Hình thái văn hóa và quyền lực văn hóa của truyền thông hội tụ

HÌNH THÁI VĂN HÓA VÀ QUY N L C VĂN HÓA
C A TRUY N THÔNG H I T
TS. Nguy n Thành L i∗

Trư c s tác

ng c a cu c cách m ng khoa h c và công ngh , truy n thông h i t hi n

ang tr thành xu th phát tri n t t y u không th thay
hư ng sâu s c

n ho t

i. Truy n thông h i t không ch

ng kinh t c a nhân lo i, mà còn tác

và hình thái văn hóa. Trong tham lu n này,

ng m nh m

nh

n k t c u xã h i

ng trên góc

văn hóa, tác gi phân tích nh ng

c trưng cơ b n c a truy n thông h i t , ch ra nh ng v n

văn hóa cơ b n trong truy n thông

h it .

ng th i, phân tích ý nghĩa và n i hàm c a khái ni m văn hóa h i t và ch ra v n

quy n l c văn hóa truy n thông là v n

h t nhân c a văn hóa h i t .

Truy n thông h i t : Xu th phát tri n t t y u
Con ngư i t n t i trong m t c ng
và chính nh ng m i quan h

ng v i t ng th các m i quan h

ó t o i u ki n duy trì và thúc

a d ng và ph c t p,

ys v n

ngư i. Truy n thông có vai trò ngày càng quan tr ng, là m t trong nh ng y u t

ng c a xã h i loài
u tiên thúc

y

xã h i phát tri n không ng ng.
Trong quá trình nghiên c u l ch s truy n thông, chúng ta th y rõ, cùng v i ngôn ng , l i
nói, ngư i nguyên th y ã bi t dùng nh ng ký hi u khác nhau

truy n phát thông tin. Con ngư i

ã tr i qua các th i kỳ truy n thông b ng l i nói, ch vi t, s hoàn thi n logic ngôn ng , k thu t
in n, báo in, phát thanh truy n hình và báo m ng i n t .
vai trò nh t

m i giai o n, truy n thông

u có

nh trong quá trình giao ti p c a con ngư i, ví d , th i kỳ truy n thông b ng l i nói,

con ngư i ch y u s d ng âm thanh,

n th i kỳ s d ng ch vi t, con ngư i s d ng c âm

thanh và hình nh.
Ngày nay, khi nhân lo i bư c vào k nguyên truy n thông h i t , v cơ b n con ngư i v n
ch y u d a vào các giác quan như thính giác, th giác
∗

T p chí C ng s n

thu th p tin t c. Tuy nhiên, cu c cách

m ng công ngh truy n thông th i gian qua ã phá v hàng rào và biên gi i gi a các lo i hình
truy n thông,

các lo i hình truy n thông khác nhau cùng t n t i và có th h tr và b sung cho

nhau. Các nhà nghiên c u truy n thông ch ra r ng, trong quá kh , con ngư i có th ti p nh n
thông tin qua thính giác, th giác th m chí là v giác, song trong th i

i công ngh thông tin bùng

n như hi n nay, vi c ti p nh n thông tin qua phương th c truy n thông h i t là tương lai phát
tri n c a công ngh truy n thông.
Như v y, có th th y, truy n thông h i t không ch làm thay
thông mà còn nh hư ng l n

n ho t

i v m t công ngh truy n

ng kinh t , k t c u xã h i và hình thái văn hóa c a nhân

lo i.Và chính trong môi trư ng truy n thông h i t cũng hình thành văn hóa h i t (convergence
culture), và i u quan tr ng hơn, làm th nào

nh n bi t và ánh giá ư c văn hóa h i t trong

truy n thông h i t , hình thái văn hóa và quy n l c văn hóa c a truy n thông h i t v n là nh ng
v n

c n các nhà khoa h c ti p t c nghiên c u và tìm ra l i gi i.
Lo i hình truy n thông m i trong cu c
Liên quan

u tranh quy n l c gi a hai c c

n truy n thông h i t , trư c h t, chúng ta c n hi u rõ s chuy n

i và cu c

cách m ng công ngh truy n thông, b i vì cơ s c a truy n thông h i t là cu c c i cách và phát
tri n c a khoa h c công ngh truy n thông.
Tháng 5-2007, Công ty Microsoft live labs ã gi i thi u ph n m m Photosynth, t o ra m t
n tư ng m nh trong gi i

h a. Photosynth ư c coi là m t công ngh m i mang l i cho ngư i

s d ng m t c m giác bay b ng trong th gi i o. Ph n m m Photosynth th c s là m t ph n
m m h p d n, nó có th t p h p hàng lo t nh ng b c nh và phân tích các i m gi ng nhau, hi n
th hình nh dư i d ng không gian ba chi u. Nh có công ngh này, hàng tri u ngư i có tài kho n
trên trang m ng Flickr.com có th post nh ng t m nh c a mình ch p ư c
c Bà Paris lên m ng

xung quanh Nhà th

cung c p cho ngư i thân cũng như công chúng thư ng th c. Và thông

qua vi c l p ghép các b c nh này, ph n m m Photosynth ã nhanh chóng thi t l p ư c hình nh
v Nhà th

c Bà trên góc

3D.

