Xem mẫu
- GÓP BÀN VỀ VĂN HOÁ QUAN HỌ TRONG DÂN CA QUAN HỌ HÀ CHÍ CƯỜNG Tóm tắt Bài viết trình bày khái lược quá trình hình thành khái niệm văn hoá quan họ (VHQH) dưới góc nhìn hệ thống mà Văn hóa học thường nhìn nhận như một hiện tượng văn hóa; góp bàn và đưa ra quan niệm về VHQH như là một loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần ở địa phương đã sản sinh ra sinh hoạt ca hát quan họ; nêu lên cơ cấu của VHQH gồm hệ thống ý niệm, triết lí sống của người Quan họ, hệ thống giá trị và các chuân̉ mực, hệ thống các hình thức biểu hiện, hệ thống các hoạt động mang tính cộng đồng. Từ khóa: Quan họ, văn hóa quan họ Abstract The article presents in summary the process which forms the concept of love duet culture under the systematic perspective that culture studies often consider as a cultural phenomenon; discussing and bring out the concept of love duet culture as a kind of cultural activities in the local area where love duet singing created; mentioning the structure of love duet culture including system of concepts, philosophies of love duet people, systems of value and standards, system of expressive forms, system of community-based activities. Keyword: Love duet, love duet culture Q uan họ hay dân ca Quan họ là một nghiên cứu Quan họ Bắc Ninh từ những thập trong những loại hình sinh hoạt niên đầu thế kỷ XX đến nay. Các khái niệm văn hóa độc đáo, là di sản văn hóa dùng để nghiên cứu hiện tượng văn hóa này phi vật thể có giá trị to lớn không những đối song hành cùng với những khám phá các đặc với nhân dân vùng Kinh Bắc - vùng văn hóa đã trưng, tính chất và giá trị vốn có của nó: từ Hát sản sinh và nuôi dưỡng Quan họ mà còn đối Quan họ đến Chơi Quan họ rồi Sinh hoạt dân với cộng đồng dân tộc Việt Nam. Năm 2009, ca Quan họ đến Sinh hoạt văn nghệ Quan họ và di sản văn hóa Quan họ đã được UNESCO đưa Sinh hoạt VHQH. Tuy nhiên hiện nay khi nghiên vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể đại cứu Quan họ Bắc Ninh dưới góc độ âm nhạc diện của nhân loại. người ta vẫn dùng khái niệm Hát Quan họ hay Dân ca Quan họ. Nghiên cứu để làm rõ hơn khái niệm “Văn hóa Quan họ” (VHQH) là một việc cần thiết, góp Lịch sử nghiên cứu Quan họ Bắc Ninh ghi phần bảo tồn, phát huy các giá trị của di sản văn nhận công trình đầu tiên là tài liệu của tác giả hóa phi vật thể đặc biệt này. Chu Ngọc Chi (năm 1928) với tên gọi Hát Quan họ (Phú Văn Hiệp xuất bản tại Sài Gòn). Cùng 1. Từ “Hát Quan họ” đến“Văn hóa Quan họ” thời tác giả Văn Sinh có bài Nghe hát Quan họ Khái niệm VHQH Bắc Ninh (được hiểu là một đêm ở Lũng Giang, đăng trên tạp chí Nam Kinh Bắc xưa) được hình thành cùng lịch sử Phong ngày 17/2/1933; sau đó là tác giả Minh
