Giáo trình Văn học Việt Nam 1900-1930 (Giáo trình tóm tắt dành cho lớp Đại học từ xa): Phần 2

Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 15 – CHÖÔNG III: PHAN BOÄI CHAÂU (1867 – 1940) VAØ QUAÙ TRÌNH SAÙNG TAÙC THÔ VAÊN YEÂU NÖÔÙC Phan Boäi Chaâu sinh ngaøy 26-12-1867 taïi thoân Ñan Nhieäm xaõ Ñoâng Lieät – huyeän Nam Ñaøn, tænh Ngheä An trong moät gia ñình nhaø Nho ngheøo. Thuôû nhoû, Phan Boäi Chaâu ñaõ noåi tieáng thoâng minh hoïc gioûi. Ñaëc bieät, oâng coù tö töôûng yeâu nöôùc töø raát sôùm, 17 tuoåi vieát Hòch Bình Taây thu Baéc daùn goác ña ñaàu laøng, 18 tuoåi laäp ñoäi thí sinh quaân höôûng öùng phong traøo Vaên thaân Ngheä Tónh choáng Phaùp raàm roä luùc aáy. Sau khi bò caám thi, naêm 1897 Phan Boäi Chaâu vaøo Hueá daïy hoïc vaø baét ñaàu lieân laïc vôùi caùc nhaø yeâu nöôùc treû tuoåi ôû Kinh ñoâ. Thôøi gian ôû Hueá, oâng noåi tieáng vôùi baøi phuù Baùi thaïch vi huynh (Toân ñaù laøm anh). Do baøi phuù, oâng coù dòp quen bieát nhieàu nhaø khoa baûng, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng nhaø yeâu nöôùc theo xu höôùng môùi nhö Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Phan Chaâu Trinh, Ngoâ Ñöùc Keá, Huyønh Thuùc Khaùng, Ñaëng Nguyeân Caån v.v... Nguyeãn Thöôïng Hieàn laø ngöôøi giuùp Phan Boäi Chaâu tieáp xuùc taân thö, nhôø taân thö, nhaø chí só caøng quyeát taâm ñi theo con ñöôøng cöùu nöôùc môùi. Vaø trong quaù trình chuû xöôùng phaùi baïo ñoäng, nhaø yeâu nöôùc thöïc söï vaãn söû duïng phöông thöùc duy taân trong haønh ñoäng vaø tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Ñoù laø ñieàu khieán nhaø yeâu nöôùc trôû thaønh “linh hoàn” cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Naêm 1900, Phan Boäi Chaâu ñöôïc ra thi laïi, ñaäu giaûi nguyeân tröôøng Ngheä. Sau khi thi ñaäu vaø sau nhöõng coá gaéng vaøo Nam ra Baéc lieân keát vaø thaønh laäp caùc toå chöùc choáng Phaùp khoâng thaønh, vaøo naêm 1904, Phan Boäi Chaâu cuøng Nguyeãn Haøm choïn Cöôøng Ñeå – moät ngöôøi trong hoaøng toäc – laøm minh chuû laäp Taân ñaûng, sau ñoåi laø Duy taân hoäi. Toå chöùc naøy giao cho Phan Boäi Chaâu nhieäm vuï sang Nhaät caàu vieän, chuaån bò löïc löôïng, khí giôùi ñaùnh Phaùp. Naêm 1905, Phan Boäi Chaâu troán sang Nhaät, töø Nhaät nhaø yeâu nöôùc keâu goïi thanh nieân Vieät Nam troán ra nöôùc ngoaøi hoïc taäp, laäp thaønh moät trung taâm ngöôøi Vieät Nam hoaït ñoäng cöùu nöôùc ôû Nhaät. Thôøi gian ôû Nhaät, Phan Boäi Chaâu vieát nhieàu, ñoù laø caùc taùc phaåm: Vieät Nam vong quoác söû, Vieät Nam quoác söû khaûo, Haûi ngoaïi huyeát thö, Kính caùo toaøn quoác phuï laõo vaên, Thö göûi Phan Chaâu Trinh v.v... Naêm 1908, chính phuû Nhaät theo