Giáo trình Văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa): Phần 1

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT KHOA NGÖÕ VAÊN ☞7☝ GIAÙO TRÌNH VAÊN HOÏC VIEÄT NAM CUOÁI THEÁ KYÛ XIX (Giaùo trình toùm taét daønh cho lôùp Ñaïi hoïc töø xa) ThS. PHAN THÒ HOÀNG 2003 Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 1 – MUÏC LUÏC ✡⌦☪ CHÖÔNG 1: KHAÙI QUAÙT......................................................................................2 I. Tình hình ñaát nöôùc cuoái theá kyû XIX...................................................................2 II. Tình hình vaên hoïc.............................................................................................3 CHÖÔNG 2: NGUYEÃN ÑÌNH CHIEÅU (1822-1888) ..............................................8 I. Nguyeãn Ñình Chieåu :.........................................................................................8 II. Moät soá taùc phaåm chính......................................................................................9 1. Luïc Vaân Tieân.................................................................................................9 2. Döông Töø Haø Maäu....................................................................................... 14 3. Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc........................................................................... 16 4. Vaên teá Tröông Ñònh..................................................................................... 17 5. Ngö tieàu y thuaät vaán ñaùp.............................................................................. 19 CHÖÔNG 3: MOÄT SOÁ TAÙC GIAÛ TIEÂU BIEÅU KHAÙC........................................... 23 I. Nguyeãn Thoâng (1827 – 1884).......................................................................... 23 1. Nguyeãn Thoâng ............................................................................................. 23 2. Moät soá noäi dung thô Nguyeãn Thoâng............................................................. 24 3. Vaên xuoâi Nguyeãn Thoâng.............................................................................. 27 II. Nguyeãn Khuyeán (1835-1909)......................................................................... 31 1. Nguyeãn Khuyeán........................................................................................... 31 2. Moät soá noäi dung Queá Sôn thi taäp.................................................................. 32 III. Traàn Teá Xöông (1870-1907)......................................................................... 38 1. Traàn Teá Xöông............................................................................................. 38 2. Moät soá noäi dung thô Tuù Xöông..................................................................... 38 Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 2 – CHÖÔNG 1: KHAÙI QUAÙT I. Tình hình ñaát nöôùc cuoái theá kyû XIX Naêm 1858, thöïc daân Phaùp noå suùng taán coâng xaâm löôïc Vieät Nam. Thaát baïi taïi cöûa bieån Ñaø Naüng, ñòa ñieåm taán coâng ban ñaàu, boïn thöïc daân chuyeån höôùng cuoäc chieán vaøo vuøng ñaát Gia Ñònh. Söï choáng cöï cuûa quaân ñoäi trieàu ñình cuøng caùc cuoäc noåi daäy cuûa nhaân daân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc só phu yeâu nöôùc nhö Tröông Ñònh, Nguyeãn Trung Tröïc, Thieân Hoä Döông, Phan Lieâm, Phan