Xem mẫu
- ts. nguyễn hồng cử 125
HẠT SẠN HAY TẢNG ĐÁ TRONG
VĂN HÓA KINH DOANH VIỆT NAM HIỆN NAY
TS. Nguyễn Hồng Cử
Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng
TÓM TẮT
Văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người tạo ra trong
hoạt động của mình. Văn hóa được ví như “quốc hồn” của một dân tộc. Quá trình
phát triển kinh tế thị trường gắn với hội nhập kinh tế quốc tế ở nước ta mặc dù đạt
được nhiều thành tựu to lớn về phát triển kinh tế nhưng đã xuất hiện nhiều hiện
tượng bất cập về văn hóa, nhất là văn hóa kinh doanh. Bài viết đề cập đến một số
những hạt sạn trong văn hóa kinh doanh hiện nay ở Việt Nam và khả năng phát
triển của nó trở thành những tảng đá cản trở sự phát triển nói chung, đó thực sự là
một nguy cơ đánh mất bản sắc văn hóa dân tộc.
Từ khóa: Văn hóa, phát triển, kinh tế, bản sắc, hội nhập
V
iệt Nam cách đây vài chục năm nền tảng của nó là lấy đức làm trọng. Nó đã
là một nền kinh tế chủ yếu là sản góp phần tạo ra những làng nghề nổi tiếng với
xuất tự cung tự cấp, đời sống văn những sản phẩm nổi danh cho đến tận ngày
hóa về cơ bản là văn hóa làng xã gắn với nền nay như đồ gỗ Đồng Kỵ, gốm Bát Tràng, vải
kinh tế nông nghiệp lạc hậu. Tuy vậy, dưới lụa Vạn Phúc, đá mỹ nghệ Non Nước, đúc
thời phong kiến và Pháp thuộc, công thương đồng Bắc Ninh, rượu làng Vân...
nghiệp cũng dần hình thành và phát triển. Văn
hóa kinh doanh cũng dần hình thành và chịu Kể từ khi chuyển sang kinh tế thị trường
sự chi phối sâu sắc của đạo Khổng. Nhiều làng phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa,
nghề, phường hội buôn bán ra đời với phương từng bước hội nhập với khu vực và thế giới.
châm lấy chữ tín, chất lượng sản phẩm làm Nhiều yếu tố tốt đẹp trong văn hóa kinh
đầu. Tư tưởng coi trọng nghề, truyền và giữ doanh truyền thống vẫn được nhiều người,
nghề được coi là phương thức tồn tại và phát nhiều doanh nghiệp kế tục, phát huy song bên
triển của nhiều làng nghề truyền thống. “Nhất cạnh đó xuất hiện ngày càng nhiều những tư
nghệ tinh, nhất thân vinh” đã thể hiện rất rõ tưởng, triết lý, phương thức kinh doanh theo
quan điểm của ông cha ta về vấn đề cốt lõi chiều hướng tiêu cực, không chỉ trái với văn
“con người là nhân tố cơ bản” của văn hóa hóa truyền thống mà còn bất cập với tiến trình
kinh doanh. Mặc dù chưa phải là một xã hội phát triển một xã hội hiện đại, hội nhập với
kinh tế hàng hóa phổ biến nhưng sự phát triển thế giới. Chúng ta có thể dễ dàng chỉ ra những
của công thương nghiệp thời kỳ phong kiến những hạt sạn văn hóa này là:
và thuộc Pháp cũng đã hình thành một một
Cung cách làm ăn tùy tiện, đầu voi đuôi
thứ văn hóa kinh doanh Việt Nam với những
chuột
đặc điểm nổi trội là: Coi trọng nghề như là
phương thức tồn tại lâu dài, coi trọng chữ tín Văn hóa kinh doanh truyền thống Việt
trong kinh doanh, tôn trọng khách hàng...mà Nam trước đây rất coi trọng nghề và chữ
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