yeâu caàu cuûa Phaùp truïc xuaát caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam . Töø naêm 1908 ñeán naêm 1925 Phan Boäi Chaâu phaûi soáng löu vong ôû Trung Quoác, Thaùi Lan. Caùch maïng Taân Hôïi Trung Quoác buøng noå vaø thaønh coâng (cuoái naêm 1911 ñeán 1912) khieán caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam tin töôûng vaøo vaän hoäi môùi cuûa coâng cuoäc ñaùnh Phaùp, giaønh laïi ñoäc laäp cho nöôùc nhaø. Ñoù cuõng laø söï kieän lòch söû khieán Phan Boäi Chaâu vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng quyeát ñònh saùng laäp Quang phuïc hoäi, taäp hôïp nhieàu löïc löôïng yeâu nöôùc Vieät Nam trong vaø ngoaøi nöôùc. Nhöng chæ sau moät thôøi gian ngaén hoaït ñoäng, toå chöùc cöùu nöôùc naøy laïi bò thöïc daân ñaùnh phaù, phong traøo bò vôõ lôû, thaát baïi, Phan Boäi Chaâu bò baét. Ra tuø, nhaø chí só vaãn phaûi tieáp tuïc soáng löu vong, ñeå kieám soáng, oâng vieát baøi cho moät soá taïp chí Trung Quoác. Naêm 1925, oâng bò Phaùp baét ôû Thöôïng Haûi, sau ñoù ñem veà nöôùc. Khoâng daùm bí maät gieát ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 16 – nhaø yeâu nöôùc cuõng nhö khoâng theå duøng toaø aùn ñeå buoäc toäi oâng, thöïc daân cuoái cuøng phaûi tha boång Phan Boäi Chaâu nhöng baét oâng quaûn thuùc ôû Hueá. Ñoàng baøo trong nuôùc göûi tieàn giuùp ñôõ nhaø chí só laõo thaønh laøm moät ngoâi nhaø ôû Beán ngöï. Sau hôn hai chuïc naêm boân ba haûi ngoaïi tìm ñöôøng cöùu nöôùc, nhaø chí só haêng say trôû thaønh “oâng giaø Beán Ngöï”. Töø naêm 1926 –1940 nhaø chí só soáng trong ñieàu kieän bò theo doõi, quaûn thuùc. Tuy theá nhieät tình yeâu nöôùc cuûa oâng vaãn khoâng heà bò daäp taét, caùc taùc phaåm vaên thô nhaèm giaùo duïc loøng yeâu nöôùc vaãn tieáp tuïc ñöôïc saùng taùc nhö: Nam quoác daân tu tri, Nöõ quoác daân tu tri, caùc baøi thô, phuù, truyeän ngaén v.v... Caùc boä saùch nhö Khoånng hoïc ñaêng, Phaät hoïc ñaêng, Nhaân sinh trieát hoïc... cuõng ñöôïc oâng bieân soaïn trong thôøi gian naøy. Phan Boäi Chaâu ñöôïc ñaùnh giaù cao veà nhieàu phöông dieän, laø “linh hoàn cuûa caùc phong traøo ñaáu tranh caùch maïng ñaàu theá kyû” laø ngöôøi “ñaõ coù nhöõng coáng hieán lôùn lao cho daân toäc veà maët chính trò vaø caû veà maët vaên hoïc... Vaên thô cuûa oâng ñaõ goùp phaàn raát lôùn trong vieäc naâng cao loøng yeâu nöôùc cho moïi taàng lôùp nhaân daân ta ñaàu theá kyû XX. Vaên thô ñoù xöùng ñaùng laø phaàn quí giaù nhaát, phong phuù nhaát cuûa doøng vaên thô caùch maïng hoài ñaàu theá kyû”(1). [ [ [ Xuaát thaân laø moät nhaø Nho, nhöng tieáp nhaän tö töôûng môùi cuûa thôøi ñaïi daân chuû (tö töôûng daân chuû) qua taân thö, tham gia coâng