Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học: Phần 2

Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 75 – CHÖÔNG VII : CÔ SÔÛ NGÖÕ PHAÙP HOÏC I. NGÖÕ PHAÙP VAØ NGÖÕ PHAÙP HOÏC. 1. Khaùi nieäm ngöõ phaùp. Thuaät ngöõ ngöõ phaùp (tieáng Anh: grammar; tieáng Phaùp: grammaire; tieáng Ñöùc: grammatik; tieáng Nga: ; tieáng Taây Ban Nha: grammaùtica) xuaát hieän raát sôùm trong ngoân ngöõ hoïc theá giôùi. Thoâng thöôøng, khaùi nieäm ngöõ phaùp thöôøng ñöôïc hieåu theo ba nghóa sau ñaây: 1) Toaøn boä quy taéc bieán hoùa töø, caáu taïo töø, quy taéc lieân keát caùc töø thaønh nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ baäc cao nhö cuïm töø vaø caâu. 2) Cô caáu ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. Vôùi yù nghóa naøy ngöõ phaùp ñöôïc quan nieäm nhö laø boä phaän caáu thaønh neân moät ngoân ngöõ. 3) Chæ moät phaân ngaønh trong ngoân ngöõ hoïc chuyeân nghieân cöùu veà caùc hình thöùc bieán hoùa töø, caáu truùc töø, caáu taïo cuûa cuïm töø vaø caâu. Theo caùch hieåu naøy, ñoù chính laø ngöõ phaùp hoïc. Trong giaùo trình naøy, ngöõ phaùp ñöôïc hieåu theo nghóa thöù nhaát, töùc laø caùch hieåu heïp, laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngöõ phaùp hoïc. Nhö vaäy, ngöõ phaùp laø toaøn boä quy taéc bieán ñoåi vaø keát hôïp töø thaønh cuïm töø vaø caâu trong moãi moät ngoân ngöõ cuõng nhö cô caáu cuûa caùc ñôn vò ñoù. Vôùi yù nghóa naøy, ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ thöôøng do hai boä phaän caáu thaønh: boä phaän töø phaùp (hay coøn goïi laø hình thaùi hoïc) vaø boä phaän cuù phaùp. Boä moân ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu boä phaän thöù nhaát ñöôïc goïi laø Töø phaùp hoïc (hay Hình thaùi hoïc), coøn nghieân cöùu boä phaän thöù hai ñöôïc goïi laø Cuù phaùp hoïc. 2. Ñaëc ñieåm cuûa cô caáu ngöõ phaùp. Laø moät boä phaän caáu thaønh neân ngoân ngöõ, do vaäy, beân caïnh nhöõng ñaëc ñieåm chung voán coù cuûa ngoân ngöõ xeùt veà maët xaõ hoäi nhö ta ñaõ töøng ñeà caäp trong caùc chöông cuûa phaàn thöù nhaát, ngöõ phaùp coøn mang nhöõng ñaëc ñieåm rieâng sau ñaây: a. Tính khaùi quaùt. Leâ-nin ñaõ töøng chæ roõ: Trong ngoân ngöõ chæ coù caùi khaùi quaùt maø thoâi. Ñieàu naøy hoaøn toaøn ñuùng vôùi ngöõ phaùp. Ñaønh raèng, caùc caáp ñoä ngöõ aâm, töø vöïng cuõng laø khaùi quaùt, nhöng caùi khaùi quaùt cuûa ngöõ phaùp khaùc veà baûn chaát. Chaúng haïn, söï khaùi quaùt töø vöïng laø so vôùi hieän töôïng khaùch quan ñöôïc noù bieåu thò. Moãi moät töø bieåu thò nhöõng hieän töôïng cuøng loaïi. Töø baøn chaúng haïn, khoâng phaûi laø moät caùi baøn cuï theå naøo - tröø khi noù ñöôïc hieän thöïc hoùa trong caâu, töùc laø gaén vôùi caùi sôû chæ xaùc ñònh - maø chæ caùi baøn noùi chung, baát luaän hình daùng ra sao, caáu taïo