Không còn nghi ng gì n a, ây ư c coi là m t s ví von tuy t v i c a truy n thông h i
t do cu c cách m ng khoa h c k thu t mang l i. V i s phát tri n nhanh và m nh c a công

ngh Internet, hành vi cá th c a con ngư i trong truy n thông

u có th tr thành m t b ph n

c a truy n thông h i t , th m chí tr thành m t ph n c a s n ph m truy n thông
th c a ph n m m Photosynth là l i d ng ư c không gian c a m ng Internet

i chúng. Ưu
truy n t i hình

nh, t o ra ư c nh ng s n ph m truy n thông m i. Như v y có th th y, nh s phát tri n c a
công ngh truy n thông hi n

i ã khi n s t p h p hành vi truy n thông c a m i ngư i thành tài

nguyên truy n thông m i, s n sinh ra s n ph m truy n thông m i. Trong các m ng xã h i do
truy n thông h i t
t o ra

em l i, hành vi truy n thông và n i dung truy n thông do m i ngư i s d ng

u có th tr thành b ph n c n thi t trong truy n thông c a m ng xã h i.

i u ó, dư ng

như ã ch cho chúng ta m t vi n c nh không tư ng, t t c m i ngư i trên th gi i
“hư ng th ” quy n l c truy n thông bình

ng. Tuy nhiên, xét cho cùng, truy n thông h i t v n

là m t hành vi, m t quá trình truy n thông, ph i k t h p v i
truy n thông

nh n th c, t

u có th

ó lý gi i m c

c trưng h i t và s phát tri n trong

nh hư ng xã h i c a nó ngoài khía c nh công

ngh .
Theo nhà báo David Brewer - nhà tư v n chi n lư c truy n thông, ngư i sáng l p và i u
hành trang web Mediahelpingmedia: “Truy n thông h i t là m t i u ki n tiên quy t cơ b n
trong cơ quan báo chí a phương ti n. Nó cung c p m t gói thông tin nh t quán v m t n i dung
cho b t c thi t b

u cu i nào ư c s d ng

ti p nh n thông tin ó. Báo in, báo phát thanh,

truy n hình, báo m ng i n t hay báo chí trên các thi t b di
M i lo i hình báo chí ph i tăng thêm giá tr c th liên quan

ng c n ph i qu ng bá l n nhau.
n n n t ng thi t b nh t

nh.

Ngoài ra, i u r t quan tr ng n a là c n t n d ng các công c m ng xã h i

nghiên c u, thu

th p tin t c, s n xu t và ph bi n tin t c - xem các mô hình m ng xã h i

n m b t thêm

thông tin” 1.
Ngoài ra, trong cu n “H i t - ý nghĩa và n i hàm” c a Rich Gordon xu t b n năm 2003,
tác gi

ã t ng k t, t “h i t ” bi u th 6 hàm ý, t m d ch là: h i t công ngh truy n thông, h p

nh t quy n s h u truy n thông, h i t mang tính c u trúc trong ho t

ng t ch c truy n thông,

h i t trong k năng vi t báo và h i t trong hình th c t s báo chí.

1

Ngu n: http://www.mediahelpingmedia.org/training-resources/media-strategy/220-how-to-set-up-a-converged-news-operation

c bi t, trong cu n “Báo chí h i t - cơ s

ưa tin c a truy n thông a phương ti n” xu t

b n năm 2005, tác gi Stephen Quinn ã ti n hành “gi i ph u” m t cách c n k khái ni m truy n
thông h i t

nh hư ng

n th c ti n tác nghi p c a nhà báo hi n nay. Tác gi Stepen Quinn ã

ch ra r ng, truy n thông h i t có nh ng nh hư ng cơ b n
quan báo chí,

n s v n hành trong n i b c a cơ

c bi t là s ph i h p gi a cơ quan báo chí v i nhà báo.

Tuy nhiên, chuyên gia truy n thông ngư i M Henry Jenkins l i cho r ng, truy n thông h i
t bao g m ít nh t 5 y u t : “h i t công ngh , h i t kinh t , h i t xã h i ho c cơ c u, h i t văn
hóa và h i t toàn c u” 2.
Truy n thông h i t là m t hình th c thay
ng th i nó cũng nh hư ng
v n

i toàn di n môi trư ng truy n thông hi n nay,

n quá trình s n xu t báo chí truy n thông. Có th lý gi i qua m y

dư i ây:
- Th nh t, v i quan i m “truy n thông h i t là m t quá trình, không ph i là i m cu i

cùng”, tác gi Henry Jenkins nh n m nh, cho dù các phương ti n truy n thông truy n th ng (báo
in, phát thanh, truy n hình, sách…) hay là các hãng như Google, công ty Viacom – nh ng hãng
ang chi m ưu th trong truy n thông h i t và coi mình là m t b ph n trong
ti n truy n thông quan tr ng c a th gi i

u không ng ng tìm ki m các cách th c h i t m i hơn

gi a các lo i phương ti n truy n thông khác nhau.
xã h i liên t c thay

i ngũ các phương

ó là vì ngư i ta ang s ng trong môi trư ng

i, do ó, yêu c u truy n thông h i t ph i th hi n ư c tính a d ng.