126 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
tín, lấy uy tín và sự đảm bảo về chất lượng Thói quen làm ăn chụp giựt, thiếu chuyên
sản phẩm là thương hiệu của mình được lưu nghiệp
truyền hết từ đời này sang đời khác. Người Trong cách thức làm ăn của người Việt
học nghề và được truyền nghề trước hết phải Nam, nhiều thói quen, cung cách làm ăn cũ,
có tâm đức nghề nghiệp, coi đó như là những lạc hậu, tùy tiện vẫn đang tồn tại; phong cách
thứ bảo vật của ông cha để lại, họ phải có kinh doanh thiếu chuyên nghiệp. Sự gian dối
trách nhiệm giữ gìn, tôn tạo. Những sản phẩm trong kinh doanh vẫn còn tồn tại khá phổ
làm ra chứa đựng trong đó không chỉ là kỹ biến, không ít người đã thẳng thắn bộc lộ
thuật tinh xảo mà còn là tâm huyết của người “thật thà ăn cháo, láo nháo ăn cơm”, vì thế họ
thợ. Nhưng ở Việt Nam hiện nay, tư tưởng tìm mọi cách trốn lậu, phi pháp, lách luật để
kinh doanh của phần lớn doanh nghiệp lại làm ăn. Các doanh nghiệp Việt Nam thường
khá tùy tiện, mang nặng kiểu đầu voi đuôi bị kém thế cạnh tranh do cung cách làm ăn
chuột. Biểu hiện phổ biến là doanh nghiệp manh mún, chạy theo lợi nhuận trước mắt mà
nào khi khởi đầu kinh doanh cũng rất rầm ít nghĩ đến lợi ích lâu dài. Việc liên kết để
rộ, hứa hẹn đủ điều, đưa ra nhiều chiêu thức đáp ứng những đơn đặt hàng lớn chỉ thuận
đảm bảo cái này, cái nọ nhưng chỉ sau một lợi trong những bước đầu, sau đó, các doanh
thời gian mọi thứ cứ lụi dần. Nhiều sản phẩm nghiệp thường tìm cách xé lẻ, giành riêng hợp
lúc mới ra đời được nhiều người tin dùng vì đồng cho mình để rồi dẫn đến tình trạng luôn
nó tốt thật nhưng rồi chất lượng cứ dần giảm nghi kỵ, đối phó lẫn nhau và sẵn sàng dùng
sút đi do bớt xén, thay đổi vật tư nguyên liệu mọi chiêu trò để giành giật quyền lợi riêng
để giảm chi phí. Nhiều nhà hàng lúc khai cho mình. Nhiều doanh nghiệp không có khả
trương đã từng được khách hàng lựa chọn vì năng tổ chức sản xuất kinh doanh quy mô
món ăn ngon, giá cả chấp nhận được nhưng lớn, không có chiến lược kinh doanh dài hạn.
khi có đông khách rồi, bắt đầu là sự bớt xén Sản xuất kinh doanh theo lối chắp vá, được
dần rồi tăng giá khiến nhiều khách hàng lại đâu hay đó hoàn toàn không phù hợp với môi
quay lưng. Tình hình làm ăn theo kiểu đầu trường kinh doanh văn minh, hiện đại, nhất
voi, đuôi chuột này không chỉ làm mất sự là trong điều kiện hội nhập. Vì không có tầm
tin tưởng của khách hàng trong nước mà còn nhìn dài hạn nên các doanh nhân Việt Nam
cả khách hàng nước ngoài đối với hàng xuất thường không xây dựng mục tiêu dài hạn
khẩu. Người nước ngoài rất “sợ” và rất cẩn và có kế hoạch đầu tư thích hợp. Các doanh
nghiệp thường không đầu tư vào những vấn
thận khi mua hàng của Việt Nam vì lúc đầu
đề cốt lõi, lâu dài mà lao theo xu hướng “ăn
thường rất tốt nhưng sau thì phải coi chừng.
xổi”, đầu tư cả vào những lĩnh vực không
Ở các nước phát triển, ta thấy sản phẩm của
thuộc chuyên môn của mình.