baèng chaát lieäu gì... Coøn ôû ngöõ phaùp thì laïi khaùc. Ngöõ phaùp khaùi quaùt laø so vôùi töø vaø caâu. Moãi moät quy taéc ngöõ phaùp - nhö quy taéc bieán hoùa töø, quy taéc keát hôïp töø... khoâng phaûi laø caùi gì rieâng, cuï theå cuûa töøng töø, töøng caâu, maø laø caùi gì raát chung, phoå bieán cuûa voâ soá caùc töø, caùc caâu cuï theå. Do vaäy, tính khaùi quaùt cuûa ngöõ phaùp cao hôn moät baäc so vôùi tính khaùi quaùt cuûa töø vöïng. Chính nhôø tính khaùi quaùt naøy maø ta naém ñöôïc ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ naøo ñoù khi caàn hoïc, caàn nghieân cöùu khaù deã daøng. Chaúng haïn, döïa vaøo quy taéc bieán caùch cuûa danh töø trong tieáng Nga, ta coù theå tìm ra vaø bieán ñoåi söï bieán caùch cuûa haøng loaït danh töø trong ngoân ngöõ naøy maø khoâng sôï sai. Toùm laïi, ngöõ phaùp toàn taïi moät caùch khaùch quan trong ngoân ngöõ. Ngöõ phaùp hoïc khoâng töï yù mình ñaët ra ngöõ phaùp, maø phaûi töø trong thöïc teá ngoân ngöõ ñeå ruùt ra nhöõng quy luaät, quy taéc ngöõ phaùp vaø tieán haønh xaây döïng, mieâu taû caùc quy taéc, quy luaät ñoù. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 76 – b. Tính beàn vöõng. Ngoân ngöõ cuõng phaùt trieån nhöng raát chaäm, khoâng coù hieän töôïng ñoät bieán. Ngöõ phaùp cuõng khoâng naèm ngoaøi quy luaät naøy. Nhöng so vôùi ngöõ aâm vaø töø vöïng, ngöõ phaùp bieán ñoåi chaäm hôn vì noù coù tính oån ñònh cao, vì ñaây laø nôi theå hieän moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö duy moät caùch cao nhaát, taäp trung nhaát. Ñaønh raèng trong ngoân ngöõ, coù moät soá yeáu toá ngöõ phaùp ñöôïc boå sung vaø ñi vaøo theá oån ñònh, laïi coù moät soá yeáu toá ngöõ phaùp naøo ñoù maát ñi... nhöng taát caû nhöõng thay ñoåi ñoù chæ laø hieän töôïng bieân, coøn baûn thaân cô caáu ngöõ phaùp luoân ôû traïng thaùi oån ñònh, beàn vöõng. Traûi qua nhieàu theá kyû, moät ngoân ngöõ naøo ñoù coù theå coù nhöõng bieán ñoäng lôùn, nhöng heä thoáng ngöõ phaùp cuûa noù - veà ñaïi theå - vaãn baûo toàn nhöõng ñaëc ñieåm voán coù cuûa mình. Chính nhôø ñaëc ñieåm naøy maø ngöôøi ta coù theå tìm ra ñöôïc nhöõng caên cöù khaùch quan chuû yeáu ñeå xaùc ñònh neân caùc doøng hoï ngoân ngöõ trong lòch söû. Maët khaùc, nhôø ñaëc ñieåm naøy maø ñöa ñeán cho moät ngoân ngöõ naøo ñoù naêng löïc choáng laïi moät caùch coù hieäu quaû söï ñoàng hoùa cuûa moät ngoân ngöõ khaùc, ñeå duy trì söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa mình. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao traûi qua haøng nghìn naêm Baéc thuoäc, maëc duø cheá ñoä phong kieán Trung Quoác luoân tìm moïi caùch ñoàng hoaù daân toäc ta veà maët ngoân ngöõ, nhöng tieáng ta vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån moät caùch vöõng chaéc. 