- Trúc có loạt bài phóng sự Hát Quan họ đăng khi nước ta mở cửa, gia nhập Tổ chức Giáo dục, trong 7 số báo Trung Bắc Tân Văn (tháng 3 năm khoa học, văn hóa của Liên Hợp quốc (UNESCO), 1937). vấn đề bảo tồn di sản văn hóa dân tộc được nhìn nhận từ những lý thuyết mới. Quan họ Bắc Ninh Các tác giả trên đặc biệt chú ý đến lĩnh vực không chỉ được nghiên cứu như một hiện tượng âm nhạc của Quan họ khi họ đề cập đến các âm nhạc mà còn được nhìn nhận như một hiện lề lối hát Quan họ (hát canh, hát hội) với các tượng sinh hoạt văn hóa đặc thù với chiều rộng “giọng” như: giọng Bỉ, giọng Sổng, giọng Vặt và chiều sâu trong đời sống tinh thần của một và giọng Trên... cộng đồng cư dân. Trong giai đoạn đầu thế kỷ XX, có công trình Các khái niệm mới lần lượt xuất hiện nhằm nghiên cứu Quan họ dưới góc nhìn Dân tộc nhận thức hiện tượng văn hóa đặc sắc này:“Lối học là luận án tiến sĩ của Nguyễn Văn Huyên chơi Quan họ”, “Sinh hoạt văn nghệ Quan họ” (1934) với đề tài: Hát đối đáp nam nữ thanh và“Văn hóa Quan họ”. Đó là kết quả của sự hợp niên. Tác giả, ngoài việc đề cập đến cách hát tác nghiêncứu giữa các nhà văn hóa học với các đối đáp nam nữ của Quan họ Bắc Ninh còn giới nhà âm nhạc học trong các công trình: Quan thiệu sinh hoạt Hội Lim - Một lễ hội lớn gắn với họ, nguồn gốc và quá trình phát triển (1978) của lối hát Quan họ đặc trưng của vùng Bắc Ninh. Đặng Văn Lung, Hồng Thao, Trần Linh Quý; Một Như vậy, công trình đã có những khám phá số vấn đề Văn hóa Quan họ (2000) của nhiều tác dân tộc học rộng hơn về Quan họ Bắc Ninh, giả; Quan họ Bắc Ninh - Thực trạng và giải pháp không chỉ là dân ca thuần túy mà là một loại bảo tồn (2006) của nhiều tác giả; Không gian hình sinh hoạt tinh thần cộng đồng trong đó vănhóa Quanhọ, bảo tồn và phát huy, cũng của diễn xướng dân ca chỉ là một bộ phận. nhiều tác giả. Giai đoạn nửa sau thế kỷ XX, từ khi miền Bắc Đặc biệt là sau năm 2009, khi Tổ chức nước ta được giải phóng, nghiên cứu Quan họ UNESCO ra quyết định công nhận Quan họ Bắc Bắc Ninh được đẩy mạnh. Hàng loạt công trình Ninh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nghiên cứu ra đời nhưng vẫn từ góc độ âm nhân loại thì khái niệm Văn hóa Quan họ được nhạc hay văn học dân gian như: Tìm hiểu Quan sử dụng ngày càng phổ biến và rộng rãi hơn. Từ họ Bắc Ninh (1956) của nhóm tác giả Nguyễn đây, khái niệm Vănhóa Quanhọ được khẳng Đình Tấn, Lưu Khâm, Nguyễn Viêm; Tìm hiểu định như một phạm trù chính thức để chỉ một nguồn gốc Quan họ Bắc Ninh của Nguyễn Tiến loại hình văn hóa đặc thù của cộng đồng dân cư Chiêu (1959); Dân ca Quan họ Bắc Ninh (1962) Bắc Ninh, mặc dù người ta vẫn dùng khái niệm của nhóm tác giả Nguyễn Văn Phú, Lưu Hữu Dân ca Quan họ để nghiên cứu phương diện âm Phước, Nguyễn Viêm, Tú Ngọc; Một số vấn đề nhạc của nó. Lý giải về tình hình trên, nhà dân ca Quan họ Bắc Ninh (1972) của Ty Văn hóa nghiên cứu Nguyễn Tri Nguyên cho rằng: “Văn Hà Bắc... hóa Quan họ và Dân ca Quan họ được xem xét và Có thể nói khái niệm Dân ca Quan họ vẫn là tranh luận không chỉ trong bối cảnh và quá trình khái niệm được dùng nhiều nhất trong nghiên