Xem mẫu
- BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 HƯỚNG TỚI MỘT ĐỊA CHỈ TIN HỌC CHO TÀI LIỆU DỊCH PGS. TS VƯƠNG TOÀN Phòng Nghiệp vụ Thư viện Viện Thông tin Khoa học Xã hội 1. Ðặt vấn đề chúng tôi muốn nêu ra một số nhận xét Trong nghiên cứu khoa học nói về tình hình TLD - với tư cách là một chung, tài liệu dịch (TLD) có một vai trò hết nguồn tin đặc thù - như lâu nay chúng sức quan trọng, đặc biệt là trong khoa học xã được thực hiện, lưu trữ và quản lý ở các hội và nhân văn. Dù nay khả năng sử dụng cơ sở nghiên cứu và giảng dạy trong (không chỉ một mà nhiều) ngoại ngữ của các nước và sau nữa, muốn gợi ra một nhà nghiên cứu ở nước ta, nhất là giới trẻ, đã phương hướng cộng tác và phối hợp hoạt khá hơn trước rất nhiều, nhưng hẳn là không động giữa các trung tâm thông tin tư liệu ai dám nghĩ đến việc không cần tham khảo thư viện, vươn tới cùng xây dựng một TLD. Trên thế giới, việc phổ biến các công dịch vụ tham khảo cho TLD, để từ đó tạo trình khoa học cùng một lúc bằng nhiều điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ ngoại ngữ: Anh, Pháp, Trung, Nga,... không nguồn lực thông tin1 không kém phần phải là hiếm. Việc dịch và xuất bản có hệ quan trọng này, đáp ứng tốt hơn nhu cầu thống tài liệu khoa học ra một ngôn ngữ về TLD của các nhà nghiên cứu, nhất là quốc gia thường được tiến hành phục vụ cho lớp trẻ hiện nay. nhu cầu chung trong nước. 2. Mấy đặc điểm của tình hình Những người làm công tác tư liệu TLD hiện nay học (documentalistes) thường gọi đây là nguồn thông tin cấp một. Trong phạm vi nghiên cứu này, TLD được nói đến ở đây xin hạn chế ở các văn bản khoa học, được hiểu là những văn bản (viết hoặc nói) có chức năng ''thông báo bằng các hình thức 1 giới thiệu, trình bày, nhận xét, đánh giá, lý Xem: Vương Toàn. - Hướng tới cùng chia giải những hiện tượng, những vấn đề, những sẻ nguồn lực thông tin khoa học xã hội. Báo cáo tham luận tại Hội nghị quy luật của tự nhiên VÀ XÃ HỘI' (CÙ Khả năng, biện pháp và định hướng ĐÌNH TÚ .- Phong cách học và đặc điểm tu chia sẻ thông tin trong và ngoài hệ từ tiếng Việt. H., Nxb ÐH và THCN, 1983, thống giáo dục đại học của Đại học tr.140). Và do phạm vi hiểu biết của mình, Quốc gia Hà Nội trong khuôn khổ dự cũng xin chủ yếu nói đến nguồn tin là TLD án Giáo dục đại học (QIG) họp tại về khoa học xã hội và nhân văn. TP Hồ Chí Minh, 5/12/2001. In Là người đã tham gia và tổ chức xuất trong Kỷ yếu Hội thảo chuyên đề chia sẻ các nguồn lực thông tin, bản một số TLD, nên trong bài viết này, 2001, tr. 21-24. 28
- BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 Lâu nay, TLD được thực hiện và lưu băn khoăn về quyền sở hữu thông tin2, trữ ở hầu khắp các cơ sở nghiên cứu khoa khi người muốn dùng có biết thì lại học, từ Bắc vào Nam. Nhìn chung, nguồn không nằm trong diện phục vụ. Trước đó thông tin này còn phân tán và chất lượng thì cơ quan/cá nhân tổ chức dịch không không đồng đều. được giao chức năng phục vụ các đối 2. 