (đèn, trăng)

có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có
có

4

19
Tối
có (trời, đèn)
có
20
Ngót
có (rau)
có
21
Thối
có (rau, quả)
có
Nhìn vào bảng khảo sát trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau:
* Xét loại 1: Tính từ có khả năng kết hợp với cả danh từ thường lẫn danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng,
dạ)
Có 20/21 trường hợp tính từ có khả năng vừa kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể vừa kết
hợp được với các danh từ khác (xem bảng khảo sát). Một số ví dụ cụ thể như sau:
1. Từ thực [7; tr937]
- Thực: thực là có thật, có thể nhận biết trực tiếp bằng giác quan. VD: Cảnh vật như thực, như hư.
- Thực bụng: chân thành, cư xử tốt với người khác
VD: Anh ấy rất thực bụng với tôi.
=> Trường hợp này thực mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ trạng thái của sự vật thực sự tồn tại, có
thể nhận biết được bằng các giác quan để chuyển sang nghĩa bóng chỉ sự chân thành, thành thật của một người
nào đó (thực bụng, thực lòng).
2. Từ yên [7; tr1168]
- Yên vị: Yên là ở trạng thái không động đậy, xê xích hoặc thay đổi vị trí, tư thế.
- Sóng yên: Yên là ở trạng thái ổn định, không có biến động, xáo trộn, rắc rối.
- Yên dạ: Ở trạng thái tâm lý không có điều gì phải lo lắng cả (gần giống yên lòng, yên tâm)
VD: Con cứ yên dạ lên đường nhập ngũ.
=> Trường hợp này yên mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ trạng thái không động đậy, xê xích hoặc thay
đổi vị trí, tư thế, không có biến động, xáo trộn, rắc rối để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ trạng thái tâm lý
không có điều gì phải lo lắng cả (yên dạ)
3. Từ mát [7; tr612]
- Gió mát, nước mát: Mát là có nhiệt độ vừa phải, không nóng, nhưng cũng không lạnh, gây cảm giác dễ
chịu.
- Mát tay: Mát là có cảm giác khoan khoái dễ chịu, không nóng bức
- Thuốc mát: Mát là có tác dụng làm cho cơ thể không bị nhiệt, không bị rôm sảy, mụn nhọt
- Mát dạ: hả hê, vui thích trong lòng do được thỏa ý (gần giống mát lòng, mát lòng hởi dạ, mát mày mát
mặt, mát dạ hả lòng)
VD: Con giỏi giang, cha mẹ mát lòng mát lòng mát dạ.
=> Trường hợp này mát mang nghĩa chuyển: từ có nhiệt độ vừa phải, không nóng, nhưng cũng không lạnh,
gây cảm giác dễ chịu, khoan khoái để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ sự hả hê, vui thích trong lòng do được
thỏa ý (mát dạ, mát lòng, mát lòng hởi dạ, mát mày mát mặt, mát dạ hả lòng)
4. Từ vững [7; tr1135]
- Ghế vững, nhà vững...: Vững là có khả năng giữ nguyên vị trí trên mặt nền hoặc giữ nguyên tư thế mà
không dễ dàng bị lung lay, bị ngã, bị đổ
- Vững tay lái, vững tay nghề: Vững là có năng lực đương đầu với những hoàn cảnh bất lợi để thực hiện như
bình thường nhiệm vụ, chức năng của mình.
- Vững bụng, vững dạ: cảm thấy có được điều kiện để yên tâm làm việc gì, không có gì phải lo ngại, mặc dù
có khó khăn lớn (gần giống vững tâm, vững dạ, vững lòng).
VD: Đi đêm trong rừng, nhưng có hai người cũng vững dạ hơn.
=> Trường hợp này vững mang nghĩa chuyển: từ có khả năng giữ nguyên vị trí trên mặt nền, giữ nguyên tư
thế mà không dễ dàng bị lung lay, bị ngã, bị đổ hoặc có năng lực đương đầu với những hoàn cảnh bất lợi để
thực hiện như bình thường nhiệm vụ, chức năng của mình để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ trạng thái cảm
thấy có được điều kiện để yên tâm làm việc gì, không có gì phải lo ngại, mặc dù có khó khăn lớn (vững dạ,
vững tâm, vững dạ, vững lòng)
5. Từ non [7; tr734]
- Cỏ non, mầm non, da non: Non là ở giai đoạn mới mọc, mới sinh ra, chưa phát triển đầy đủ
- Đậu non, gạch non, non lửa: Non là dưới mức chuẩn, dưới mức yêu cầu phải đạt được

5