lịch sử phát triển cộng đồng của cư dân Bắc cứu Quan họ Bắc Ninh và về cơ bản nó vẫn Ninh và cư dân châu thổ sông Hồng mà còn nằm trong phạm vi nghiên cứu âm nhạc (âm được xem xét và luận bàn trong bối cảnh thế nhạc dân gian) mặc dù các nhà nghiên cứu đã giới hiện đại. Có thể nói, Văn hóa Quan họ ở Bắc quan tâm đến các hình thức diễn xướng của Ninh đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà dân ca Quan họ trong đời sống xã hội. nghiên cứu âm nhạc và văn hoá từ nhiều châu Bắt đầu từ những thập niên cuối thế kỷ XX, lục khác nhau. Nó là một hiện tượng có tính đặc biệt là những năm đầu thế kỷ XXI, sau điển hình để xem xét xu hướng
- âm nhạc dân gian trong bối cảnh liên văn hóa văn hóa hành vi Quan họ, lễ hội Quan họ và trên thế giới hiện nay”(1, tr.24-25). tín ngưỡng Quan họ. Qua quá trình tồn tại và phát triển, tự thân các mặt này hòa hợp thành Sự giải thích của nhà nghiên cứu Nguyễn một thể thống nhất: Văn hóa Quan họ”(3, tr.5). Tri Nguyên đã chỉ ra cách nhìn “liên văn hóa” Quan niệm này gần giống với quan niệm của trong nghiên cứu văn hóa trên thế giới hiện nhóm tác giả Đặng Văn Lung, Nguyễn Đình nay, được áp dụng vào việc nghiên cứu VHQH. Bưu, Trần Linh Quý, Hồng Thao đã dẫn ở trên. Đây là một phương pháp nghiên cứu đúng đắn và phù hợp đối với hiện tượng văn hóa - Thứ hai, định nghĩa theo lối giải thích sự kết đặc thù này. Song, quan điểm của tác giả chưa hợp những tính chất của VHQH tạo nên một chỉ ra bản chất của khái niệm VHQH từ sự tồn “tổng hòa” đặc trưng của nó. Chẳng hạn, “Văn tại khách quan của nó. Do vậy, tìm hiểu nội hóa Quan họ là tổng hòa các mặt, các yếu tố dung khái niệm VHQH từ góc nhìn của chuyên hiện hữu trong đời sống cộng đồng, đó là phong ngành Văn hóa học là vấn đề cần bàn thảo. thái lịch lãm, hài hòa, khiêm nhường, tế nhị từ lời ăn tiếng nói, trong cử chỉ mời nước, mời trầu, 2. Văn hóa Quan họ là gì? đến trang phục trau chuốt, vừa duyên dáng, Theo chúng tôi, khái niệm VHQH không chỉ vừa thanh nhã”(1, tr.73) hay: “Văn hóa Quan họ xuất hiện từ cách nhìn “liên văn hóa” mà còn là một loại hình văn hóa tổng hợp, được hình xuất phát từ bản thân đối tượng nghiên cứu. thành trên cơ sở kế thừa, sáng tạo và hội nhập Văn hóa Quan họ, từ khi thành hình, đã là một với các loại hình văn hóa truyền thống của cộng loại hình văn hóa mang tính tổng hợp hay tổng đồng làng xã. Vậy có thể nói rằng, Văn hóa Quan thể (nguyên hợp) như khẳng định của các nhà họ là tổng hòa các loại hình văn hóa truyền nghiên cứu Đặng Văn Lung, Nguyễn Đình Bưu, thống làng xã Bắc Ninh”(4, tr.53). Định nghĩa này Trần Linh Quý, Hồng Thao... Chính Nguyễn Tri cho rằng VHQH vừa mang tính “tổng hợp” các Nguyên đã khẳng định:“Các công trình nghiên loại hình văn hóa của cộng đồng, vừa mang tính cứu kể trên đã phân tích một cách sâu sắc và “tổng hòa” các tính chất “văn hóa truyền thống minh chứng một cách khá đầy đủ về tính