Xem mẫu
- Gi i thi u K ch Hình Th
Trong kho ng hơn ch c năm tr l i ây, sân kh u ti n phong Hoa Kỳ ã
tr i d y như m t ti ng nói y s c m nh trong b i c nh ngh thu t qu c t . T
bu i ban u sơ khai trong nh ng gác xép hay nhà kho ít ngư i lai vãng, nh ng
nhà th , câu l c b tư nhân và nh ng kho ng tr ng ư c c i ti n l i, iv i
nhi u ngư i nó ã tr thành m t trung tâm ho t ng sân kh u sinh ng nh t và
giàu tính sáng t o nh t mi n Tây. i u này th c hi n ư c m t ph n là nh vào
ti n tr c p, nhưng ch y u là nh s n i lên c a m t s ngh sĩ sân kh u y tài
năng và giàu óc sáng t o.
Nh ng nhóm th nghi m c a nh ng năm 60’ và u th p k 70’ ã phá v
nh ng tham s truy n th ng c a kinh nghi m k ch trư ng b ng cách gi i thi u
nh ng cách ti p c n m i i v i di n xu t, vi c vi t k ch b n và vi c sáng t o môi
trư ng sân kh u; h t ch c l i nh ng m i quan h gi a khán gi và không gian
di n xu t, và lo i b nh ng i tho i t k ch. S c ng tác sáng t o ã tr thành
lu t l .
Càng ngày giá tr càng ư c t n ng v m t di n xu t khi n k ch m i ã
ch ng bao gi tr thành k ch văn h c n a, mà l i ch y u t p trung vào hình nh --
c v th giác l n thính giác. ây là nét c trưng quan tr ng nh t c a k ch ngh
Hoa Kỳ ương i, và ó cũng là tính ch t c a nh ng tác ph m c a nh ng nhóm
và nh ng nhà biên k ch. Ngay t 8 năm v trư c, Richard Kostelanetz ã v ch ra
tính cách phi văn chương (non-literary) c a n n k ch ngh Hoa Kỳ khi ông vi t
The Theatre of Mixed Means:
- ... n n k ch ngh m i óng góp vào s n i d y c a văn hóa ương i nh m
ch ng l i v trí t i ưu c a văn t ; vì nó chính là n n k ch ngh c a m t th i ih u
văn t [post-literate] (ch này không có nghĩa là mù ch )...{1}
N u n n k ch ngh này t ch i s tin tư ng vào ưu th c a ngôn ng như là
m t s phê bình c a hi n th c, nó l i cung c p vô s hình nh th vào ó. L i
tuyên b mang dáng d p McLuhan c a Kostelanetz làm sáng t ư ng hư ng mà
n n k ch ngh Hoa Kỳ ã khăng khăng theo u i t giai o n Happenings. Ngày
nay nó ã lên n c c i m trong K ch Hình Th -- m t thu t ng mang tính lo i
t (generic term) mà tôi ã ch n nh nghĩa m t phong cách riêng bi t c a
nh ng nhà ti n phong Hoa Kỳ mà i di n [như tôi ã c p trong cu n The
Theatre of Images]{2} là Richard Foreman (sáng l p viên c a nhóm Ontological-
Hysteric Theater){3}, Robert Wilson (thành viên sáng l p c a nhóm Byrd
Hoffman School of Byrds){4} và Lee Breuer (thành viên sáng l p c a nhóm
Mabou Mines){5}.
Nh ng tác ph m c a Foreman, Wilson và Breuer i di n cho i m t i cao
c a phong trào ti n phong Hoa Kỳ kéo dài t The Living Theatre, The Open
Theater, The Performance Group, The Manhattan Project và The Iowa Theatre
Lab, cho n phong cách “di n và k ” c a nh ng nhóm chính tr như El Teatro
Campesino, The San Francisco Mime Troupe và The Bread and Puppet Theatre.
(Và nó còn ti p t c trong à phát tri n phong phú hi n nay c a s trình di n ngh
thu t.) Ngày nay nó ư c th hi n trong t ch c sân kh u thiên v hình nh m nh
danh là Structuralist Workshop c a Michael Kirby và trong tác ph m c a nh ng
ngh sĩ tr tu i hơn: Sakonnet Point c a Spalding Gray và Elizabeth LeCompte;
nh ng v di n "spectacles"{6} c a Stuart Sherman. T t c nh ng s n ph m và
nhóm nói trên u lo i b i tho i ho c dùng ngôn t m c t i thi u t p trung
vào hình tư ng thính giác (aural imagery), hình tư ng th giác (visual imagery) và
hình tư ng ngôn t (verbal imagery){7}, òi h i nh ng phương th c c m nh n
- khác c a khán gi . S ly khai t m t c u trúc k ch ngh t n n t ng trên i tho i
ánh d u m t s chuy n mình trong l ch s sân kh u Hoa Kỳ, m t rite de passage.
