Giáo trình Văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa): Phần 2

Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 23 – CHÖÔNG 3: MOÄT SOÁ TAÙC GIAÛ TIEÂU BIEÅU KHAÙC I. Nguyeãn Thoâng (1827 – 1884) 1. Nguyeãn Thoâng Nguyeãn Thoâng teân chöõ laø Hy Phaàn, hieäu Kyø Xuyeân, ngöôøi huyeän Taân Thaïnh, tænh Gia Ñònh (nay laø Kyø Sôn, Long An). Thaân sinh laø nhaø nho ngheøo Nguyeãn Hanh. Naêm 23 tuoåi (1849), Nguyeãn Thoâng ñoã cöû nhaân nhöng vaøo thi hoäi baøi thi bò laám möïc khoâng hôïp leä neân bò ñaùnh hoûng. Do nhaø ngheøo khoâng theå tieáp tuïc hoïc Nguyeãn Thoâng nhaän chöùc huaán ñaïo Phuù Phong (An Giang). Naêm 1855 chuyeån ra Hueá laøm vieäc ôû noäi caùc, tham gia soaïn saùch Nhaân söï kim giaùm (Göông vaøng soi vieäc ngöôøi). Phaùp ñaùnh thaønh Gia Ñònh (1859) oâng toøng quaân tham gia söï nghieäp baûo veä ñaát nöôùc. Thôøi gian trong quaân nguõ oâng laø ngöôøi giuùp vieäc tích cöïc cho thoáng ñoác quaân vuï Toân Thaát Hieäp. Ba tænh mieàn Ñoâng maát, oâng cuøng moät soá só phu yeâu nöôùc laùnh sang mieàn Taây. Töø 1862-1867 laøm ñoác hoïc Vónh Long. Sau khi luïc tænh bò caét hoaøn toaøn cho Phaùp oâng laïi cuøng doøng ngöôøi tò ñòa keùo ra Bình Thuaän. Cuoái naêm 1867 laøm aùn saùt Khaùnh Hoøa, 1870 laøm bieän lyù boä hình, tieáp sau laøm boá chaùnh Quaûng Ngaõi. Töø 1873-1875 vì bò beänh oâng xin veà Bình Thuaän keát beø baïn du ngoaïn caùc vuøng röøng nuùi. 1876 veà kinh laøm tö nghieäp Quoác töû giaùm, cuøng moät soá ngöôøi khaùc khaûo duyeät boä Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc. Sau ñoù soaïn boä Vieät söû cöông giaùm khaûo löôïc. 1877 laøm phoù söù ñieàn noâng kieâm ñoác hoïc Bình Thuaän. Khuyeán khích phaùt trieån ngheà noâng vaø giaùo duïc lôùp treû laø hai vieäc lôùn maø oâng ra söùc thöïc hieän trong thôøi gian cuoái ñôøi. Nhìn laïi quaõng ñôøi laøm quan, Nguyeãn Thoâng ñaõ laøm nhöõng vieäc ñaùng chuù yù nhö sau: 1. Thôøi gian ôû Bình Thuaän oâng tích cöïc vaän ñoäng phaùt trieån ngheà noâng nhaèm tích tröõ löông thöïc, tính keá laâu daøi. Ngoaøi ra oâng coøn toå chöùc thaêm doø caùc vuøng cao nguyeân La Ngö, xem xeùt khaû naêng khai hoang, veõ ñòa ñoà v.v... 2. Khi laøm aùn saùt Khaùnh Hoøa oâng göûi sôù leân vua Töï Ñöùc ñieàu traàn boán vieäc: Choïn hieàn taøi, taêng cöôøng voõ bò, caûi tieán thueá thoå saûn, khoan haäu ñoái vôùi daân. Ngoaøi ra, oâng coøn can vua giaûm caùc cuoäc du ngoaïn xa toán keùm, bôùt xaây laêng taåm. 3. ÔÛ Quaûng Ngaõi, Nguyeãn Thoâng ñaõ laøm nhieàu vieäc coù lôïi cho daân nhaát laø coâng taùc thuûy lôïi. OÂng vaän ñoäng ñaøo keânh, ñaép ñaäp, troàng caây, choáng laïi teä quan laïi, cöôøng haøo nhuõng laïm cuûa daân. Ñaây cuõng laø thôøi gian Nguyeãn Thoâng bò vu caùo, bò baét giam vaø xöû tröôïng. Nhaân daân hieåu oâng neân coù ngöôøi laën loäi ra taän Hueá keâu oan cho oâng. Hai vieäc Nguyeãn Thoâng