cuoäc cöùu nöôùc baèng phöông thöùc toå chöùc chính ñaûng vôùi qui moâ toaøn quoác, Phan Boäi Chaâu ñaõ trôû thaønh nhaø chính trò môùi. Ñeå tuyeân truyeàn vaän ñoäng cöùu nöôùc, vôùi Phan Boäi Chaâu, vaên chöông laø phöông tieän soá 1, “oâng laø nhaø chính trò môùi nhöng vieát vaên nhö moät nhaø Nho, chöù khoâng phaûi vöøa laø nhaø chính trò vöøa laø ngheä só”(2). Tuy nhieân, cuõng coù thôøi gian, nhaø chí só ñaõ phaûi kieám soáng baèng vieäc “buoân vaên, baùn chöõ” vôùi nhöõng baøi thôøi bình, xaõ luaän, tieåu thuyeát. Ñoù laø thôøi gian nhaø yeâu nöôùc soáng löu vong, laøm bieân taäp vieân cho Binh söï taïp chí ôû Haøng Chaâu, Trung Quoác, tröôùc khi bò thöïc daân Phaùp baét (1925). Ñaây laø giai ñoaïn “oâng phaûi taùch ngöôøi vaên ngheä só ra khoûi ngöôøi chính khaùch, chuù yù ñeán nhöõng ñieàu maø nhaø vaên, nhaø baùo – chöù khoâng phaûi nhaø chính trò trong oâng – phaûi chuù yù”(1). Veà cuoái ñôøi, duø bò ngaên caùch khoûi caùc phong traøo yeâu nöôùc, cöùu nöôùc nhöng vaên, thô, phuù maø “oâng giaø Beán Ngöï” göûi ñaêng baùo vaãn nhaèm thöùc tænh, giaùo duïc loøng yeâu nöôùc cuûa quoác daân. Nhö vaäy, vaên chöông laø moät “ñoùng goùp” cuûa nhaø chí só cho söï nghieäp cöùu quoác khi oâng khoâng coøn ñieàu kieän hoaït ñoäng cöùu nöôùc. Ñeå thaáy roõ ñaëc ñieåm quaù trình hôn nöûa theá kyû saùng taùc vaên hoïc cuûa nhaø chí só, coù theå nhìn nhaän qua ba giai ñoaïn nhö sau: (1) Thô vaên yeâu nöôùc vaø caùch maïng ñaàu theá kyû XX (1900-1930), NXB Vaên hoïc 1976, tr. 43-44. (2) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112 (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 17 – 1. Tröôùc khi xuaát döông cöùu nöôùc cho ñeán 1908 Ñaây laø giai ñoaïn soâi noåi, haøo huøng nhaát trong söï nghieäp chính trò cuõng nhö saùng taùc vaên thô yeâu nöôùc cuûa nhaø chí só. Caùc taùc phaåm chính goàm: Löu caàu huyeát leä taân thö (thaát baûn), Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät, Vieät Nam vong quoác söû, Haûi ngoaïi huyeát thö, Suøng baùi giai nhaân. a. Nhaø chí só thôøi caän ñaïi vôùi hoaøi baõo, lyù töôûng lôùn ñaõ hieän dieän ngay trong nhöõng baøi thô nhoû: Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät. Chôi xuaân laø baøi thô kí nguï haøo khí nam nhi, thô cuûa moät baäc haøo kieät, nuoâi nhieàu khaùt voïng lôùn cöùu nöôùc, cöùu daân. Giaûi San xöù Ngheä dieãn taû moät cuoäc chôi xuaân haøo hoa, heát mình vaø raát laï: Quaân baát kieán, Nam – Xuaân töï coå ña danh só, Ñaõ chôi xuaân ñöøng quaûn nghó chi chi, Khi ngaâm nga xaùo loän coå, kim ñi, Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi. Thô raèng: Nöôùc non Hoàng, Laïc coøn ñaây maõi, Maët