họ có xu hướng ngày càng tốt hơn, liên tục cải
tiến về mọi mặt còn Việt Nam thì ngược lại. Xem nhẹ chữ tín trong kinh doanh và
Lối làm ăn này đã thấm sâu vào nhiều doanh không minh bạch
nghiệp, nhiều nhà kinh doanh và lây lan trong Chữ tín vốn được giữ gìn rất cẩn thận
mọi ngành, mọi nghề. Theo năm tháng căn trong văn hóa làm ăn của những người thợ
bệnh kinh niên này ngày càng trở nên nặng thủ công trong các làng nghề truyền thống ở
và bất trị, thậm chí nó còn được coi là thức Việt Nam. Văn hóa của người Việt cũng rất
thời. Nguy hiểm hơn việc “treo đầu dê, bán trọng chữ tín. Tuy nhiên, cho đến hiện nay
thịt chó” còn xâm nhập vào cả những lĩnh vực nhiều người Việt Nam cũng như nước ngoài
được xem là nhân văn nhất như văn hóa, giáo đều có nhận xét nhiều doanh nhân Việt Nam
dục, y tế, chăm sóc sức khỏe cho con người. không coi trọng chữ tín. Phần lớn họ đều hay
- ts. nguyễn hồng cử 127
viện dẫn các lý do khách quan để khước từ kinh doanh ở Việt Nam hiện nay. Những khẩu
việc thực hiện cam kết, gây nhiều phiền toái hiệu “tất cả vì khách hàng”, “khách hàng là
trong quan hệ với các đối tác. Trong lĩnh vực thượng đế” chỉ được trưng ra như một khẩu
thương mại, chiêu trò lừa gạt, dụ dỗ diễn ra hiệu thời thượng chứ nó không biến thành
phổ biến cùng với lập luận “buôn gian, bán phương châm kinh doanh của doanh nghiệp.
lận” để bao biện hành vi của mình. Hầu như Các ông chủ đã không nhìn thấy mối quan
không ai dám tin ai, kể cả người thân, quen hệ biện chứng cùng tồn tại của họ và khách
biết. Các hành vi lừa đảo trong kinh doanh, hàng. Họ coi khách hàng như là một đám
gom tiền, hụi hè đã khiến nhiều người cả tin, đông vô thưởng vô phạt, sẵn sàng hứa hẹn,
nhẹ dạ tiền mất, tật mang. Tính chất của sự sẵn sàng thất hứa, sẵn sàng viện lý do. Họ chỉ
lừa đảo không chỉ là xảo quyệt mà còn cả sự tìm mọi cách chèo kéo, móc túi khách hàng
trắng trợn, thách thức đánh vào lòng tham chứ ít quan tâm đến lợi ích của họ. Người tiêu
của nhiều người mà đa phần là những người dùng Việt Nam luôn được khuyến cáo phải
kém hiểu biết, thiếu kinh nghiệm. Thiếu niềm “thông minh” và “tự bảo vệ mình” trước sự
tin giờ đây đang trở thành hiểm họa cho các vô cảm của nhiều doanh nghiệp có thể làm
cơ sở kinh tế Việt Nam về lâu về dài nhất là tổn hại đến lợi ích của mình.
trong điều kiện hội nhập kinh tế, vươn ra thị
Chắc khó có thể nói hết những hạt sạn tồn
trường quốc tế. Việc xem nhẹ chữ tín đã hạn
tại trong văn hóa kinh doanh Việt Nam hiện
chế rất nhiều khả năng liên kết kinh tế giữa
nay. Bây giờ chúng ta thử tìm hiểu nguyên
các địa phương, các doanh nghiệp và các chủ
nhân của nó là gì? Điều chắc chắn là nhiều
thể kinh tế. Thói quen cố hữu của rất nhiều
người thường cho rằng nguyên nhân xuất
doanh nghiệp là “mạnh ai nấy làm” khiến
phát từ bản chất của cơ chế thị trường. Điều
cho liên kết, hợp tác của các doanh nhân theo
này cũng đúng một phần nhưng vấn đề cơ bản
nguyên tắc cùng có lợi còn quá yếu và rời rạc.