tổng làng xã”. thể của Văn hóa Quan họ: đó là những giá trị về - Thứ ba, định nghĩa nhấn mạnh tính “giá trị”, phong tục, tập quán, về đức tin tín ngưỡng, về “giá trị nhiều mặt” của VHQH. Chẳng hạn “Giá thế ứng xử và lối ứng xử của người dân Quan trị nhiều mặt của sinh hoạt văn hóa Quan họ họ, về sự kế thừa và phát triển” (2, tr.32). trước hết ở âm nhạc, lời ca nhưng không thể Quan niệm Văn hóa Quan họ là một hiện tách những giá trị ấy khỏi những giá trị của con tượng văn hóa tổng thể đã được nhiều nhà người trong mối quan hệ giữa người và người nghiên cứu chấp nhận (nghĩa là tương đối trong sinh hoạt Quan họ ở một hoàn cảnh lịch thống nhất). Tuy nhiên, những định nghĩa về sử nhất định” (5). khái niệm này lại chưa thống nhất và khá phức - Thứ tư, định nghĩa mang tính tiếp cận hệ tạp. Theo hiểu biết của chúng tôi, hiện nay có thống. Chẳng hạn “Quan họ là một hình thái hàng chục định nghĩa VHQH và có thể xếp vào sinh hoạt văn hóa, trong đó, sinh hoạt vui hát 4 loại sau đây: Quan họ nổi bật và trung tâm. Cho nên, giá trị - Thứ nhất, định nghĩa theo lối mô tả, thống nhiều mặt của sinh hoạt Quan họ, trước hết ở kê các yếu tố làm nên cái tổng thể VHQH. âm nhạc và lời ca, nhưng phần khác, không Chẳng hạn “Quan họ là một hiện tượng sinh kém phần quan trọng, còn thể hiện ở những hoạt văn hóa đặc biệt với một không gian rộng quy ước về lễ hội sinh hoạt Quan họ ví dụ: lề lối lớn bao gồm sự hợp thành của 5 mặt hoạt hát, lề lối kết bạn, sự giao tiếp giữa các Quan động: dân ca Quan họ, tục kết bạn Quan họ, họ”(4, tr.41). Tuy định nghĩa này mang tính tiếp
- cận hệ thống, song chưa thật rõ ràng ở chính thì VHQH chỉ là văn hóa của một nhóm nhỏ, sự phân loại hệ thống: hệ thống hoạt động thuật ngữ văn hóa học gọi đó là tiểu văn hóa (sinh hoạt) hay hệ thống giá trị, hệ thống yếu (subcultrures). tố văn hóa? Theo chúng tôi cách định nghĩa Nhà nghiên cứu người Pháp Jean Ladrière này ít nhiều đã làm rõ ngoại diên và nội hàm cho rằng, cơ cấu của một văn hóa phải được khái niệm VHQH, nhưng cần phải khái quát xem xét như một tổng thể, gồm 4 bộ phận (4 hệ hơn, không nên miêu tả, thống kê các yếu tổ thống). hay tính chất của sự vật. - Một là, hệ thống ý niệm bao gồm một Do vậy, chúng tôi kế thừa các định nghĩa của tổng hợp những khái niệm, biểu tượng dựa các tác giả trên và mạnh dạn đưa ra một quan vào đó các nhóm xã hội khác nhau tìm cách lý niệm về VHQH như sau: VHQH là một loại hình giải về mình và giải thích thế giới thông qua tín sinh hoạt văn hóa tinh thần đặc sắc dựa trên ngưỡng, tôn giáo, triết học, khoa học. hoạt động diễn xướng dân ca Quan họ, có quan hệ hữu cơ với đời sống văn hóa của cộng đồng - Hai là, hệ thống giá trị, liên quan đến các cư dân Bắc Ninh (Kinh Bắc), thể hiện ra như một chuẩn mực cho phép phân biệt: thật/giả, tốt/ kiểu, loại, nền (hay tiểu văn hóa) đặc thù trong xấu (đánh giá), đúng/sai (nhận thức) về các sự một không