Ch ích c a bài Gi i Thi u này là trình bày t m quan tr ng c a K ch
Hình Th , nh ng bi n hóa c a nó t nh ng ngu n có k ch tính và không k ch tính,
nh ng c i r mang tính Hoa Kỳ r t rõ ràng c a nó nh ng nhà ti n phong, s
thâm nh p c a nó vào trong m t cách th c m nh n nào ó ương th i và tác ng
c a nó i v i khán gi .
Bài ti u lu n này, trư c h t s làm n i rõ nh ng c tính c a K ch Hình
Th r i s nghiên c u sâu hơn nh ng b n văn c th ã xu t b n, và t ó có l s
ngh m t thái ti p c n i v i lo i k ch này. Hy v ng là nó s em l i nh ng
phương th c phân tích m i, h u ích -- m t lo i t v ng phê bình khác -- nh ó
chúng ta có th nhìn úng v k ch ngh ương th i.
*
S v ng m t c a i tho i ưa n ưu th c a k ch chi u{8} trong K ch
Hình Th . i u này ã lo i b m i cách nghĩ v k ch như nó v n thư ng ư c
hi u qua nh ng khái ni m v b c c, nhân v t, dàn c nh, ngôn ng và hành ng.
Di n viên không t o ra “vai.” H ch ph c v như là nh ng phương ti n nhà
so n k ch di n t tư tư ng; h ch ph c v như là nh ng bi u tư ng và hình nh.
Văn b n ch là m t kh i ki n -- m t cái sư n c a v di n mà thôi.
Nh ng văn b n ư c xu t b n ây{9} v n còn là nh ng tài li u không
hoàn ch nh v m t v k ch, mà m t v k ch thì ph i xem m i hi u ư c (văn b n
c a v The Red Horse Animation là m t trư ng h p khá hơn ôi chút, vì nó ư c
trình bày như m t truy n b ng hình nh [ki u comic book] thay vì văn b n ơn
thu n); ngư i ta không th bàn v tác ph m c a Foreman, Wilson, và Breuer mà
không nói n s d ng k ch c a h . i xem m t bu i trình di n k ch luôn luôn là
m t kinh nghi m khác h n v i vi c ch c k ch trên văn b n; nhưng, nói m t cách
- t ng quát, m t k ch b n qu th c có m t giá tr riêng c a nó như m t kinh nghi m
thú v , nó bi u th ch và thư ng cung c p nh ng ám th v vi c nó ư c dàn
d ng như th nào trên sân kh u. Ngư c l i, c A Letter for Queen Victoria c a
Wilson c gi có th b b c b i vì không th n m b t ư c ch , nhân v t, c t
truy n, th lo i, và c u trúc logic c a ngôn ng . Hi m khi có nh ng ám th v cách
di n m t k ch b n ư c vi t t nh ng m u i tho i nghe lóm và nh ng m nh l y
t truy n hình và phim nh. Tương t như v y, trong tác ph m c a Foreman, lo i
tác ph m nh n m nh vào s di n t nh ng hàm ý (qua trò chơi ngôn ng theo
ki u c a Wittgenstein), ch c k ch b n s b m t i s thư ng th c b ng c m
quan và s trao i trí tu trong k ch c a ông. Và The Red Horse Animation ch ng
còn là m t v k ch n a.
Cũng gi ng như lo i k ch Happenings ã không b t ngu n t m t n n k ch
ngh nào s n có ngay trư c khi nó xu t hi n, thì K ch Hình Th , m c dù không
n m c b i giáo như v y, cũng ã phát tri n v m t th m m t nhi u ngu n phi
k ch ngh . Nói như v y không ph i là phong trào này ã coi nh nh ng ho t ng
k ch trong quá kh : chính cách ng d ng nh ng cái s n có ã t o nên s khác bi t.
Nói th ng th n hơn n a, nh ng nhà ti n phong ã dùng quá kh t o ra i tho i
v i nó.