có lẽ không phải vậy. Theo quan điểm của tôi
Tính cộng đồng của doanh nhân Việt Nam ở
nguyên nhân chính là:
mức thấp, chủ trương thành lập những tập
đoàn kinh tế vấp phải những rào cản nội tại Thứ nhất, do xuất thân từ nền kinh tế
do thông tin của doanh nghiệp thường thiếu tiểu nông, con người Việt Nam thường có
độ tin cậy. tầm nhìn ngắn hạn, hay thay đổi và muốn đi
Hầu hết các cơ sở kinh doanh đều thiếu đường tắt, thay vì kiên nhẫn chờ đợi kết quả
sự minh bạch. Mọi số liệu, chứng từ đều có lâu dài. Sự quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ
thể bị chế biến, giả mạo do vậy các báo cáo qua chế độ tư bản chủ nghĩa đã tạo ra một cú
chỉ mang tính hình thức, đối phó. Sự không sốc về tư duy kinh doanh. Trong khi những
minh bạch bao trùm tất cả từ chi phí sản xuất, làng nghề vẫn giữ được những nét văn hóa
lợi nhuận, thuế, giá cả và các thông số về chất tốt đẹp trong kinh doanh thì việc hình thành
lượng hàng hóa. Sự thiếu minh bạch mang lại tầng lớp doanh nhân vốn xuất thân từ nông
những nguồn lợi lớn cho các doanh nghiệp dân, thiếu kiến thức kinh doanh và không hề
từ trốn thuế nhưng ngày càng làm cho người được rèn dũa bởi đại công nghiệp đã mang
tiêu dùng hoài nghi, gây tác hại lâu dài cho vào lĩnh vực kinh doanh cách tư duy, làm
các doanh nghiệp. Đáng lo ngại hơn là tình ăn manh mún, chụp giựt. Có lẽ hơn lúc nào
trạng này lại tồn tại trong khá nhiều các doanh hết chúng ta càng cảm thấy thiệt thòi khi con
nghiệp nhà nước. người Việt Nam chưa có được tác phong lao
động và kỷ luật lao động do đại công nghiệp
Không coi trọng người tiêu dùng sản sinh ra. Chính thói quen tùy tiện, nông
Đây có lẽ là điều tệ hại nhất trong văn hóa cạn, hẹp hòi, ích kỷ đã tạo ra một thứ văn
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
128 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hóa kinh doanh không mong muốn mà hàng chí dùng cả quyền lực để bóp méo lực lượng
ngày, hàng giờ chúng ta phải chứng kiến, phải thị trường như phân phối quota xuất nhập
chịu đựng. Chúng ta thấy các công ty nước khẩu…là những hiện tượng đang gây bức xúc
ngoài, mà đặc biệt là các công ty Châu Âu, trong toàn xã hội. Những cái lợi từ việc thân
Mỹ, Nhật Bản kinh doanh ở Việt Nam họ bài quen đem lại là một cám dỗ lớn hơn rất nhiều
bản bao nhiêu thì càng lo lắng cho các công so với cái cực nhọc đầu tư để đổi mới công
ty Việt Nam bấy nhiêu. Trong khi các doanh nghệ, nâng cao năng lực cạnh tranh. Đa phần
nghiệp nước ngoài nỗ lực tìm kiếm cơ hội đầu các nhà kinh doanh hiển nhiên thừa nhận mối
tư và lợi ích kinh doanh dài hạn tại Việt Nam quan hệ với cơ quan công quyền tốt hay xấu
thì nhiều doanh nghiệp lớn của Việt Nam lại có tính chất quyết định tới sự thành bại. Cám
đang tìm kiếm lợi nhuận từ các khoản đầu tư dỗ về đặc quyền, đặc lợi, dựa dẫm đang là lực
mang tính đầu cơ như kinh doanh bất động cản rất lớn để hình thành văn hóa kinh doanh
sản, chứng khoán…mà quên đi các lĩnh vực văn minh, hiện đại ở nước ta.
kinh doanh cốt lõi.