Toân v.v... ñaõ laàn löôït bò thöïc daân ñaøn aùp, daäp taét. Ñaùnh daáu söï thaéng theá töøng böôùc cuûa thöïc daân ôû luïc tænh laø söï ra ñôøi cuûa Hoøa öôùc 1862 – trieàu Nguyeãn caét nhöôïng 3 tænh mieàn Ñoâng cho Phaùp – , ñieàu öôùc vaø thöông öôùc 1874 – nhöôïng toaøn boä Nam Kyø. Duø theá, caùc phong traøo yeâu nöôùc, choáng Phaùp coøn keùo daøi cho ñeán heát nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XIX. Chieám luïc tænh, thöïc daân Phaùp baét ñaàu quaù trình noâ dòch, chia caùch ñaát nöôùc Vieät Nam, bieán nôi ñaây laøm baøn ñaïp taán coâng caû nöôùc. Trieàu Nguyeãn sau nhöõng thaát baïi ñaàu tieân haàu nhö vaãn khoâng coù coá gaéng naøo ñaùng keå trong vieäc söûa sang trieàu chính, cuûng coá quoác phoøng, caûi caùch kinh teá, xaõ hoäi nhaèm ñoái phoù vôùi ngoaïi xaâm. Maët khaùc, ñeå cung ñoán cho vieäc xaây caát laêng taåm, ñeàn ñaøi, mieáu maïo ôû kinh ñoâ vaø nhöõng toån phí khaùc, nhaø nöôùc phong kieán vaãn thaúng tay boùc loät nhaân daân. Laïi theâm söï kìm keïp cuûa taàng lôùp ñòa chuû, quan laïi, cöôøng haøo ñaõ khieán nhieàu cuoäc khôûi nghóa noâng daân buøng noå. Ngay ôû Kinh ñoâ Hueá, haøng nghìn binh lính phaãn uaát vì lao ñoäng khoå sai trong vieäc xaây döïng Khieâm laêng cuõng ñaõ vuøng leân khôûi nghóa. Tình hình xaõ hoäi caøng theâm caêng thaúng, roái loaïn vì chính saùch caám ñaïo, gieát ñaïo cuûa trieàu ñình. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân khieán thöïc daân Phaùp ngaøy caøng laán tôùi. Nguy cô maát nöôùc vì söï trì treä, laïc haäu khieán nhieàu ngöôøi giaät mình thöùc tænh. Nhöõng saùng kieán canh taân ñaát nöôùc, töï cöôøng daân toäc, baûo veä chuû quyeàn quoác gia ñöôïc Traàn Ñình Tuùc, Nguyeãn Huy Teá, Nguyeãn Tröôøng Toä... thieát tha ñeà xuaát trong caùc baûn ñieàu traàn cuûa hoï. Nhöng trieàu Nguyeãn baûo thuû vaãn khoâng nhaän thöùc ñöôïc tính caáp baùch cuûa coâng cuoäc cuûng coá, baûo veä ñaát nöôùc. Naêm 1873, thöïc daân Phaùp taán coâng ñaát Baéc, Haø thaønh thaát thuû, nhöng cuoäc khaùng chieán ngoan cöôøng cuûa quaân daân ta khieán chuùng khoâng theå deã daøng môû roäng chieán söï. Tuy nhieân, trong tình theá baát lôïi cuûa thöïc daân cöôùp nöôùc, trieàu Nguyeãn ñaõ voäi vaøng kyù Hieäp öôùc hoøa bình vaø lieân minh vaøo ñaàu naêm 1874. Hieäp öôùc naøy thöøa nhaän chuû quyeàn cuûa Phaùp ôû Nam Kyø, cho pheùp ngöôøi Phaùp coù quyeàn buoân baùn, ñi laïi ôû Baéc vaø Trung boä. Naêm 1882, Phaùp ñaùnh Baéc kyø laàn thöù 2, quaân daân ta khaùng cöï quyeát lieät, giaønh ñöôïc nhieàu thaéng lôïi nhöng tình theá ngaøy caøng nguy nan. Ngaøy 19-7-1883, vua Töï Ñöùc maát, maâu thuaãn vaø söï tranh chaáp giöõa caùc phe phaùi trong trieàu ñình voán naûy sinh töø tröôùc caøng trôû neân gay gaét. Ñoù laø cô hoäi cho thöïc daân Phaùp quyeát ñònh taán coâng Kinh ñoâ Hueá vaøo thaùng 8 – 1883, thöïc hieän möu ñoà voâ hieäu hoùa ñaàu naõo Nhaø Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 3 – nöôùc phong kieán Vieät Nam, thoáng trò toaøn boä ñaát nöôùc. Vôùi söï ra ñôøi cuûa Hieäp öôùc hoøa bình (1883) trieàu Nguyeãn laïi moät laàn nöõa thoaùi lui tröôùc söï laán tôùi cuûa boïn thöïc daân phöông Taây. Tuy nhieân, töø thôøi ñieåm nöôùc soâi löûa boûng naøy cho ñeán heát theá kyû XIX, ñeå giaønh laïi chuû quyeàn daân toäc, ôû Trung vaø Baéc kyø vaãn lieân tuïc daáy leân nhöõng cuoäc khôûi nghóa vuõ trang choáng Phaùp. Phong traøo Caàn