ñeà nghò veà trieàu ñöôïc chaáp thuaän thi haønh trong caùc tænh ñoù laø vieäc toå chöùc troàng caây, Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 24 – ñònh roõ vieäc hoïc söû vaø ban caáp saùch hoïc cho caùc tröôøng. OÂng coøn gôûi sôù leân vua ñeà nghò laäp ñoàn ñieàn, khai khaån mieàn Taây Nguyeân (töø bieân giôùi Campuchia ñeán Quaûng Trò). Ñeà nghò ñöôïc trieàu ñình chaáp thuaän nhöng keá hoaïch khoâng thöïc hieän ñöôïc vì bò thöïc daân Phaùp ngaên trôû. 2. Moät soá noäi dung thô Nguyeãn Thoâng Nhöõng baøi thô tieãn bieät chieám moät tæ leä ñaùng keå trong di saûn thô Nguyeãn Thoâng. Nhieàu baøi thô cuûa oâng vieát ra ñeå tieãn ñöa ngöôøi ñi xa nhö tieãn baïn beø ñi nhaän chöùc, ñi coâng caùn, tieãn vôï veà queâ ... Soá löôïng khoâng nhoû nhöõng baøi thô tieãn bieät trong thô Nguyeãn Thoâng noùi leân raèng oâng laø moät ngöôøi raát traân troïng tình baïn, giaøu tình caûm. Baøi Toáng Nguyeãn Thieän quan trì tieát Gia Ñònh kieâm laõnh söï (Ñöa oâng Nguyeãn Thieän vaâng meänh vua vaøo Gia Ñònh kieâm chöùc laõnh söï) vöøa chaát chöùa noãi lo chung ñoái vôùi vaän meänh ñaát nöôùc vaø truyeàn taûi moät tình baïn gaén boù. Nguyeãn Thoâng chia xeû taâm traïng baâng khuaâng, noãi öu tö trong phuùt giaây chia tay vôùi ngöôøi baïn giaø cuûa mình, oâng vieát: Huyeàn tri haäu hoäi taïi haø xöù, Toa saùng maán phaùt toaøn thaønh oâng. Nhö kim ñöông tröõ aân aâu nam coâ, Tö noâng ngöôõng oác öu taøi phuù. Truøng döông thöông chính thuoäc taân nha, Tam quoác hoøa thö toàn chöôûng coá. Taëng quaân khoå phaïp truø haûi thieân, Kieåu thuû thieân nam tröôùng vaân thuï. (Khoâng bieát gaëp nhau laàn sau ôû choã naøo? Vaäy neân ngoài buoàn, ñaàu raâu toùc baïc, ñeàu haàu thaønh giaø caû roài Baây giôø ñaây trieàu ñình ñöông coù vieäc lo veà mieàn Nam. Chöùc tö noâng ngöûng troâng noùc nhaø lo vieäc taøi chính. Vieäc buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi thuoäc veà moät chöùc quan môùi, Tôø hoøa öôùc ba nöôùc coøn ñeà ôû nhaø löu tröõ Toâi böïc vì khoâng coù thieân trö haûi ñeà taëng oâng Ngoaûnh ñaàu veà mieàn Nam baâng khuaâng nhìn loàng caây rôïp...) Thöïc ra vieát baøi thô thaát ngoân daøi ñöa tieãn baïn naøy Nguyeãn Thoâng khoâng chæ nhaèm muïc ñích noùi lôøi chia li, tieãn bieät, ñeå giaûi baøy tình caûm bòn ròn vôùi ngöôøi ñi xa maø coøn laø dòp ñeå nhaø thô oân laïi nhöõng gì oâng cuøng ngöôøi baïn giaø ñaõ traûi qua. Ñoù laø giai ñoaïn ñaéc yù: “Töôûng laïi ba naêm tröôùc, toâi laøm vieäc trong dinh Ñònh quaân, Cuøng oâng lieàn giöôøng naèm baøn vieäc quaân”. Nhöng thôøi gian ñoù thaät ngaén nguûi, cuoäc chieán khoác lieät ñaõ gaït phaêng Nguyeãn Thoâng cuøng chieán höõu cuûa oâng ra khoûi ñaát luïc tænh ñeå roài hoï cuøng oâm moái saàu xa queâ nhö Döõu Tín vaø Thieáu Laêng thuôû Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 25 – tröôùc. Nguyeãn Thoâng vieát nhöõng