Không m t hãng truy n thông nào có th t “v ng c” r ng, b n thân mình là “c ng” cu i cùng
c a truy n thông h i t . Chuyên gia truy n thông ngư i M Cheskin cho r ng: “Trư c kia, khi nói
n h i t , chúng ta thư ng nghĩ r ng, em t t c các thi t b t p h p thành 1 thi t b trung tâm,
thi t b này có th làm t t c m i vi c cho con ngư i… Hi n nay, cái mà chúng ta nhìn th y là,
nh ng thi t b mà chúng ta s
t …Nh ng thi t b này s

d ng r t a d ng, n i dung mà chúng ta thu ư c ang h i

áp ng nhu c u c a con ngư i trong nh ng hoàn c nh khác nhau”. Do

v y, truy n thông h i t mà chúng ta ang
tĩnh (
2

ng yên) mà là m t xu th

c p hi n nay không ph i là m t tr ng thái hoàn toàn

ng (có thay

i), m t quá trình ang ư c nghiên c u, tìm tòi

Jenkins.H (2001) Convergence? I Diverge, Technology Review, June. P93

và hàng lo t hành vi truy n thông có liên quan. Cùng v i s phát tri n c a công ngh truy n
thông, truy n thông h i t s t ng bư c “cu n trôi” ti n trình hư ng t i h i t c a các phương ti n
truy n thông truy n th ng, t

ó nh hư ng

n toàn b môi trư ng truy n thông c a nhân lo i.

- Th hai, s phát tri n c a truy n thông h i t là k t qu c a yêu c u do hai lo i l i ích
cùng

t ra,

ng th i nó tr thành bi n pháp chung

th c hi n hai lo i l i ích này. Trong quá

trình h i t , chúng ta có th nh n ra hai quá trình kh i
ó có m t quá trình kh i

ng không hoàn toàn gi ng nhau. Trong

ng c a doanh nghi p t trên xu ng dư i và m t quá trình kh i

ng

c a ngư i tiêu dùng t dư i lên trên.
M t m t, các doanh nghi p mu n thông qua truy n thông h i t
ưa tin, phát tri n hình th c m i trong vi c bán thông tin

m r ng các hình th c

tăng l i nhu n và

t ư c l i ích cho

mình. M t khác, nh ng khách hàng s d ng d ch v c a các phương ti n truy n thông r t c n
ư c ng d ng nh ng công ngh truy n thông m i
dung truy n thông, t

ó

n m b t s ch

ng trong vi c trao

in i

t ư c l i ích l n nh t. Th c ra, trong quá trình h i t , hai l i ích này

có th có chung m t m c tiêu, thúc

y cùng nhau, tuy nhiên, nó cũng có th sinh ra mâu thu n và

th m chí giành gi t l n nhau.
- Th ba, n i dung truy n thông h i t là k t qu và s ph n ánh c a cu c

s c gi a hai

c c là “trí tu t p th ” và “văn hóa thương m i”. V n d ng n i dung c a truy n thông h i t là
“trí tu t p th ”. Thông qua “trí tu t p th ”, h th ng tri th c m i c a nhân lo i ang ư c hình
thành, song s hình thành này l i do công chúng t o ra, các phương ti n truy n thông m i ư c
hình thành t h th ng tri th c chung có quy n l c t do nh t, song nó l i b ch u s ki m soát và
chi ph i c a văn hóa thương m i. M t y u t xu t phát t ho t

ng t ch c t phát c a công

chúng, y u t khác xu t phát t s t p trung quy n l c truy n thông, hai y u t này hình thành nên
hai c c

u tranh trong tương lai c a quy n l c truy n thông. S cân b ng gi a hai c c này s là

“cu c trình di n” h p d n nh t c a quy n l c truy n thông trong k nguyên truy n thông h i t .
Có th th y, th i

i s hóa không ph i là m t lĩnh v c truy n thông

c quy n mà là k

nguyên truy n thông tích h p. Và i u quan tr ng hơn là, truy n thông trong truy n thông h i t
tr thành “sân chơi m i”

các phương ti n truy n thông

quy n l c truy n thông. Nh ng v n

i chúng và các t p oàn tranh giành

văn hóa xã h i như quy n l c truy n thông mà truy n