muõi anh huøng haù chòu ri? Giang sôn coøn toâ veõ maët nam nhi, Sinh thôøi theá phaûi xoay neân thôøi theá. Phuøng xuaân hoäi may ra öø cuõng deã, Naém ñòa caàu vöøa moät tí con con. Ñaïp tung hai caùnh caøn khoân, Ñem xuaân veõ laïi trong non nöôùc nhaø. Hai vai gaùnh vaùc sôn haø, Ñaõ chôi chôi noát, oá chaø chaø xuaân. Moät nhaø Nho vôùi tính caùch naêng noå, vôùi khaùt khao laøm neân nghieäp lôùn hieän leân trong baøi thô caâu chöõ goà gheà, khoâng theo theå caùch naøo nhaát ñònh. Trong cuoäc “chôi xuaân” ngöôøi danh só; khi meâ say “ngaâm nga xaùo loän coå kim ñi” khi haùo höùc muoán “Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi”. Ñoù laø nieàm say cuûa moät trang nam nhi maø taâm hoàn ñang ngaäp traøn nhöõng hoaøi baõo lôùn. Trong traïng thaùi chueánh choaùng cuûa moät “khaùch chôi”, danh só chæ moät nieàm nghó ñeán “nöôùc non Hoàng, Laïc” ñeán “maët muõi anh huøng”, ñeán thôøi theá. Con ngöôøi aáy ñang khaùt khao haønh ñoäng, khaùt khao “ñaïp tung” trôøi ñaát, muoán gheù vai gaùnh vaùc sôn haø xaõ taéc. Baøi thô mang tính chaát “ngoân chí”, ngoân chí moät caùch say söa, khaùc thöôøng cuûa giaûi San xöù Ngheä. Cuøng moät caûm höùng nhö baøi Chôi xuaân, laø baøi Xuaát döông löu bieät Laøm trai phaûi laï ôû treân ñôøi, Haù ñeå caøn khoân töï chuyeån dôøi. Trong khoaûng traêm naêm caàn coù tôù, Sau naøy muoân thuôû haù khoâng ai. Non soâng ñaõ cheát soáng theâm nhuïc, Hieàn thaùnh coøn ñaâu hoïc cuõng hoaøi. Muoán vöôït beå ñoâng theo caùnh gioù, ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 18 – Muoân truøng soùng baïc tieãn ra khôi. Con ngöôøi chí só hieän dieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian roäng lôùn. Thô “ngoân chí” cuûa Phan Boäi Chaâu laø thô cuûa moät baäc haøo kieät trong thieân haï, thô cuûa ngöôøi chí só vôùi yù chí, khaùt voïng vaø lyù töôûng lôùn. Thô oâng caáp cho ta söùc maïnh, taêng chí khí. Phan Boäi Chaâu khoâng than vaõn, xoùt xa, baát löïc nhö Tuù Xöông, khoâng coù caùi laån quaån, daèn vaët nhö Nguyeãn Khuyeán. b. Trong thôøi gian 10 naêm ñaàu theá kyû, Phan Boäi Chaâu laø moät trong nhöõng chí só noåi tieáng nhaát vôùi söï nghieäp duøng vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Vieät Nam vong quoác söû laø moät trong nhöõng taùc phaåm ñaàu tieân trong quaù trình saùng taùc vaên hoïc yeâu nöôùc cuûa oâng. Taùc phaåm ñöôïc coi laø taøi lieäu tuyeân truyeàn quoác teá ñaàu tieân cuûa caùch maïng Vieät Nam, ñöôïc vieát ra trong thôøi gian nhaø chí só ñang traøn treà nieàm tin vaø nhieät tình cöùu quoác, nhaèm toá caùo chính saùch cai trò thaâm ñoäc cuûa thöïc daân Phaùp, keâu goïi ngöôøi Vieät Nam ñoaøn keát choáng Phaùp. Taùc phaåm ñöôïc trình baøy theo loái ñoái thoaïi giöõa Saøo nam vaø AÅm Baêng (Löông Khaûi Sieâu), vôùi boán chöông chính: 1. Nguyeân nhaân vaø lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam. 2. Tieåu truyeän caùc chí só hoài môùi maát nöôùc. 