lôøi thô buoàn dieãn taû tình caûnh trôù treâu cuûa nhöõng nhaø yeâu nöôùc tò ñòa luïc tænh cuoái theá kyû tröôùc: Phong traàn thuùc hoát vaïn söï caûi, Coá thoå phieâu linh kim kyû taûi? Ky saàu Döõu Tín ai Giang Nam, Thuøy laõo Thieáu Laêng ngoïa giang haûi. (Côn gioù buïi phuùt choác laøm cho muoân vieäc thay ñoåi, Chuùng ta ñeàu xieâu giaït xa queâ nhaø ñaõ maáy naêm? Cuõng nhö Döõu Tín oâm moái saàu naèm maõi ôû Giang Nam, Nhö Thieáu Laêng naèm giaø ruõ ôû mieàn Giang Haûi.) Tình baïn, tình queâ höông xöù sôû laø hai tình caûm luoân hoøa quyeän, vaán vít trong nhöõng baøi thô tieãn bieät cuûa Nguyeãn Thoâng. Moãi laàn laøm thô tieãn moät ngöôøi baïn trôû veà Gia Ñònh nhaø thô laïi moät laàn kyù göûi noãi loøng nhôù queâ day döùt. Ñieàu naøy cho ta thaáy raèng trong nhöõng ngaøy thaùng tò ñòa, loøng nhaø thô luoân höôùng veà queâ höông, canh caùnh noãi lo buoàn cuûa moät con ngöôøi raát ñoãi gaén boù vôùi nôi choân rau caét roán cuûa mình. Noãi khao khaùt trôû veà queâ höông cuûa nhaø thô ñöôïc göûi gaém trong hai doøng cuoái cuûa baøi Toáng Buøi Lang chí Gia Ñònh (Ñöa oâng Buøi Tòch ñi Gia Ñònh): Ngaõ duïc quaùn quaân quan chöùc tieåu, Moãi nhaân coâng caùn ñaéc hoaøn höông. (Toâi cuõng muoán ñoåi cho oâng chöùc quan nhoû aáy, Ñeå moãi khi nhaän vieäc coâng ñöôïc veà thaêm queâ höông.) Öôùc muoán “ñoåi caùi chöùc quan nhoû” ñeå coù dòp “nhaän vieäc coâng ñöôïc veà thaêm queâ höông” cuûa nhaø thô quaû laø vöøa laøm aám loøng ngöôøi ñi xa vöøa an uûi, voã veà ñöôïc noãi nhôù nhung trong loøng ngöôøi ôû laïi. Thô tieãn bieät cuûa Nguyeãn Thoâng thöôøng coù nhöõng caâu keát khoù queân. Keát thuùc baøi Toáng Ñònh Töôøng nieát söù Hoaøng Döôõng ñoän quy Kieân Giang bieät nghieäp (Tieãn oâng aùn saùt Ñònh Töôøng laø Hoaøng Döôõng veà nhaø rieâng ôû Kieân Giang) Nguyeãn Thoâng vieát veà ngöôøi baïn thô cuûa mình: Baùch thieân qui haûi kieåu, Sieâu tröôùng ñaõi tri aâm. (OÂm traêm baøi thô ñem veà goùc beå, Baâng khuaâng ñôïi baïn tri aâm thöôûng thöùc.) Hai doøng thô cuoái baøi An Giang toáng Traàn Töû Maãn Phuù Yeân quaûn ñaïo (ÔÛ An Giang ñöa oâng Traàn Töû Maãn ñoåi ñi quaûn ñaïo Phuù Yeân) ñöôïm chuùt baâng khuaâng, laõng maïn: Ñaêng laâm phuøng löõ nhaïn, Vò phuï soå haøng thu. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 26 – (Moãi khi leân cao gaëp chim nhaïn xöù ngöôøi, Haõy göûi cho toâi moät ñoâi lôøi.) Tình baïn, tình ngöôøi hoøa quyeän vôùi tình queâ höông xöù sôû laø ñaëc ñieåm rieâng deã thaáy trong thô Nguyeãn Thoâng. Neùt rieâng vaø cuõng laø neùt ñaëc saéc naøy khieán thi höùng Nguyeãn Thoâng mang moät saéc thaùi khaùc so vôùi thô Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Quang Bích cuøng nhöõng nhaø thô yeâu nöôùc cuøng thôøi khaùc. Ngay caû trong baøi Toáng noäi töû Ngoâ Vuõ Khanh nam qui (Ñöa vôï laø Ngoâ Vuõ Khanh veà nam) cuøng vôùi noãi buoàn chia