gian văn hóa nhất định. vật, hiện tượng trong các tình huống cụ thể. Phân tích định nghĩa VHQH trên ta thấy: - Ba là, hệ thống biểu hiện bao gồm thể thức, hình thức trình bày, qua đó tình cảm, ý - Thứ nhất, về phương pháp, định nghĩa niệm bộc lộ ra và có thể cảm nhận được một được đưa ra phù hợp với quy tắc khoa học: đặt cách cụ thể (hệ thống biểu hiện quan trọng sự vật cần được định nghĩa vào phạm trù rộng nhất là nghệ thuật). hơn (bao hàm đặc trưng chung), sau đó chỉ ra đặc trưng riêng của nó để khu biệt nội hàm - Bốn là, hệ thống hành động bao gồm các khái niệm. kỹ năng, công nghệ, tri thức cho phép con người làm chủ ở mức độ nào đó môi trường tự - Thứ hai, chỉ rõ ngoại diên của VHQH thuộc nhiên, xã hội, dựa vào đó cộng đồng tự tổ chức “loại hình sinh hoạt văn hóa tinh thần” có quan và quản lý số phận của mình. hệ với các loại hình sinh hoạt khác trong đời sống văn hóa của cộng đồng; chỉ ra nội hàm Có thể vận dụng quan điểm này xem VHQH của nó là hoạt động dựa trên diễn xướng dân là một tiểu văn hóa mang tính tổng thể có đầy ca Quan họ. đủ các yếu tố, các bộ phận của một văn hóa cộng đồng đặc thù, tồn tại khách quan. Theo - Thứ ba, về phương diện cấu trúc, chỉ rõ quan điểm này, VHQH sẽ được nhìn nhận: VHQH là một tiểu văn hóa, nếu trừu tượng hóa, tách nó ra khỏi hệ thống lớn là đời sống văn - Một là, hệ thống ý niệm, đó là triết lý sống hóa của cộng đồng thì nó sẽ tồn tại như một của người Quan họ: đề cao các quan hệ của tiểu hệ thống (một chỉnh thể độc lập tương con người với tự nhiên, xã hội và với chính đối) có cấu trúc nội tại với những vi hệ hay mình, trong đó đặc biệt đề cao tình yêu lứa đôi, phân hệ tác động lẫn nhau, tạo nên sự tồn tại khát vọng tự do yêu đương và lòng chung thủy, bền vững của chính nó. đồng thời cũng trân trọng tình người, tình bạn và các phẩm chất tốt đẹp của con người, của 3. Nhận diện cấu trúc của Văn hóa Quan họ cộng đồng. Đó là triết lý sống, nguyên lý, nguyên Để nhận thức khách quan và đầy đủ về tắc tồn tại và phát triển bền vững của một cộng VHQH, cần phải phân tích các thành tố của đồng... Âm nhạc Quan họ, lời ca Quan họ và diễn nó. Như trên đã đề cập, so với văn hóa dân tộc xướng Quan họ hòa trộn
- với nhau để thể hiện triết lý đó: “Anh còn son, Trong hệ thống hoạt động có những yếu tố em vẫn còn son/Ước gì ta được làm con một trở thành biểu tượng của VHQH, nếu tách riêng nhà” hay “Bèo dạt mây trôi, anh ơi em vẫn đợi thành hệ thống thì đó là hệ thống ngoại hiện, vẫn chờ... sao rơi, trăng tàn, gió la đà em vẫn bao gồm: lối xưng hô: “liền anh”, “liền chị”; đợi... sao chẳng thấy anh” Tình yêu là tình cảm trang phục:“nón thúng quai thao”, “áo mớ ba, nhân văn, nhân bản vĩnh hằng của cuộc sống mớ bảy”, “khăn đóng, áo dài”; hành vi: “ngủ con người mà người Quan họ cho là cao quý. bọn”, “mời trầu”; thiết chế vật chất: “nhà Chứa”, “đền Vua”; phong tục: “kết chạ”, “hát đón, hát - Hai