3. Chính saùch ngu daân cuûa thöïc daân Phaùp. 4. Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam. Vôùi nieàm tin töôûng lôùn ôû tinh thaàn daân toäc vaø loøng yeâu nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam, nhaø chí só lieân tieáp ñöa ra nhöõng suy nghó, laäp luaän ñeå beânh vöïc ñoàng baøo mình. Lôøi vaên taùc phaåm tha thieát, nhö thuùc giuïc, nhö loâi keùo khuyeán khích, theå hieän tình caûm yeâu nöôùc vöøa saâu sa, trìu meán vöøa maõnh lieät. ÔÛ chöông Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam, ñeå keâu goïi möôøi haïng ngöôøi ñoaøn keát cöùu nöôùc vaø theo tinh thaàn “gaïn ñuïc khôi trong”, nhaø chí só coù vieát moät ñoaïn raát gaây aán töôïng vôùi loái suy luaän raát rieâng cuûa oâng nhö sau: “Toâi nghó raèng, töø naøy nöôùc Vieät Nam bò boïn Phaùp chieám lónh thì ngöôøi Vieät Nam hoaøn toaøn laø noâ leä ngöôøi Phaùp. Toâi nghó raèng boïn Hoaøng Cao Khaûi, Nguyeãn Thaân ñaõ raùn heát söùc ñi haàu haï boïn Phaùp, ñeå gieát choùc ngöôøi Nam, giuùp ñôõ keû thuø aên thòt ñoàng baøo. Nöôùc toâi ñaâu coù theá – Baùc baûo laø ngöôøi Vieät Nam coøn coù nhaân taâm ö? Toâi vaãn khoâng tin. - OÂ hoâ! i hi! Caùi nhaân taâm cuûa ngöôøi Vieät Nam, toâi thì toâi laïi tin laø noù coù ngay trong loøng boïn ñoù! Baèng nay coù coâ thieáu nöõ vaø coù hai nhaø, nhaø A vaø nhaø B tranh nhau ñi hoûi cho ñöôïc coâ aû. Anh chaøng nhaø A thì ñeïp maø ngheøo, anh chaøng nhaø B thì giaøu maø xaáu. Hoûi coâ ta raèng ñònh laáy ai, coâ seõ traû lôøi: “AÊn côm nhaø B, nguû nhaø A” Boïn Nguyeãn Thaân, Hoaøng Cao Khaûi thì aâu cuõng theá thoâi. Boïn hoï thích gì laøm daân nhaø xaáu. Boïn hoï chæ kieám mieáng côm ñoù thoâi... Boïn chuùng ñi haàu haï quaân ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 19 – Taây, laø vì thôøi buoåi baét buoäc, ñi nhaàm maát ñöôøng, chöa bieát ñaâu; hay laø vì len loûi, cuùi loøn, ñeå chôø cô hoäi... cuõng chöa bieát ñaâu!” Laáy “lí trí cuûa gioáng ngöôøi” nhaø chí só khôi gôïi loøng yeâu nöôùc ôû taát caû caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi, ñaët nieàm tin ôû tinh thaàn daân toäc cuûa hoï, khaúng ñònh töông lai saùng laïn cuûa ñaát nöôùc. Döôùi ngoøi buùt cuûa nhaø chí só, caùc haïng ngöôøi töø “con nhaø gia theá, doøng doõi thi thö” ñeán taàng lôùp bình daân, ngöôøi theo ñaïo Gia Toâ, ngöôøi ngheøo kieát cuøng quaãn, cho ñeán boïn tay sai thöïc daân luùc baáy giôø saâu