1. Nguồn thông tin này còn phân tượng khác cần nghiên cứu. Cho mượn tán vì nhiều lẽ: TLD có thể nằm trong thì sợ mất, làm dịch vụ thì không có chương trình dịch thuật hàng năm của một chức năng, và theo biểu giá nào... Viện, Phòng/Ban hay Trường, Khoa, nhưng 2. 2. Về người thực hiện, TLD có cũng có thể phục vụ chương trình/đề tài thể do cán bộ nghiên cứu hay cán bộ tư nghiên cứu các cấp: Nhà nước, Bộ/Học liệu - thư viện trong cơ quan làm, hoặc viện/ÐHQG, Viện/Trường,... Không ít TLD thuê người ngoài cơ quan cộng tác làm. chỉ để phục vụ những chương trình nghiên Cũng do vậy, chất lượng dịch thuật cứu thuần tuý cá nhân (như phục vụ làm không đồng đều, một khi tài liệu khoa luận văn, luận án,...). học luôn cần người dịch vừa có trình độ Tuy kinh phí để thực hiện TLD được ngoại ngữ giỏi, vừa có chuyên môn sâu, khai thác từ những nguồn hết sức khác nhau, là điều mà không dễ thực hiện khi phân song chúng tôi nghĩ rằng nguồn kinh phí công/tuyển chọn người dịch. (trực tiếp hay gián tiếp) từ ngân sách Nhà Nếu cũng một TLD nhưng do nước vẫn là chủ yếu và không nhỏ. nhiều người cùng thực hiện - vì nhiều lý Nếu được lưu trữ, phần lớn TLD do, chẳng hạn như quá dày mà lại cần cũng phân tán ở các trung tâm thông tin tư xong trong thời gian gấp, lại có khi chỉ liệu thư viện khác nhau (đôi khi, ngay trong cốt để chia sẻ trách nhiệm sử dụng kinh một tòa nhà). Và không ít TLD (sau khi phí trên cấp về hoặc xin được,... - mà rồi nghiệm thu và quyết toán hẳn hoi) chỉ được không có điều kiện để một người xem khai thác một (vài) lần rồi bỏ đấy, thậm chí lại, nhằm thống nhất từ đầu thì mỗi đoạn thất lạc (như có lần chúng tôi muốn mượn rất có thể theo một phong cách riêng, lại những TLD do chính mình thực hiện ở một cơ sở nghiên cứu mà đành chịu, chỉ đơn giản vì không tìm thấy đâu nữa!). 2 Xem: Vương Toàn. - Về quyền sở hữu Không ít TLD ở vào tình trạng trên, thông tin - Sur la propriété de l'information. Tham luận tại Hội thảo bởi nhiều lẽ: Mục đích chính của chương Pháp-Việt "Không gian, mạng viễn trình, kế hoạch dịch tài liệu này đã hoàn thông - tiến bộ công nghệ và các vấn thành rồi: phục vụ xong đợt nghiên cứu (của đề pháp lý", do Nhà Pháp luật Việt- tập thể hay cá nhân). Lưu hồ sơ nghiên cứu Pháp tổ chức tại Hà Nội, 23- thì nếu không nằm trong quy định, dễ cảm 24/11/1998. In trong: Hội thảo Pháp thấy như không cần thiết! - Việt: Khoảng không vũ trụ, mạng Ngay cả những TLD được lưu trữ tại không gian và thông tin viễn thông - Colloque franco-vietnamienne: các thư viện thì vẫn không tránh khỏi nỗi espace, réseaux et télécommunica- tions". Hà Nội, Nxb Chính trị quốc gia, 1999, tr. 85-86 , 231-132 ; 29
- BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 và dễ thiếu sự thống nhất về sử dụng thuật Viện. Thế rồi, công việc này cũng không ngữ khoa học - nhất là với các khái niệm dễ được tiếp tục, vì nhiều lý do bất cập, mới xuất hiện, một khi ngay trong giới và nhất là không được nhiều nhà quản lý chuyên môn cũng chưa có cách dùng từ ngữ ở các Viện hưởng ứng (không hẳn đã vì thống nhất. lý do khoa học). Lại có khi chỉ vì mục đích sử dụng, Mặc dầu vậy, TLD vẫn luôn là chẳng hạn như chủ yếu chỉ để dùng làm tài một trong số những mối quan tâm của liệu tham khảo về tình hình nghiên cứu, chứ hoạt động thông tin KHXH. Thật vậy, không trích dẫn gì,... nên chất lượng của một số lượng không nhỏ TLD được thực TLD có thể chưa (cần) đạt tới mức hoàn hiện, lưu trữ tại Viện Thông tin KHXH. hảo, nhất là với những tài liệu khi đặt dịch Nhiều tài liệu quý đã được phổ biến. được xác định rõ ngay từ đầu là chỉ để phục Nhiều công trình được giới khoa học vụ phạm vi hạn hẹp, thậm chí rất hẹp (dù đánh giá cao về mặt chất lượng nghiên TLD này cũng có thể rất cần cho nhiều nhà cứu, phục vụ lãnh đạo và quản lý của các nghiên cứu khác, nhưng như đã nói ở trên - cấp, các ngành. việc phục vụ đối tượng này lại không thuộc Nhiều TLD cũng được tuyển chọn phạm vi của chương trình/đề tài nghiên cứu cho công bố trên các sản phẩm của Viện cụ thể này!). như tạp chí Thông tin KHXH, các sưu tập 2. 3. TLD là một sản phẩm đặc thù về thông tin chuyên đề... Và đặc biệt phải nguồn tin ở Viện Thông tin KHXH. Trước nói đến Bản tin Tài liệu phục vụ nghiên hết, vì các công trình khoa học xã hội và cứu (bao gồm hai loại tin nhanh TN và nhân văn thường mang tính chất đa TÐB), được ra mắt từ tháng 9/1990 cho ngành/liên ngành cao, nhà nghiên cứu đến nay, là những TLD toàn văn các bài thường phải với tới/giải quyết những vấn đề viết mới được công bố ở nước ngoài, viết giáp ranh của các khoa học (Chẳng hạn: về những vấn đề khoa học lý luân khoa Việc xác định thành phần các dân tộc thiểu học và xã hôi và nhân văn, được giới số ở nước ta đòi hỏi những nghiên cứu sâu dùng tin trong nước quan tâm. không chỉ thuộc lĩnh vực dân tộc học, mà cả 3. Mấy trở ngại và thuận lợi khi ngôn ngữ học, xã hội học, chính trị học,). Vì triển khai nguồn tin chung về TLD thế, cùng một tài liệu có thể được các cơ sở nghiên cứu khác nhau cùng quan tâm. 3. 1. Vào lúc mà chia sẻ nguồn lực thông tin chưa là nhu cầu thực, hoạt Trước tình hình ấy, ngay từ những động thông tin chủ yếu là thủ công, năm đầu thành lập Ban Thông tin KHXH truyền thống, việc rót kinh phí lại chỉ (năm 1973), cho tới khoảng trước năm 1990, thực hiện trực tiếp từ cấp trên, do chỉ tại Viện Thông tin KHXH đã từng có một nặng về hoạt động hành chính, Nguồn tin Phòng Quản lý dịch, có chức năng với tới cả nội sinh là TLD chủ yếu phân tán như đã những TLD được thực hiện ở các Viện nói ở trên, nên ít có lý do để tồn tại (và thuộc Viện KHXH Việt Nam lúc bấy giờ. cũng vì một số lý do khác), Phòng Quản Tiếc rằng công việc mới dừng ở việc nắm lý dịch được giải thể, để mặc kho TLD bắt tình hình và cho ý kiến nếu thấy trùng thu thập được tùy nghi khai thác. lặp, lên danh sách TLD hàng năm và lưu trữ 01 bản sao những TLD được thực hiện ở các 30
- BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 Ðể hiện đại hoá hoạt động thông tin văn bản khoa học3 để góp phần tiến hành tư liệu thư viện trong điều kiện hiện nay cho dịch tốt loại văn bản này. phép, chúng tôi nghĩ đến việc rất có thể xây Kinh nghiêm cho thấy một số dựng một kho TLD chung cho giới nghiên sách khoa học đại cương được dịch, cứu khoa học, hay đúng hơn là một địa chỉ những tuyển trích đoạn về một chủ đề có tin học cho các TLD đã và sẽ có. chú dẫn thư mục xuất xứ đầy đủ, đã được Tổ chức xây dựng một địa chỉ tin học thực hiện bằng các nguồn kinh phí khác chung cho TLD để cùng biết và tạo điều nhau, do các cơ sở nghiên cứu khác nhau kiện cùng nhau khai thác, vừa đỡ phí thời tiến hành, được đông đảo các nhà khoa gian, vừa tiết kiệm kinh phí (của tập thể học, nhất là giới trẻ đón nhận. hoặc cá nhân nhà khoa học) cho những công 3. 3. Dù nay quyền tác giả được việc trùng lặp (như dịch lại tài liệu người coi trọng, việc xuất bản sách dịch (để khác, nơi khác đã dịch,...) là nhu cầu của bán) phải tuân thủ Công ước Berne về giới khoa học trong điều kiện mới của hoạt quyền tác giả là lẽ đương nhiên, nhưng động thông tin thư viện, khi đất nước đă mở kinh nghiệm thực tế (nhất là sự cộng tác cửa và đang tiến hành công nghiệp hoá, hiện với Chương trình Dịch thuật Thông tin đại hoá. Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc 3. 2. Tiếp đó, rất nên tổ chức xuất bản Hiệp hội UNESCO Việt Nam những những TLD được xác định là có giá trị và năm qua) cho phép chúng tôi nhận thấy phục vụ đối tượng rộng rãi, khi có điều kiện. rằng: Ðặc biệt là việc tuyển dich những trích đoạn Viêc xin phép miễn/giảm trả tiền về một chủ đề mà nhiều nhà nghiên cứu, bản quyền không phải không thực hiện nhất là giới trẻ cần tham khảo. được, khi ta (biết cách trình bày) khẳng Việc biên tập, hiệu đính dễ được đặt định được mục đích xuất bản không cốt ra vì mỗi ngành khoa học có hệ thống thuật nhằm kinh doanh, nghĩa là thu lợi thật ngữ chuyên biệt. Bên cạnh đó là tình hình nhiều, mà cốt để phổ biến tri thức trong phân loại khoa học của ta, nhất là trong khoa điều kiện thu nhập của giới nghiên cứu học xã hội và nhân văn, với các nước khoa học ở nước ta còn thấp. phương Tây không phải lúc nào cũng thống Ðáng chú ý là một số tổ chức văn nhất. Chưa kể các nhà khoa học sử dụng hoá quốc tế có mặt ở Việt Nam (như thuật ngữ và nghĩa trong ngữ cảnh cụ thể Trung tâm Văn hóa và Hợp tác của Pháp, cũng có lúc khác nhau. Vấn đề chuẩn hoá các danh từ khoa học được đặt ra ở nước ta từ lâu nhưng chưa đươc giải quyết triệt để và 3 thường xuyên cập nhật. Mấy vấn đề ngôn ngữ học đặt ra khi dịch văn bản khoa học. Trong: Cái mới Là người từng tham gia trực tiếp dịch trong KHXH: văn học và ngôn ngữ và hiệu đính, chúng tôi đã có dịp tìm hiểu học, 1992, s.2, tr. 69-103; Để dịch những đặc điểm về mặt ngôn ngữ học của một văn bản khoa học. Trong: Việt Nam: Những vấn đề ngôn ngữ và dịch thuật. Hà Hội Ngôn ngữ học Việt Nam & Đại học Sư Phạm Ngoại ngữ Hà Nội, 1993. 31
- BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006 Phòng Văn hoá Thông tin Hoa Kỳ, Quỹ Bảo đó, ngay trong Viện KHXH Việt Nam và trợ Văn hoá Thuỵ Ðiển Việt Nam...)cũng trong cả nước, chúng tôi nghĩ rằng đã dành quỹ trợ cấp cho việc dịch thuật, kể cả đến lúc cần tổ chức hợp tác xây dựng và cho việc mua bản quyền, để sản phẩm trí tuệ chia sẻ nguồn lực thông tin đặc thù này. của họ (và cả của ta) được phổ biến ở mức Cụ thể là: trợ giá, nghĩa là thấp hơn giá thành xuất bản, - Xây dựng một CSDL về TLD cốt để có thể vươn tới một đối tượng bạn hiện được lưu trữ tại các các cơ sở đọc rộng hơn. Vấn đề là phải có thể chứng nghiên cứu và giảng dạy trong nước (có minh giá trị đích thực của tài liệu cần dịch, thể hồi cố và cập nhật dần), nghĩa là tạo cũng như những người đảm nhiệm công việc cho chúng một địa chỉ tin học dưới hình là có khả năng thực và sẽ làm thực. Và thức dịch vụ tham khảo, có thể truy cập đương nhiên là biết gửi hồ sơ đúng hạn (vì trực tuyến và sao vào CD-ROM. khái niệm hạn chót ở ta trước đây thường bị xem nhẹ!). - Tổ chức cần có ý kiến chuyên gia (thật sự!) - lựa chon những TLD có Với nhà khoa học, dù sống trong cơ giá trị phổ biến rộng rãi trong giới/ngành chế thị trường từ lâu như trong các nước tư nghiên cứu khoa học lúc này, rồi tìm bản chủ nghĩa, việc xuất bản công trình nguồn kinh phí (kể cả sự cộng tác, phối nghiên cứu cũng không thuần tuý để kiếm hợp của các Nhà sách và sự trợ giúp) cho tiền (Ta cũng biết ở một số nước, việc xuất xuất bản bản sách hay cho in lên tạp chí không hẵn đã có nhuận bút). Việc phổ biến tư tưởng khoa - Biên tâp và hiệu đính (nếu học luôn được ưu tiên hàng đầu. Như đã cần) rồi cho xuất bản. Lẽ đương nhiên, thấy, trong không ít trường hợp, công việc tỏ cần thăm dò nhu cầu của bạn đọc để chỉ ra có hiệu quả khi biết tranh thủ sự đóng góp in số lượng đủ dùng (và dự trữ). công sức và tiền của của các nhà khoa học Việc tổ chức phối hợp, cộng tác cũng như những người làm công tác thông nhiều nguồn lực cho xuất bản những tin tư liệu thư viện ở nước ngoài, trong đó TLD có chất lượng cao, trong đó có việc đặc biệt có Hội Hỗ trợ Thư viện và Giáo dục tuyển dich những trích đoạn theo chủ đề, Việt Nam (LEAF-VN). nhằm vào phạm vi người dùng tin rộng Thêm nữa, không loại trừ khả năng rãi, đang là yêu cầu của giới nghiên cứu xin trực tiếp ngay với tác giả, hoặc nhà xuất khoa học trong thời kỳ đổi mới. bản, tuỳ theo cách xác định bản quyền được Song công việc này không thể nào ghi rõ trong sách. Ðã có trường hợp tác giả có hiệu quả, nếu chỉ một người hay một đă sẵn sàng thêm Lời nói đầu cho bản dịch tổ chức nào đó tự làm đơn độc. Một sự ra tiếng Việt, thậm chí cấp thêm kinh phí (có hợp tác nhằm cùng phối hợp xây dựng và thể xin được từ một nguồn nào đó mà đôi chia sẻ nguồn lực thông tin nói chung, khi chỉ tác giả mới biết), đương nhiên với nguồn TLD nói riêng, hẳn sẽ đựợc sự điều kiện rất minh bạch về tài chính. đón nhận của nhiều nhà khoa học, nhất là 4. Kết luận giới trẻ. Và chúng tôi cũng tin rằng nếu Tóm lại, để có thể phát huy hết giá trị hoạt động của chúng ta là minh bạch thì đích thực của nguồn TLD đang phân tán đây chắc chắn sẽ dễ dàng nhận được sự giúp đỡ và tạo điều kiện thuân lợi từ mọi phía. 32
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học