Tác ph m c a Foreman ch ng t s nh hư ng (và s thay i tri t t
g c r ) c a k thu t Brecht; Breuer ã t ng công nh n c g ng c a ông trong vi c
t ng h p nh ng lý thuy t di n xu t c a Stanislavsky, Brecht và Grotowski; nh ng
phương th c dàn d ng c a Wilson b t ngu n t Wagner. Tuy nhiên, trong tác
ph m c a h , nh ng khái ni m v không gian, th i gian và ngôn ng b t vào
nh ng i u ki n không mang tính sân kh u. Nh ng nh hư ng ngoài lĩnh v c k ch
ngh l i có nhi u tác ng m nh m hơn. M h c c a Cage{10}, phong cách múa
ương i{11}, nh ng hình th c văn hóa ph thông, h i h a, iêu kh c, và phim
nh ã là nh ng ng l c quan tr ng trong vi c hình thành K ch Hình Th . Cũng
- th t là h p lý khi Hoa Kỳ, m t xã h i c a k thu t cao c p b th ng tr b i nh ng
tác nhân kích thích thính giác và th giác, ã s n xu t ra lo i k ch ngh ư c sáng
t o, g n như là c quy n, b i m t th h ngh sĩ ã l n lên v i truy n hình và
phim nh.
S phát tri n phong phú c a hình nh, ý tư ng và th lo i s n có cho ngh
sĩ trong m t n n văn hóa như th ãd n n m t cơn kh ng ho ng trong s l a
ch n ch t li u sáng t o, và trong m i quan h gi a ngh sĩ và i tư ng ngh
thu t. Th nên không có gì áng ng c nhiên khi t t c nh ng tác ph m sưu t p
ây u là siêu k ch tính: t t c u nói v sáng t o ngh thu t. Trong Pandering to
the Masses: A Misrepresentation, Foreman nói tr c ti p v i khán gi (trong băng
thâu l i) v cách th hi n “ úng” nh ng s ki n như chúng x y ra{12}. Nh ng
di n viên k l i “ Cương” c a s dàn d ng t ng ch p r i t ng ch p trong v
k ch Red Horse{13}. K t qu là m t s t p trung cao vào ti n trình th c
hi n{14}. Cách nhìn s vi c cũng quan tr ng ch ng kém b n thân s vi c ó.
S t p trung vào ti n trình th c hi n -- cách dàn d ng, hay ch t lư ng c a
k thu t n i k t các phân o n{15} c a m t tác ph m -- là m t c g ng làm cho
khán gi ý th c ư c nh ng s ki n di n bi n trên sân kh u nhi u hơn so v i kinh
nghi m s n có c a h . Chính cái ý tư ng v s hi n ang có m t t i nhà hát là
ng l c thúc y ng sau s nh n m nh c a Foreman v tính tr c ti p trong m i
quan h gi a khán gi và di n bi n k ch.
T m quan tr ng t lên ý th c i v i K ch Hình Th cũng ư c bi u l
qua s ng d ng nh ng d ng tâm lý cá nhân: Foreman bi u l qua tâm lý ngh
thu t c a ông; Wilson bi u l qua s c ng tác v i Christopher Knowles, m t thi u
niên m c ch ng t k mà tâm lý cá nhân ư c dùng làm ch t li u sáng tác (không
ph i là tâm lý c a ngư i b nhi u lo n); và s quan tâm c a Breuer bi u l qua l i
di n xu t tương kích c m (motivational acting){16}. Trong Pandering, cu c s ng
và sân kh u tr n l n vào nhau khi Foreman nh i ý nghĩ riêng tư c a ông vào b n
- văn{17}. Trong Queen Victoria, Wilson ph ng theo, ít ra là m t ph n, thái t
k như là m t d ng thay th tích c c nhìn cu c s ng. Qua cách Breuer s d ng
c tho i n i tâm, ý th c c a con Ng a ư c thăm dò trong Red Horse.
M i ngh sĩ u tránh không s phát tri n nhân v t rơi vào m t khuôn
kh thu t truy n có th oán trư c ư c, m t th khuôn kh có th khơi d y
nh ng mô th c c h u c a nh ng ph n ng tri th c và tình c m. Cũng gi ng như
t t c nh ng th nghi m c a ch nghĩa hi n i, nh ng th nghi m ch y u
ngh m t l i m i nhìn nh n nh ng s ki n và i tư ng quen thu c, nh ng tác
ph m c a h cũng ã khích ng nh ng thái c m nh n khác tri t t n g c.