Ba là, trình độ phát triển kinh tế thị trường
Hai là, quản lý kinh tế của nhà nước ta còn thấp, môi trường cạnh tranh thiếu lành
còn quá yếu kém. Một bộ máy nhà nước vốn mạnh, minh bạch. Đó là chất xúc tác cho sự
chỉ quen với chỉ huy chiến tranh và phát triển phát triển một thứ văn hóa trong kinh doanh
kinh tế trong điều kiện kế hoạch hóa đã tỏ ra theo kiểu “chèn ép” nhằm mục đích gạt bỏ,
lúng túng trong quản lý một nền kinh tế vận bóp chết lẫn nhau thay vì liên kết, hợp tác với
hành theo cơ chế thị trường. Sự yếu kém trong nhau. Không ít doanh nghiệp không những
quản lý của nhà nước ta có nguyên nhân từ không cởi mở, liên kết với nhau, mà còn chơi
những bất cập của cơ chế quản lý thiếu đồng xấu, cạnh tranh không lành mạnh với nhau.
bộ và chưa hoàn thiện cộng với trình độ của Hệ quả là không những không nâng cao được
cán bộ quản lý không đáp ứng được yêu cầu. sức cạnh tranh mà còn yếu đi vì sự tranh mua,
Từ đó đẻ ra tệ nạn tham nhũng tràn lan với tranh bán, thậm chí hạ uy tín của nhau.
mức độ nghiêm trọng, góp phần tạo ra một
Bốn là, hệ thống luật pháp kinh doanh
thứ văn hóa kinh doanh không dựa vào năng
còn thiếu và không đồng bộ, thực thi luật
lực cạnh tranh công nghệ, sản phẩm mà lại
pháp không nghiêm. Luật pháp chưa đủ sức
dựa vào “quan hệ”, “chạy chọt”. Ở nước ta,
tạo ra một sân chơi bình đẳng và chưa có khả
đặc tính coi trọng quan hệ cá nhân, xu hướng
năng dẫn dắt cuộc chơi của doanh nghiệp theo
cá nhân hóa các mối quan hệ kinh doanh, ỷ lại
hướng lành mạnh. Trên thực tế, khi pháp luật
vào sự bảo hộ của Nhà nước vẫn tồn tại khá
còn thiếu và yếu thì tất yếu các doanh nghiệp
phổ biến. Nhiều doanh nghiệp tập trung thời
sẽ bổ sung vào đó một thứ “luật rừng” để ứng
gian và tiền bạc cho một hoặc một số nhân vật
xử với nhau.
quan trọng, cho các mối quan hệ cá nhân giữa
người kinh doanh mà cụ thể hơn là người bán Năm là, bản thân các doanh nghiệp nhà
hoặc mua với người có thẩm quyền quyết định nước không làm gương mà trái lại còn đi đầu
của bên đối tác mua hoặc bán. Nhiều doanh về lối văn hóa kinh doanh theo chiều tiêu cực.
nghiệp thành công nhờ vào mối quan hệ rộng Các doanh nghiệp nhà nước được nhà nước
hơn là nhờ vào năng lực. Xu hướng dựa vào nuôi dưỡng và dung túng đã không thực hành
quan hệ rộng như là một chủ bài, mạnh hơn được vai trò sư phạm kinh doanh, không thể
cả năng lực, xu hướng nhờ vả, chạy chọt hiện được vai trò chủ đạo, dẫn đầu về năng
hiện đang tồn tại ở mức đáng kể. Lợi ích quá suất, chất lượng mà còn nêu những tấm gương
nhiều từ quan hệ cá nhân, tranh giành đất đai, xấu về đạo đức kinh doanh, lối làm ăn ỷ lại,
dùng quan hệ để thắng thầu bất chính, thậm dựa dẫm, chèn ép và thiếu minh bạch.