3. Ngöõ phaùp hoïc. Ngöõ phaùp hoïc laø boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc ñeà caäp ñeán daïng thöùc (form) laãn caáu truùc cuûa caùc töø (hình thaùi hoïc - morphology) vaø moái quan heä töông taùc qua laïi cuûa chuùng trong caâu (cuù phaùp hoïc -syntax). Vieäc nghieân cöùu naøy cuûa ngöõ phaùp hoïc nhaèm boäc loä ngoân ngöõ hoaït ñoäng nhö theá naøo. a. Caùc boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc. Theo truyeàn thoáng, ngöõ phaùp hoïc bao goàm hai boä moân: Hình thaùi hoïc (hay töø phaùp hoïc) vaø Cuù phaùp hoïc. Hình thaùi hoïc (morphology) laø boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu veà caùc quy taéc bieán ñoåi töø cuõng nhö keát caáu vaø caáu taïo cuûa töø trong ngoân ngöõ. Qua ñoù tieán haønh phaân loaïi töø veà maët caáu taïo, phaân chia töø thaønh caùc lôùp töø loaïi khaùc nhau. Cuù phaùp hoïc (syntax) laø boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu caùc quy taéc keát hôïp töø ñeå taïo neân cuïm töø vaø caâu cuõng nhö caáu taïo cuûa chuùng, tìm ra caùc quan heä chi phoái giöõa söï keát hôïp caùc töø, caùc ngöõ ñoaïn vaø tieán haønh phaân loaïi chuùng. Tuøy theo töøng loaïi hình ngoân ngöõ maø ngöõ phaùp hoïc naëng veà töø phaùp hay cuù phaùp. Chaúng haïn, trong caùc ngoân ngöõ bieán hình, khi nghieân cöùu ngöõ phaùp, ngöôøi ta raát chuù troïng ñeán töø phaùp. Coøn trong nhöõng ngoân ngöõ coù hình thaùi hoïc ít phaùt trieån nhö tieáng Vieät, thì laïi chuù troïng nhieàu ñeán cuù phaùp. Vaø treân thöïc teá, giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau veà loaïi hình thuôøng xaûy ra hai chieàu höôùng traùi ngöôïc: ngoân ngöõ naøo töø phaùp phöùc taïp thì cuù phaùp laïi ñôn giaûn vaø ngöôïc laïi. Ngoaøi ra, tuøy theo nhöõng muïc ñích khaùc nhau vaø töø nhöõng goùc ñoä khaùc nhau, maø trong ngöõ phaùp hoïc coù theå hình thaønh neân caùc bình dieän nghieân cöùu khaùc nhau veà ngöõ phaùp nhö: (i) Ngöõ phaùp hoïc ñaïi cöông (general grammar) chuyeân nghieân cöùu nhöõng quy luaät ngöõ phaùp chung cuûa nhieàu ngoân ngöõ treân theá giôùi. (ii) Ngöõ phaùp hoïc mieâu taû (descriptive grammar) nghieân cöùu heä thoáng ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ ôû moät thôøi kyø nhaát ñònh baèng phöông phaùp mieâu taû ñoàng ñaïi. (iii) Ngöõ phaùp hoïc lòch söû (historic grammar) nghieân cöùu quaù trình dieãn bieán cuûa moät heä thoáng ngöõ phaùp ôû nhöõng thôøi kyø khaùc nhau trong lòch söû döôùi goác ñoä ñoàng ñaïi, baèng phöông phaùp so saùnh - lòch söû. (iv) Ngöõ phaùp hoïc so saùnh (comparative grammar) nghieân cöùu ngöõ phaùp cuûa caùc loaïi hình ngoân ngöõ khaùc nhau döïa vaøo phöông phaùp so saùnh-ñoái chieáu (constrastive comparasion). Ngöõ phaùp hoïc so saùnh thöôøng thoâng qua vieäc so saùnh ngöõ phaùp cuûa caùc ngoân ngöõ thaân thuoäc ñeå nghieân cöùu lòch söû cuûa caùc ngoân ngöõ ñoù. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 77 – b. Caùc loaïi ngöõ phaùp hoïc. Ña soá moïi ngöôøi tröôùc heát ñeàu ñuïng chaïm ñeán ngöõ phaùp trong vieäc keát noái vôùi söï nghieân cöùu cuûa rieâng mình hoaëc cuûa moät ngoân ngöõ thöù hai ôû tröôøng hoïc. Loaïi ngöõ phaùp naøy ñöôïc goïi laø ngöõ phaùp hoïc tieâu chuaån (normative), hoaëc meänh leänh (prescriptive), bôûi vì noù ñònh nghóa vai troø cuûa nhieàu töø loaïi vaø nhöõng khuyeán khích caùi gì laø khuoân maãu, hay quy taéc veà caùch duøng “chuaån xaùc”. Ngöõ phaùp hoïc meänh leänh nhaän ñònh caùc töø vaø caâu seõ ñöôïc ñaët cuøng nhau nhö theá naøo trong moät ngoân ngöõ ñeå ngöôøi noùi seõ ñöôïc lónh hoäi vôùi tö caùch coù ngöõ phaùp toát. Khi nhöõng ngöôøi ñöôïc coi laø coù ngöõ phaùp toát hoaëc toài, vieäc suy luaän laø ôû choã hoï tuaân theo hoaëc lôø ñi nhöõng quy taéc veà caùch duøng ñöôïc coâng nhaän coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ maø hoï noùi. Ngöõ phaùp hoïc meänh leänh chuyeân bieät veà ngoân ngöõ chæ laø moät caùch ñeå xem xeùt vieäc caáu taïo töø vaø caâu trong ngoân ngöõ. Nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc khaùc quan taâm moät caùch cô baûn veà nhöõng söï thay ñoåi trong keát caáu töø vaø caâu trong moät ngoân ngöõ qua thôøi gian - ví duï, tieáng Anh Coå ñaïi, tieáng Anh Trung ñaïi vaø tieáng Anh Hieän ñaïi khaùc nhau nhö theá naøo; caùch tieáp caän naøy ñöôïc bieát nhö laø ngöõ phaùp hoïc lòch söû (historical grammar). Moät soá nhaø ngöõ phaùp hoïc tìm kieám ñeå xaùc laäp nhöõng neùt dò bieät hoaëc nhöõng neùt töông ñoàng trong caùc töø vaø traät töï töø ôû nhieàu ngoân ngöõ. Chaúng haïn, caùc chuyeân gia veà ngöõ phaùp hoïc so saùnh (comparative grammar) nghieân cöùu nhöõng söï töông öùng aâm thanh vaø yù nghóa giöõa caùc ngoân ngöõ ñeå xaùc ñònh moái quan heä cuûa chuùng ñoái vôùi nhau. Baèng vieäc xem xeùt nhöõng daïng thöùc gioáng nhau trong caùc ngoân ngöõ coù lieân quan, caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc coù theå khaùm phaù ra nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau coù theå coù aûnh höôûng laãn nhau nhö theá naøo. Coøn nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc khaùc khaûo saùt caùc töø vaø caùc traät töï töø ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngöõ caûnh xaõ hoäi ñeå ñöa ra nhöõng thoâng ñieäp ñoàng quy ra laøm sao; ngöõ phaùp naøy ñöôïc goïi ngöõ phaùp hoïc chöùc naêng. Tuy nhieân, moät soá nhaø ngöõ phaùp hoïc laïi ñeà caäp ñeán vieäc xaùc ñònh söï phaân boá yù nghóa cuûa nhöõng ñôn vò kieán taïo töø cô baûn (basic word-building units – caùc hình vò (morphemes)) vaø nhöõng ñôn vò kieán taïo caâu (sentence-building units – caùc thaønh toá (constituents)) keát caáu-caâu vaø nhöõng ñôn vò (nhöõng phaàn töû) coù theå ñöôïc moâ taû toát nhaát nhö theá naøo. Caùch tieáp caän naøy ñöôïc goïi laø ngöõ phaùp hoïc mieâu taû (descriptive grammar). Caùc ngöõ phaùp hoïc mieâu taû chöùa ñöïng nhöõng hình thaùi lôøi noùi thöïc teá ñöôïc ghi laïi töø nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå vaø ñöôïc bieåu hieän baèng nhöõng phöông tieän cuûa caùc kyù hieäu vieát. Nhöõng ngöõ phaùp hoïc mieâu taû chæ ra nhöõng ngoân ngöõ naøo - thöôøng laø nhöõng ngoân ngöõ chöa baùo tröôùc khi ñöôïc vieát ra hoaëc ñöôïc ghi laïi gioáng nhau veà phöông dieän caáu truùc. Nhöõng caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp (meänh leänh, lòch söû, so saùnh, chöùc naêng vaø mieâu taû) taäp trung vaøo caùch kieán taïo töø vaø traät töï töø; chuùng quan taâm chæ ñeán nhöõng khía caïnh naøy cuûa ngoân ngöõ coù caáu truùc. Nhöõng kieåu ngöõ phaùp hoïc naøy caáu thaønh moät boä phaän cuûa ngoân ngöõ hoïc khu bieät vôùi aâm vò hoïc (söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc veà ngöõ aâm) vaø ngöõ nghóa hoïc (söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc veà yù nghóa hoaëc noäi dung). Ngöõ phaùp ñoái vôùi nhaø theo khuynh höôùng meänh leänh hoïc, söû hoïc, so saùnh, chöùc naêng vaø mieâu taû laø moät boä phaän toå chöùc cuûa ngoân ngöõ - lôøi noùi ñöôïc ñaët cuøng nhau nhö theá naøo, caùc töø vaø caùc caâu ñöôïc caáu taïo ra laøm sao, vaø caùc thoâng ñieäp ñöôïc giao tieáp nhö theá naøo. Caùc chuyeân gia ñöôïc goïi laø nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc saûn sinh-caûi bieân (transformational-generative grammarians), chaúng haïn nhö nhaø ngoân ngöõ hoïc Myõ Noam Chomsky, ñaõ tieáp caän ngöõ phaùp moät caùch hoaøn toaøn khaùc - vôùi tö caùch laø moät lyù thuyeát veà ngoân ngöõ. Baèng ngoân ngöõ naøy, nhöõng hoïc giaû naøy hieåu tri thöùc con ngöôøi coù ñöôïc cho pheùp hoï thuï ñaéc baát kyø ngoân ngöõ naøo. Moät ngöõ phaùp nhö vaäy laø moät loaïi ngöõ phaùp phoå quaùt (universal grammar), moät söï phaân tích veà nhöõng nguyeân lyù laøm neàn cho moïi ngöõ phaùp khaùc nhau cuûa con ngöôøi. c. Lòch söû cuûa vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp. Vieäc nghieân cöùu veà ngöõ phaùp ñöôïc baét ñaàu vôùi caùc nhaø Hy Laïp coå xöa, nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng theo söï suy ñoaùn trieát hoïc veà caùc ngoân ngöõ vaø mieâu taû caáu truùc ngoân ngöõ. Truyeàn thoáng ngöõ phaùp naøy ñöôïc chuyeån sang caùc nhaø La Maõ, nhöõng ngöôøi ñaõ dòch nhöõng teân goïi Hy Laïp cho caùc töø loaïi vaø nhöõng caùch keát thuùc (endings) ngöõ phaùp sang tieáng La-tinh; raát nhieàu trong nhöõng thuaät naøy (danh caùch, ñoái caùch, taëng caùch) vaãn Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 