*
Trong K ch Hình Th , nh ng ph m ch t mang tính h i h a và iêu kh c
c a di n xu t ư c nh n m nh, bi n i sân kh u thành m t k ch trư ng trong ó
không gian chi m ưu th và ư c kh i ng b i nh ng n tư ng c m quan, i
ngh ch l i v i m t k ch trư ng trong ó th i gian chi m ưu th và ư c d n d t
b i s tư ng thu t theo tuy n tính. Cũng như h i h a ương i, K ch Hình Th
phi th i gian (Queen Victoria có th kéo dài ra ho c thu ng n l i m t cách d
dàng), tr u tư ng và có tính trưng bày{18} (trong Red Horse, hình tư ng v a tr u
tư ng v a có tính nhân hình hóa), thư ng mang tính trì d n{19} (nguyên t c
trư ng {20} óng vai trò ch y u tác ph m c a Foreman và Wilson); thông
thư ng k ch chi u óng khung trong khuôn kh hai chi u (trong Pandering di n
viên thư ng gi tư th tr c di n). v t ư c phi v t ch t hóa, gi vai trò trong
ph m vi nh p i u t nhiên c a chúng. Thân hình c a di n viên thì d u n{21} và
có th t o nh -- như ba di n viên t o ra hình nh liên hoàn c a m t con ng a
R p n m dài trên sàn di n (Red Horse). Chính s b ng ph ng c a hình tư ng
(trư ng nh c a sân kh u) ã t o ra tính cách c a K ch Hình Th , cũng là tính cách
c a h i h a ương i{22}.
- N u như di n xu t t o ra hình nh, nó cũng không có trình k thu t cao,
và ó là m t s th a k t ngh thu t múa ương i, m t ngh thu t nh n m nh
vào chuy n ng t nhiên{23}. ây là m t tính ch t th m m c a m t nhánh c
bi t c a nhóm ti n phong mà tôi ang bàn n. i u tôi mong mu n nêu lên là
K ch Hình Th trong khi trình di n th hi n m t s tái khôi ph c t n g c r c a
ch nghĩa t nhiên. Nó dùng nh ng c ng mang tính t nhiên và tính cá nhân
c a di n viên như là i m kh i u trong dàn d ng. Trong s nh ng ngh sĩ ư c
c p n trong bài này, Foreman là ngư i theo ch nghĩa t nhiên tri t nh t.
Ông dành cho ngư i bi u di n (chưa ư c t p luy n) s t do cá nhân trong th
hi n ng th i làm cho h xu t hi n như ã ư c phong cách hóa cao trong
nh ng mô th c chuy n- ng-ch m, nh ng mô th c chuy n-sang-nhanh, mô th c
b t-chuy n- i u{24} c a l i nói hay c ng. Ông còn c bi t chú ý n tình
hu ng c th và chi ti t c th cùng nhân t th i gian. Tác ph m c a Foreman
ư c phong cách hóa nhưng mang tính t nhiên ch nghĩa cũng như Last Year at
Marienbad c a Alain Resnais và India Song c a Marguerite.
Ch nghĩa t nhiên c a sân kh u phi truy n th ng là m t hi n tư ng d gây
th c m c nhưng áng ư c quan tâm vì s th nh hành và a d ng c a nó; cũng th t
là m t ngh ch lý khi công nh n r ng nh ng ngư i ti n phong, trong năm 1976, l i
theo t nhiên ch nghĩa. Bên c nh s b c l qua tính cách c a nh ng k ch b n in
ây, nó còn t th hi n trong cách dàn d ng v k ch The Marilyn Project c a
David Gaard ư c Richard Schechner o di n vào năm ngoái, trong Pair
Behavior Tableaux c a Scott Burton m i ư c trình di n g n ây, cũng như trong
My Foot My Tutor, v k ch không l i c a Peter Handke. Nh ng tác ph m này th
hi n s phong cách hóa cao nh các di n viên ã "t nhiên" hòa nh p vào
nh ng ho t ng tư ng hình.