- ts. nguyễn hồng cử 129
Phải thừa nhận rằng một số doanh nghiệp tố khách quan và nó đang tạo ra một thứ văn
nước ta mặc dù không nhiều đã nêu tấm gương hóa kinh doanh mà chúng ta không mong
sáng về xây dựng văn hóa kinh doanh văn muốn. Có thể lúc đầu nó tồn tại như những
minh hiện đại: biết đầu tư, cải tiến công nghệ, hạt sạn trong văn hóa kinh doanh nhưng nếu
không ngừng nâng cao năng lực cạnh tranh, chúng ta không chú ý ngăn chặn tất chúng sẽ
làm ăn đúng pháp luật, có chiến lược kinh trở thành những tảng đá cản trở sự phát triển
doanh bài bản, tôn trọng người tiêu dùng, coi của đất nước.
văn hóa doanh nghiệp là tài sản tinh thần của Đảng ta luôn khẳng định, văn hóa là nhu
doanh nghiệp, là nguồn lực để doanh nghiệp cầu thiết yếu trong đời sống tinh thần xã hội,
phát triển bền vững, không ngừng xây dựng thể hiện trình độ phát triển chung của một đất
mối quan hệ nhân văn trong doanh nghiệp. nước, một thời đại. Đặc biệt trong thời kỳ hội
Song phần đông các doanh nghiệp vẫn chưa nhập hiện nay, văn hóa luôn là động lực cho
nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của phát triển bền vững đất nước. Nhận thức về
việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp. một thứ văn hóa kinh doanh lạc hậu, tiêu cực
Đất nước ta đang chuyển đổi mạnh mẽ đang tồn tại khá phổ biến ở nước ta hiện nay
sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội và đặc biệt là những nguyên nhân sinh ra nó
chủ nghĩa, từng bước hội nhập với khu vực có ý nghĩa quan trọng. Để khắc phục thứ văn
và thế giới. Các giai tầng xã hội, các tầng lớp hóa kinh doanh lạc hậu và tiêu cực nói trên,
dân cư đã và đang có sự thay đổi về thứ tự ưu chúng ta cần phải thực hiện hàng loạt những
tiên của các bậc thang giá trị. Song đáng chú biện pháp mạnh mẽ như khắc phục dần tâm
ý là ở một bộ phận không nhỏ dân cư, nhất là lý, phong cách sản xuất nhỏ, nâng cao trình
trong lớp trẻ, giới kinh doanh đang chuyển từ độ dân trí, trình độ sản xuất kinh doanh, hoàn
cực đoan này sang cực đoan khác. Đó là, từ thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã
lý tưởng sang thực dụng; từ tinh thần sang vật hội chủ nghĩa, hoàn thiện hệ thống luật pháp,
chất; từ đức sang tài (tiền tài); từ tập thể sang nâng cao hiệu quả quản lý kinh tế của nhà
cá nhân; từ khoe nghèo, giấu giàu sang phô nước, đấu tranh quyết liệt chống tham nhũng
trương thói phù hoa xa xỉ kiểu trọc phú… Sự và làm trong sạch bộ máy công quyền, phục
chuyển biến ấy chịu sự chi phối của nhiều yếu hồi luật chơi minh bạch trên thương trường.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Giáo trình Những Nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin, NXB Chính trị quốc gia, 2012.
2. Văn hóa doanh nghiệp ở Việt Nam trong thời kỳ hội nhập. PGS.TS. Đinh Công Tuấn Viện Nghiên cứu
châu Âu
3. Những bất cập của văn hóa kinh doanh Việt Nam trong tiến trình hội nhập. Dương Thị Liễu, Nguyễn Vân
Hà, Tạp chí hoạt động khoa học số 11. 2009.
4. Văn hóa kinh doanh Việt Nam trên đường phát triển và hội nhập, Nguyễn Hoàng Ánh, Tạp chí hoạt
động khoa học số 550, tháng 3 năm 2005.
nguon tai.lieu . vn