78 – coøn ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng ngöõ phaùp hoïc hieän ñaïi. Nhöng caùc nhaø Hy Laïp vaø La Maõ khoâng theå xaùc ñònh caùc ngoân ngöõ coù quan heä nhö theá naøo. Vaán ñeà naøy ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa ngöõ phaùp hoïc so saùnh, ngöõ phaùp hoïc töøng trôû thaønh caùch tieáp caän noåi troäi ñoái vôùi khoa hoïc ngoân ngöõ vaøo theá kyû thöù 19. Vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp buoåi ñaàu laøm xuaát hieän söï lieân keát chaët cheõ vôùi nhöõng coâng söùc nhaèm hieåu nhöõng chöõ vieát coå xöa . Nhö vaäy, ngöõ phaùp bò raøng buoäc veà phöông dieän nguoàn goác vôùi nhöõng xaõ hoäi coù caùc truyeàn thoáng chöõ vieát laâu ñôøi. Ngöõ phaùp sôùm nhaát hieän vaãn coøn toàn taïi laø ngöõ phaùp veà ngoân ngöõ Sanskrit cuûa ngöôøi AÁn Ñoä, ñöôïc bieân taäp bôûi nhaø ngöõ phaùp hoïc ngöôøi AÁn Ñoä Panini (noåi tieáng khoaûng naêm 400 tröôùc Coâng nguyeân). Caùch phaân tích coù tính phöùc taïp trieát hoïc naøy ñaõ cho thaáy caùc töø ñöôïc caáu taïo nhö theá naøo vaø nhöõng boä phaän naøo cuûa caùc töø mang nghóa. Cuoái cuøng, caùc ngöõ phaùp cuûa Panini vaø nhöõng hoïc giaû Hindu khaùc ñaõ trôï giuùp trong vieäc giaûi thích veà vaên hoïc toân giaùo Hindu ñöôïc vieát baèng tieáng Sanskrit. Ngöôøi AÛ Raäp tin söï khôûi ñaàu vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp veà ngoân ngöõ cuûa mình tröôùc thôøi Trung coå. Vaøo theá kyû thöù 10, nhöõng ngöôøi Do Thaùi ñaõ hoaøn thaønh moät töø ñieån tieáng Do Thaùi; hoï cuõng saûn sinh moät söï nghieân cöùu veà ngoân ngöõ Old Testament. Nhaø ngöõ phaùp hoïc Hy Laïp Dionysius Thrax ñaõ vieát Art of Grammar, maø nhieàu ngöõ phaùp Hy Laïp, La-tinh vaø chaâu AÂu khaùc veà sau ñaõ döïa vaøo noù. Baèng vieäc lan truyeàn cuûa Ñaïo Thieân chuùa vaø vieäc dòch thuaät caùc Kinh thaùnh sang nhieàu ngoân ngöõ cuûa nhöõng tín ñoà Cô ñoác môùi, caùc neàn vaên hoïc coù chöõ vieát baét ñaàu phaùt trieån giöõa nhöõng ngöôøi khoâng coù hoïc tröôùc ñaây. Vaøo nhöõng thôøi kyø Trung ñaïi, caùc hoïc giaû chaâu AÂu bieát moät caùch ñaïi cöông, ngoaøi nhöõng ngoân ngöõ cuûa rieâng mình vaø tieáng La-tinh, nhöõng ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi laùng gieàng gaàn nhaát cuûa hoï. Nhöõng truy nhaäp naøy tôùi vaøi ngoân ngöõ ñaët caùc hoïc giaû suy nghó veà nhöõng ngoân ngöõ coù theå so saùnh ñöôïc nhö theá naøo. Tuy nhieân, söï phuïc höng cuûa vieäc nhaän thöùc coå ñieån trong thôøi kyø Phuïc höng ñaõ ñaët neàn taûng cho moät coá gaéng sai laàm bôûi caùc nhaø ngöõ phaùp nhaèm laøm phuø hôïp vôùi taát caû caùc ngoân ngöõ vaøo trong caáu truùc cuûa tieáng Ly Laïp vaø tieáng La-tinh. Xaùc thöïc hôn, Ñaïo Thieân chuùa trung coå vaø nhaän thöùc Phuïc höng ñaõ daãn vieäc khaûo saùt theá kyû thöù 