Có l ó là lý do t i sao, trong K ch Hình Th , t nh v (tableau){25}
thư ng gi vai trò chính trong tác ph m. Trong th c t , t nh v ã t ng là c u trúc
- ch y u trong nh ng tác ph m c a nh ng nhà cách tân trong th k hai mươi: như
phái L p Th , Gertrude Stein, Bertolt Brecht, Jean-Luc Godard, Alain Robbe-
Grillet, Philip Glass, ch ng h n. Nó cũng ư c th hi n trong tác ph m c a
Foreman, Wilson và Breuer. T nh v có ch c năng a di n thúc y ngư i xem
phân tích v trí c bi t c a nó trong cái khung ngh thu t, làm th i gian d ng l i
b ng cách làm gi m cư ng m t c nh k ch, kéo dài th i gian và óng khung các
c nh k ch{26}. Trong Pandering, t nh v có ch c năng như nh ng v t th trong
không gian l p th , r t thư ng ánh l a c m quan b ng s xâm nh p c a m t y u
t ng d ch ơn thu n{27}. Nh ng o n "c t" mang tính i n nh c a Red Horse
thư ng t p trung các di n viên vào v trí c n c nh; các “khung phim” ư c sao l i
trong cu n sách hình tài li u v bu i trình di n{28}.
S b t ng c a các tư th t nh v liên ti p nhau làm th i gian ngưng l i,
làm cho m t ph i chú tâm vào m t hình nh, và làm cho quá trình ti p thu b ch m
l i. i u này làm tăng s c phán oán c a trí óc. i v i Foreman, nó tiêu bi u cho
th i kh c lý tư ng truy n t nh ng l i hư ng d n ã ư c thu băng n khán
gi {29}; nó cũng làm i u hòa l i m i giao thoa bi n ch ng gi a l i nói và hình
nh.
C th i gian và không gian u không b ràng bu c b i l lu t truy n th ng.
Th i gian có th i ch m l i, có th i nhanh hơn -- ư c c m nghi m như dài
th i tính th c s . Nó ch ng bao gi là th i gian o b ng ng h . Cũng tương t
như v y, s tái i u ch nh không gian tính cũng x y ra thư ng xuyên trong t t c
nh ng tác ph m c p ây. Red Horse ư c trình di n trong nh ng ph i c nh
th giác a t ng: di n viên trình di n v a n m trên sàn, v a ng trên ó, và d a
vào b c vách phía sau c a sân kh u. Pandering thay i d dàng t ph i c nh b ng
ph ng{30} sang ph i c nh tuy n tính; di n viên liên t c s p t l i màn và phông
c a c nh d ng (set) trong su t bu i trình di n. Trong Queen Victoria không gian
- ư c chia ra, tách r i và tô en -- thư ng nh vào ánh sáng -- cho di n viên tr
nên nh ng hình nh hay nh ng bóng en trong m t phong c nh siêu hi n th c.
N u th i gian và không gian không ăn kh p v i nhau trong K ch Hình Th ,
thì ngôn ng cũng b phá v và xáo tr n. Ngôn ng trong Queen Victoria ch là
“phóng ngôn,” không có n i dung. Trong Red Horse thu t s qua dàn h p xư ng
tương quan v i hình nh trong không gian như l i c tho i n t tâm thay th cho
i tho i. Pandering ư c ch o b i nguyên t c phân ph i âm thanh: di n viên
nói m t ph n c a câu, ph n còn l i ư c hoàn t t b i m t di n viên khác hay
gi ng c a Foreman thâu trong băng.
Âm thanh ư c dùng theo thu t iêu kh c, cũng gi ng y như di n viên v y.
T nh v thính giác b sung ho c hòa h p m t cách bi n ch ng v i t nh v th
giác{31}. Trong Pandering khán gi , v i nh ng loa khu ch âm n i xung quanh, b
t n công t i t p b i âm thanh. Âm thanh và nh ng hình nh th giác gi ưu th
trong cu c trình di n nh m m r ng nh ng kh năng thông thư ng c a khán gi
h c m nghi m ư c nh ng tác nhân kích thích c m quan. Căn c vào nh ng
thi t b âm thanh tinh vi s d ng trong vi c dàn d ng tác ph m c a Foreman,
Wilson, và Breuer, th t là h p lý k t lu n r ng K ch Hình Th s không t n t i
n u không nh vào k thu t ương i. Có l nh ng th nghi m v i k thu t ch p
nh ba-chi u{32} trong tương lai có th d n n m t sân kh u g m toàn là hình
nh và âm thanh thu s n{33}.
*
i m quan tr ng c a K ch Hình Th là s m r ng kh năng c m nh n c a
khán gi . ó là m t n n k ch ngh d c lòng cho vi c sáng t o m t ngôn ng sân
kh u m i, m t văn ph m th giác ư c “vi t” ra theo nh ng mã s nh n th c tinh
nh y. phá ư c nh ng mã s ó, ngư i ta c n bư c vào cái th gi i yc m
giác và tinh t mà n n k ch ngh này ang c ng hi n...
nguon tai.lieu . vn