là, hệ thống giá trị và các chuẩn mực, mời”, “hát giã bạn”... Văn hoá Quan họ, trước hết đó là hệ thống các khái niệm, phạm trù đánh giá phải được bắt đầu từ gốc của nó-tức là cách phẩm chất con người, phẩm chất của cộng đồng hiểu về Quan họ truyền thống. trong các mối quan hệ, trong đó quan hệ lứa đôi, quan hệ bạn bè là quan trọng nhất. Giá trị Trên đây là cơ cấu của một hiện tượng đạo đức (tình yêu chung thủy), giá trị thẩm mỹ được gọi là VHQH dưới góc nhìn Văn hóa học. (cái đẹp tâm hồn và thể chất) hòa quyện với Cách nhìn Văn hóa học cho ta một phương nhau được biểu hiện ở các chuẩn mực như pháp nghiên cứu tổng hợp về một sự vật, hiện mười nhớ:“Một em nhớ đôi bạn chung tình, hai tượng vừa mang tính cụ thể, vừa mang tính em nhớ yểu điệu, ba em nhớ tiếng nói, bốn em khái quát. Việc chỉ rõ nội hàm và ngoại diên nhớ đôi người đồng tâm, năm em nhớ người khái niệm VHQH sẽ khắc phục được cách nhìn buông nụ cười, sáu em nhớ em gửi lời thăm, bảy cảm tính, phiến diện và thiếu tính hệ thống. em nhớ đến người tri kỷ, tám em nhớ phong H.C.C thư nhận, chín em nhớ đến đôi người tri âm, mười em nhớ chung tình”. Đó là các giá (Ths, Rạp xiếc Trung ương) trị, chuẩn mực làm người, định hướng nhân cách, định hướng quan hệ và hành vi mà người Tài liệu tham khảo Quan họ mong muốn vươn tới. 1. Nhiều tác giả (2006), Quanhọ Bắc Ninh Thực - Ba là hệ thống các hình thức biểu hiện rất trạng và giải pháp bảo tồn, Sở Văn hóa Thông tin Bắc Ninh xuất bản. phong phú và đa dạng của VHQH như diễn xướng dân ca Quan họ, tục kết chạ Quan họ, lễ 2. Nhiều tác giả (2006), Không gian Văn hóa hội Quan họ, tín ngưỡng (thờ Vua Bà), không Quan họ Bắc Ninh, bảo tồn và phát huy, Viện Văn hóa Thông tin và Sở Văn hóa Thông tin Bắc Ninh gian Quan họ..., trong đó, nổi bật nhất hay cái xuất bản. “cốt lõi” của hệ thống biểu hiện là sinh hoạt 3. Lê Danh Khiêm, Hoắc Công Huynh, Lê Thị dân ca Quan họ. Trần Linh Quý khẳng định: Chung (2006), Không gian Văn hóa Quan họ, “Quan họ là hình thức sinh hoạt văn hóa, trong Trung tâm Văn hoá Thông tin tỉnh Bắc Ninh. đó sinh hoạt vui hát Quan họ nổi bật và trung 4. Nhiều tác giả (2000), Một số vấn đề về văn tâm” (5), bao gồm: hát Quan họ trùm đầu, hát hóa Quan họ, Trung tâm Văn hóa Quan họ Bắc canh Quan họ, hát nghi lễ Quan họ, hát hội Ninh xuất bản. Quan họ... 5. Trần Linh Quý (2012), Trên đường tìm về - Bốn là, hệ thống hoạt động trong VHQH Quan họ, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và Nhà bao gồm các tri thức, kỹ năng, nghệ thuật, xuất bản Văn hóa Thông tin, Hà Nội. công nghệ thực hành: cách đặt giọng hay làn điệu (giai điệu, nhịp điệu, tiết tấu), lời ca, lề lối chỉ, ngôn ngữ, trang phục... hát, lề lối kết bạn, lề lối giao tiếp... thể hiện ở cử
- Ngày nhận bài: 21 - 11 - 2015 Ngày phản biện, đánh giá: 9 - 6 - 2016 Ngày chấp nhận đăng: 28 - 6 - 2016
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học