16 vaø theá kyû thöù 17 veà taát caû caùc ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc bieát sang moät noå löïc nhaèm xaùc ñònh ngoân ngöõ naøo coù theå laø coå nhaát. Treân cô sôû cuûa Kinh thaùnh, tieáng Do Thaùi thöôøng ñöôïc chæ ñònh nhö vaäy. Caùc ngoân ngöõ khaùc - ví duï tieáng Haø Lan - cuõng ñöôïc choïn löïa bôûi vì nhöõng hoaøn caûnh ngaãu nhieân hôn laø nhöõng söï kieän ngoân ngöõ. Vaøo theá kyû thöù 18, tình hình bôùt loän xoän hôn vaø nhöõng söï so saùnh baét ñaàu ñöôïc thieát laäp, vaø leân ñeán cöïc ñieåm trong söï chieám ñoaït bôûi nhaø trieát hoïc Ñöùc Gottfried Wilhelm Leibniz ôû choã ña soá caùc ngoân ngöõ cuûa chaâu AÂu, chaâu AÙ vaø tieáng Ai Caäp ñeàu baét nguoàn töø cuøng moät ngoân ngöõ goác -moät ngoân ngöõ ñöôïc quy chieáu nhö laø ngoân ngöõ AÁn-AÂu. Vaøo theá kyû thöù 19, caùc hoïc giaû ñaõ phaùt trieån caùch phaân tích heä thoáng veà caùc töø loaïi, phaàn lôùn ñöôïc xaây döïng treân caùch phaân tích buoåi ñaàu veà tieáng Sanskrit. Ngöõ phaùp hoïc tieáng Sanskrit buoåi ñaàu cuûa Panini laø moät höôùng daãn quùi giaù trong vieäc bieân soaïn caùc ngöõ phaùp cuûa nhöõng ngoân ngöõ chaâu AÂu, tieáng Ai Caäp, vaø chaâu AÙ. Vieäc mieâu taû naøy veà caùc ngöõ phaùp cuûa nhöõng ngoân ngöõ coù lieân quan, trong khi söû duïng coâng trình cuûa Panini nhö moät caåm nang, ñaõ ñöôïc bieát nhö laø ngöõ phaùp hoïc AÁn-AÂu, moät phöông phaùp cuûa vieäc so saùnh vaø neâu quan heä nhöõng hình thaùi cuûa lôøi noùi trong nhieàu ngoân ngöõ. Tuy nhieân, caùch tieáp caän Phuïc höng ñeán ngöõ phaùp, ñaët cô sôû vieäc mieâu taû taát caû caùc ngoân ngöõ treân moâ hình cuûa tieáng Hy Laïp vaø tieáng La-tinh, ñaõ suy taøn daàn. Khoâng phaûi ñeán taän ñaàu theá kyû thöù 20 caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc môùi baét ñaàu mieâu taû caùc ngoân ngöõ theo nhöõng thuaät ngöõ rieâng cuûa mình. Ñaùng ghi nhôù veà ñieåm naøy laø Handbook of American Indian Languages (1911), coâng trình cuûa nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ goác Ñöùc Franz Boas vaø nhöõng coäng söï cuûa oâng ta; vaø nhöõng nghieân cöùu bôûi nhaø ngoân ngöõ hoïc Ñan Maïch Otto Jespersen, A Modern English Grammar (ñöôïc xuaát baûn thaønh boán phaàn, 1909-31), vaø The Philosophy of Grammar (1924). Coâng trình cuûa Boas ñaõ thieát laäp cô sôû cho nhieàu loaïi hình veà nghieân cöùu ngöõ phaùp hoïc mieâu taû Myõ. Coâng trình cuûa Jespersen laø keû döï baùo veà nhöõng caùch tieáp caän hieän thôøi nhö vaäy ñeán lyù thuyeát ngoân ngöõ hoïc vôùi tö caùch laø ngöõ phaùp hoïc saûn sinh - caûi bieán. Boas ñaõ thaùch thöùc vieäc öùng duïng cuûa nhöõng phöông phaùp truyeàn thoáng veà vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ ñoái vôùi nhöõng ngoân ngöõ phi AÁn-AÂu khoâng coù nhöõng baûn ghi baèng