li “maûnh traêng saùng chia ñoâi” vôùi ngöôøi baïn ñôøi nhaø thô coøn thoå loä noãi nhôù queâ da dieát cuûa mình. Baøi thô goàm hai khoå töông öùng vôùi hai giaác moäng. Giaác mô thöù nhaát: mô vôï trôû veà vôùi moät veû buoàn voâ haïn: Moäng hoài la tröôùng, leä chaâu san, Laõn hoaùn kinh thoa lieãm thuùy hoaøn. (Giaác mô veà nôi la tröôùng, thaáy baø rôi haït chaâu, Ra chieàu löôøi bieáng khoâng thay caùi kinh thoa caøi treân maùi toùc xanh.) Giaác mô thöù hai: Nhaø thô mô thaáy mình trôû veà queâ nhaø höôûng thuù chaân queâ vôùi nhöõng moùn aên giaûn dò “rau nhuùt, goûi caù vöôïc” (Taïc daï thuaàn loâ giang thöôïng moäng – Ñeâm qua naèm mô veà treân soâng höôûng caùi thuù queâ rau nhuùt, goûi caù vöôïc)... Tình caûm nhôù nhung quyeán luyeán ñoái vôùi vôï vaø noãi nhôù queâ ñeán thaønh moäng, ôû Nguyeãn Thoâng caû hai tình caûm aáy ñeàu thaät saâu saéc. Xuùc caûm thaønh thô tröôùc nhöõng cuoäc ra ñi cuûa baïn beø, ngöôøi thaân, Nguyeãn Thoâng coøn laøm thô veà chính nhöõng cuoäc chia ly cuûa mình. Coù leõ trong cuoäc ñôøi Nguyeãn Thoâng xoùt xa nhaát laø vieäc phaûi boû queâ höông luïc tænh ra ñi. Nhöõng baøi thô oâng vieát lieân quan ñeán söï vieäc naøy ñeàu bao phuû moät khoâng gian u aùm, naëng tróu. Baøi Thuaät caûm (Thuaät moái caûm xuùc) laø taâm traïng cuûa nhaø thô tröôùc cuoäc ra ñi baát ñaéc dó, xa xoùt. Sau khi “laïy bieät nhaø thôø toå tieân” “gaéng uoáng cheùn röôïu hoan toáng” vôùi baø con thaân thích ñeán tieãn, nhaø thô “than thôû böôùc leân chieác thuyeàn con”. Moät yù nghó bi thöông chua xoùt chôït ñeán trong suy nghó nhaø thô raèng vôùi chuyeán ñi naøy “treû coøn coù cô hoäi gaëp laïi, Nhöng ngöôøi giaø thì e vónh bieät thoâi” (AÁu tieåu hoäi töông toàn, Laõo giaû thanh vónh tyø). Caûm nhaän bi ai veà thaân theá vaø thôøi cuoäc ñoù khieán trong maét nhaø thô ngoaïi caûnh trôû neân xaùm xòt, laïnh leõo khaùc thöôøng: Löông phieâu khôûi thieân maët, Laïc dieäp töø cöïu chi. (Gioù laïnh noåi leân cuoái trôøi, Laù rung taùch lìa caønh cuõ.) Hay: YÛ boàng nhaát hoài mieân, Phuø vaân meâ giang ly. (Töïa mui thuyeàn quay ñaàu nhìn laïi, Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 27 – Thôøi maây noåi ñaõ phuû kín nhöõng coû caây doïc soâng) Nhöõng doøng thô “Phuø vaân meâ giang ly”, “Löông phieâu khôûi thieân maët” ñaõ dieãn taû saâu saéc taâm traïng cuûa nhaø yeâu nöôùc ti ñòa Nam Kyø cuoái theá kyû tröôùc. Noãi ñau, noãi buoàn cuûa Nguyeãn Thoâng trong giôø phuùt naøy gaén lieàn vôùi noãi ñau ñaát nöôùc bò chia caét, vôùi vaän meänh toå quoác tröôùc nhöõng thöû thaùch môùi cuûa lòch söû. Taâm traïng buoàn naøy coøn ñöôïc bieåu hieän trong baøi Bieät vong ñeä löõ phaàn (Töø bieät moä ngöôøi em choân nôi ñaát khaùch). Vôùi baøi thô naøy, nhaø thô töø bieät naám moä ngöôøi em choân nôi ñaát khaùch trong boùng chieàu taø maø “hai haøng nöôùc maét nhoû ñaàm ñìa” (song leä laïc taø huy). Nhaø thô ra ñi trong caûnh möa rôi vaø boùng toái, vôùi “gioït möa laïnh ban ñeâm taàm taõ” (Haøn vuõ daï phi phi)... Vôùi nhöõng baøi thô treân, ta coù theå noùi raèng, Nguyeãn Thoâng laø nhaø thô cuûa nhöõng cuoäc chia li, tieãn bieät. 