vöông do vua Haøm Nghi vaø Toân Thaát Thuyeát khôûi xöôùng ñöôïc ñoâng ñaûo vaên thaân, só phu yeâu nöôùc uûng hoä. Gaén lieàn vôùi phong traøo naøy laø teân tuoåi caùc nhaø yeâu nöôùc Nguyeãn Thieän Thuaät, Ñinh Coâng Traùng, Toáng Duy Taân, Nguyeãn Quang Bích, Nguyeãn Xuaân OÂn, Phan Ñình Phuøng v.v... Song caùc phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp duø ngoan cöôøng, beàn bæ cuoái cuøng ñeàu bò thöïc daân caâu keát vôùi phong kieán tay sai ñaøn aùp, daäp taét. Sau khi vua Haøm Nghi boû Kinh thaønh ñi khaùng chieán, thöïc daân Phaùp döïng Ñoàng Khaùnh leân ngoâi. Trieàu Nguyeãn töø ñaây trôû thaønh coâng cuï cho Phaùp trong vieäc bình ñònh, khaùc thaùc thuoäc ñòa. Thöïc teá thì ngay sau khi Hieäp öôùc 1883 ra ñôøi, nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam ñaõ maát quyeàn töï chuû, buoäc phaûi chaáp nhaän söï ñoâ hoä cuûa thöïc daân treân taát caû caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, ngoaïi giao v.v... Söï caáu keát cuûa quan laïi phong kieán Vieät Nam vôùi chính quyeàn thöïc daân vaø caùc theá löïc phong kieán khaùc nhanh choùng laøm hình thaønh treân ñaát nöôùc ta cheá ñoä thöïc daân nöûa phong kieán. Hình thaùi kinh teá, xaõ hoäi naøy ngaøy caøng roõ neùt khi Phaùp tieán haønh khai thaùc thuoäc ñòa. Rieâng veà lónh vöïc vaên hoùa, tö töôûng giai ñoaïn naøy cô baûn vaãn chöa coù thay ñoåi, chuyeån bieán naøo ñaùng keå. Nho giaùo vaø Nho hoïc vaãn ñöôïc coi troïng, duy trì. Duø söï tieáp xuùc böôùc ñaàu vôùi vaên hoùa phöông Taây khieán moät soá só phu caáp tieán nhaän thöùc ra söï laïc haäu cuûa ñaát nöôùc ta, leân tieáng keâu goïi coâng cuoäc canh taân; vaø duø ôû Nam boä thöïc daân Phaùp ñaõ tieán haønh nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa môùi (môû tröôøng Phaùp – Vieät, phaùt haønh baùo chí...) nhöng taùc ñoäng caùc hoaït ñoäng treân coøn raát ít oûi, haïn heïp. Ra ñôøi trong moät giai ñoaïn lòch söû bi thöông cuûa ñaát nöôùc, vaên hoùa, tö töôûng xaõ hoäi vaãn trì treä, beá taéc, vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX duø chöa coù nhöõng böôùc phaùt trieån roõ neùt nhöng vaãn ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng keå. II. Tình hình vaên hoïc Vaên hoïc cuoái theá kyû XIX vaãn naèm trong quyõ ñaïo vaên hoïc trung ñaïi. Taùc gia vaên hoïc laø nhöõng tri thöùc Nho hoïc, quan laïi coù tinh thaàn yeâu nöôùc, ñaïo cao ñöùc troïng nhö Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Thoâng, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Quang Bích. Khi caùc phong traøo vuõ trang choáng Phaùp taïm thôøi laéng xuoáng, nhöõng caây buùt caûm thaùn tröôùc thôøi theá nhö Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông... xuaát hieän ñem ñeán cho vaên hoïc nhöõng tieáng noùi môùi, saéc thaùi môùi. Caùc nhaø thô Mieân Thaåm, Mieân Trinh, Mai Am vôùi nhöõng baøi thô noùi veà cuoäc soáng quaãn baùch, ñoùi khoå cuûa ngöôøi daân lao Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 4 – ñoäng cuõng goùp phaàn laøm cho ñoäi nguõ taùc gia vaên hoïc giai ñoaïn naøy theâm ñoâng ñaûo. Taùc gia vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX caøng ña daïng hôn bôûi söï coù maët cuûa nhöõng caây buùt laõng maïn nhö Chu Maïnh Trinh, Döông Khueâ ... Duø taát caû ñeàu xuaát thaân laø nhöõng trí thöùc Nho hoïc, ñeàu soáng trong giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XIX (moät soá naêm ñaàu theá kyû XX nhö Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh...) nhöng roõ raøng taâm tö, suy nghó ñoäi nguõ caàm buùt treân ñaõ raát khaùc nhau. Thôøi cuoäc ñaát nöôùc thöïc söï taùc ñoäng saâu saéc ñeán cuoäc soáng, tö töôûng, tình caûm cuûa hoï. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù ñaõ ñöôïc thô vaên hoï ghi nhaän, theå hieän. Keá thöøa truyeàn thoáng caùc giai ñoaïn tröôùc, vaên hoïc cuoái theá kyû XIX vaãn bao goàm hai boä phaän, boä phaän vaên hoïc vieát baèng chöõ Haùn vaø boä phaän vieát baèng chöõ Noâm. Vaãn coøn nhieàu taùc gia chuû yeáu saùng taùc baèng chöõ Haùn nhö Nguyeãn Thoâng, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Quang Bích, Mieân Thaåm v.v... Vöøa laøm thô chöõ Haùn laïi vöøa laøm thô Noâm, caû hai phöông dieän ñeàu ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng lôùn nhö Nguyeãn Khuyeán. Nguyeãn Ñình Chieåu, Tuù Xöông chuû yeáu laø saùng taùc thô Noâm. Thaønh töïu vaên hoïc chöõ Haùn tröôùc heát laø thô vôùi Ngoïa du saøo thi taäp cuûa Nguyeãn Thoâng, Ngoïc ñöôøng thi taäp cuûa Nguyeãn Xuaân OÂn, Ngö phong thi taäp cuûa Nguyeãn Quang Bích, Queá Sôn thi taäp cuûa Nguyeãn Khuyeán. Ngoaøi xu höôùng ñaïo lyù, thô chöõ Haùn cuûa caùc taùc giaû treân coøn chaát chöùa suy nghó tröôùc nhöõng bieán caûi, thaêng traàm cuûa thôøi ñaïi, caûm thaùn tröôùc thôøi theá. Rieâng Nguyeãn Thoâng – moät trong soá taùc gia tieâu bieåu cho söï vöôn leân cuûa vaên hoïc vuøng ñaát môùi Nam Boä – ngoaøi thi taäp ñaõ keå treân oâng coøn laø taùc giaû cuûa Ngoïa du saøo vaên taäp, Kyø Xuyeân vaên sao, Ñoän Am vaên taäp, Kyø Xuyeân coâng ñoäc. OÂng laø moät caây buùt veà theå loaïi truyeän kyù lòch söû vöøa laø moät caây buùt chính luaän saéc saûo, nguï ngoân thaâm thuùy. Sau moät quaù trình lòch söû daøi ñöôïc maøi giuõa, ngoân ngöõ thô vaên chöõ Haùn giai ñoaïn naøy ñaõ ñaït ñeán trình ñoä thuaàn thuïc. Caùc baûn ñieàu traàn cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Loä Traïch... ñeàu coù laäp luaän chaët cheõ, gioïng vaên huøng hoàn. Thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Quang Bích, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Khuyeán ñeàu raát maãu möïc. Boä phaän vaên hoïc Noâm vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì, phaùt trieån vôùi nhöõng taùc gia nhö Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh... Caùc truyeän thô Noâm luïc baùt nhö Luïc Vaân Tieân, Döông Töø Haø Maäu cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu baùm saùt nhöõng vaán ñeà veà chính trò, xaõ hoäi, ñaïo ñöùc cuûa thôøi ñaïi. Nhöõng taùc phaåm dieãn ca lòch söû (khuyeát danh) theo theå luïc baùt vaø song thaát luïc baùt nhö Haø thaønh chính khí ca, Haø thaønh thaát thuû ca, Veø thaát thuû Kinh ñoâ daøi haøng traêm caâu ñaõ taäp trung phaûn aùnh nhöõng bieán coá lòch söû lôùn ñöông thôøi. Ngoaøi caùc theå loaïi daøi hôi, beà theá, baûn saéc vaên hoïc Noâm giai ñoaïn naøy thöïc söï ñöôïc khaúng ñònh bôûi haøng traêm baøi thô Noâm luaät Ñöôøng luaät cuûa Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh... Ñaây laø giai ñoaïn theå hieän roõ neùt söï vaän ñoäng, phaùt trieån theo chieàu höôùng daân toäc hoùa, ña daïng hoùa cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc. Vaän duïng, chaét loïc vaø naâng cao ngoân ngöõ Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên ... - tailieumienphi.vn