xa cuõng ñeàu coù loøng töï haøo daân toäc, coù theå “haêng haùi trôû giaùo ñaùnh laïi quaân thuø ñeå ñeàn nôï nöôùc” (Vieät Nam vong quoác söû). Vieät Nam vong quoác söû laø thieân chính luaän veà lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam, moät taùc phaåm vaên xuoâi nhöng lôøi leõ noàng naøn, tha thieát ñaày tính tröõ tình. Söï uyeån chuyeån trong suy nghó, laäp luaän theå hieän moät vaên buùt ñoäc ñaùo hieám coù. Ñaây laø moät trong nhöõng taùc phaåm khaúng ñònh taøi naêng trong ngheä thuaät tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc cuûa nhaø chí só. [ [ [ Trong toaøn boä thô vaên tuyeân truyeàn yeâu nöôùc cöùu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu Haûi ngoaïi huyeát thö laø taùc phaåm loâi cuoán, soâi noåi vaø ñaït ñeán ñænh cao nhaát veà phöông dieän noäi dung tö töôûng cuõng nhö ngheä thuaät tuyeân truyeàn, coå ñoäng. Baûn huyeát thö nguyeân vaên chöõ Haùn vôùi hôn 700 caâu thô (theo theå thô 7 chöõ) ñöôïc nhaø yeâu nöôùc Leâ Ñaïi dòch ra quoác ngöõ theo theå song thaát luïc baùt laø moät khuùc ngaâm lôùn, moät baûn tröôøng ca yeâu nöôùc soá 1 ñaàu theá kyû. Taùc phaåm laàn löôït ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà: thöïc traïng maát nöôùc ñau thöông, nguyeân nhaân maát nöôùc, phöông höôùng cöùu nöôùc. Ta bieát, caùc vaán ñeà treân ñaõ töøng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong Vieät Nam vong quoác söû. Vôùi taùc phaåm naøy nhaø chí só khoâng “laëp laïi” maø ñaët laïi vaán ñeà ôû moät möùc ñoä cao hôn, saâu hôn vôùi nhöõng lôøi leõ caáp thieát, noùng boûng hôn. Taùc phaåm ñöôïc vieát vôùi taát caû taâm hoàn vaø nhieät huyeát. Böùc thö ñöôïc khôûi ñaàu baèng nhöõng lôøi leõ coù tính chaát “thöùc tænh” caû moät ñaát nöôùc ñang chìm ñaém, meâ muoäi trong noâ leä, laàm than. Thöïc traïng ñau thöông: Phaùp ñoâ hoä Vieät Nam, ra söùc khai thaùc taøi nguyeân thieân nhieân ñaát nöôùc ta, boøn veùt cuûa caûi vaø baïc ñaõi daân ta. Ngöôøi Vieät Nam noâ leä, yeáu heøn, nhuïc nhaõ vaø hoïa dieät chuûng baøy ra tröôùc maét. Nguyeân nhaân maát nöôùc laø do vua voâ traùch nhieäm, quan voâ taâm, daân thôø ô, doát naùt. Nhaø chí só thaúng thaén vaïch roõ: Nöôùc ta maát bôûi vì ñaâu? Toâi xin keå heát maáy ñieàu teä nhaân. Moät laø vua söï daân chaúng bieát, Hai laø quan chaúng thieát gì daân. Ba laø daân chæ bieát daân, Maëc quaân vôùi quoác maëc thaàn vôùi ai. Tieáp thu tö töôûng caùc nhaø duy taân Trung Quoác, Nhaät Baûn, taùc giaû Haûi ngoaïi huyeát thö ñaõ theå hieän nhöõng nhaän thöùc môùi meû veà cheá ñoä, veà quyeàn daân, veà vaán ñeà ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên ... - tailieumienphi.vn