3. Vaên xuoâi Nguyeãn Thoâng Vaên xuoâi Nguyeãn Thoâng bao goàm caùc baûn sôù, bieåu, truyeän kyù, truyeän nguï ngoân... Vieát caùc baûn sôù ñieàu traàn, bieåu, Nguyeãn Thoâng toû roõ laø ngöôøi coù traùch nhieäm cao vôùi nöôùc vôùi daân, say söa vôùi raát nhieàu döï ñònh laøm giaøu, ñeïp cho xaõ hoäi. Vôùi moät buùt löïc vöõng vaøng, vaên phong maïnh meõ, caùc vaán ñeà oâng ñeà ñaït ñöôïc trình baøy, baøn luaän moät caùch heát söùc gaõy goïn, maïch laïc. Tôø sôù ñieàu traàn boán vieäc veà noäi trò, oâng vieát: “Thaùng tö nhuaän naêm nay, Hoaøng thöôïng ngöï ôû noäi ñieän trieäu taäp ñình thaàn vaên voõ baûo raèng: “Caùc ngöôøi treû hoïc traùng haønh, ai naáy ñeàu laøm troøn chöùc vuï, treân giuùp traãm söûa chöõa nhöõng ñieàu thieáu soùt, döôùi giuùp daân ñöôïc thoûa loøng troâng mong”... Do ñoù, toâi daùm maïnh mieäng trình baøy boán vieäc veà noäi trò caàn phaûi tieán haønh gaáp ruùt tröôùc tieân”. Boán vieäc noäi trò maø Nguyeãn Thoâng ñeà xuaát ñoù laø: Choïn nhaân taøi boå laøm quan, caûi tieán voõ löôïc, ñaùnh thueá thoå saûn, caàn khoan haäu. ÔÛ moãi vaán ñeà taùc giaû ñeàu coù nhöõng saùng kieán rieâng, laäp luaän, phaân tích roõ raøng. Rieâng vaán ñeà choïn hieàn taøi boå laøm quan, do yù thöùc ñöôïc vai troø cuûa heä thoáng quan laïi, Nguyeãn Thoâng trình baøy quan ñieåm cuûa mình baèng caùch phaûn ñoái laïi söï tuøy tieän, thieáu khoa hoïc trong coâng vieäc naøy. OÂng vieát: “Thôøi xöa choïn keû só phaûi xem xeùt roõ raøng chaéc chaén roài môùi boå laøm quan, vaø coù ra laøm quan roài môùi haäu caáp boång loäc. Vì chöùc quan maø choïn ngöôøi, khoâng vì ngöôøi maø choïn chöùc quan. Nay caùc quan phuû huyeän chaâu laø nhöõng keû laøm göông maãu cho só daân. Daàu ôû trong trieàu hay ôû ngoaøi tænh, moät vò quan ñeàu coù moät chöùc traùch, caàn löïa choïn caån thaän môùi ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng. Theá maø nhöõng hoïc troø sô hoïc non nôùt, nhöõng con nhaø quyeàn quí veânh vaùo, nhöõng boïn laïi ñieåu taàm thöôøng, khoâng xeùt haïnh kieåm, khoâng löôøng taøi naêng, chæ caên cöù vaøo haøm phaåm maø giao ngay cho chöùc vuï troïng yeáu. Laøm quan khoâng coù ñuû tö caùch maø cho giöõ chöùc ñieàu khieån, khoâng thaät quaû trong saïch maø cho giöõ quyeàn taøi chính, khoâng gioûi phaùn ñoaùn maø cho giöõ vieäc can raên, quen thoùi neå nang maø cho laøm vieäc boå baùn quan chöùc. Nhö theá maø muoán quan laïi xöùng chöùc, nhaân daân thoûa loøng vaø chính söï môû mang thì phoûng coù ñöôïc khoâng?” Toång hôïp laïi caû boán vaán ñeà Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên ... - tailieumienphi.vn