chöõ vieát, chaúng haïn nhö nhöõng ngoân ngöõ Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 79 – ñöôïc noùi bôûi ngöôøi Anh-ñieâng Baéc Myõ. OÂng ta nhìn nhaän ngöõ phaùp nhö moät söï mieâu taû veà lôøi noùi con ngöôøi trong moät ngoân ngöõ ñöôïc toå chöùc nhö theá naøo. Moät ngöõ phaùp hoïc mieâu taû caàn phaûi moâ taû nhöõng moái quan heä cuûa caùc yeáu toá lôøi noùi trong caùc töø vaø caùc caâu. Söï thuùc ñaåy ñöôïc cho saün bôûi vieãn caûnh töôi môùi cuûa Boas, caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp ñöôïc bieát nhö laø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû ñaõ trôû thaønh noåi troäi ôû Myõ vaøo nöûa ñaàu theá kyû thöù 20. Jespersen, cuõng gioáng nhö Boas, suy nghó ngöõ phaùp caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu baèng vieäc khaûo saùt lôøi noùi soáng hôn laø baèng vieäc phaân tích nhöõng taøi lieäu vieát, nhöng oâng ta muoán xaùc nhaän nhöõng nguyeân lyù chung ñoái vôùi caùc ngöõ phaùp cuûa taát caû caùc ngoân ngöõ laø caùi gì, caû ôû thôøi gian hieän taïi (caùi ñöôïc goïi laø tieáp caän ñoàng ñaïi) laãn caû xuyeân suoát lòch söû (caùi ñöôïc goïi laø caùch tieáp caän lòch ñaïi). Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû ñaõ phaùt trieån nhöõng phöông phaùp nghieâm ngaët vaø chính xaùc ñeå moâ taû nhöõng ñôn vò caáu truùc hình thöùc ôû phöông dieän noùi cuûa ngoân ngöõ baát kyø. Caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp ñöôïc phaùt trieån vôùi quan ñieåm naøy ñöôïc bieát nhö laø caùch tieáp caän caáu truùc. Moät ngöõ phaùp hoïc caáu truùc caàn phaûi moâ taû caùi maø nhaø ngoân ngöõ hoïc Thuïy Syõ Ferdinand de Saussure ñaõ quy chieáu baèng töø tieáng Phaùp langue – trong khi bieåu thò neàn heä thoáng moät ngoân ngöõ cuï theå, nghóa laø nhöõng thaønh vieân cuûa moät coäng ñoàng lôøi noùi noùi vaø nghe thaáy caùi gì maø noù seõ thoâng qua nhö moät ngöõ phaùp coù theå chaáp nhaän ñöôïc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khaùc cuûa ngoân ngöõ ñoù. Nhöõng daïng thöùc lôøi noùi thöïc taïi (ñöôïc quy chieáu bôûi caùc nhaø caáu truùc luaän baèng töø tieáng Phaùp parole) ñaïi dieän nhöõng theå hieän cuûa langue, nhöng theo töï baûn thaân chuùng, khoâng phaûi laø caùi maø ngöõ phaùp hoïc phaûi mieâu taû. Caùch tieáp caän caáu truùc luaän ñeán ngöõ phaùp caûm nhaän veà moät ngoân ngöõ cuï theå chaúng haïn nhö tieáng Phaùp, tieáng Swahili, tieáng Trung Quoác, hay tieáng AÛ Raäp nhö moät heä thoáng cuûa nhöõng yeáu toá taïi nhieàu caáp ñoä - aâm, töø, caâu, yù nghóa - lieân heä qua laïi. Moät ngöõ phaùp caáu truùc luaän bôûi vaäy moâ taû nhöõng moái quan heä naøo naèm ôû döôùi taát caû nhöõng theå hieän cuûa lôøi noùi trong moät ngoân ngöõ cuï theå; moät ngöõ phaùp mieâu taû moâ taû nhöõng yeáu toá cuûa lôøi noùi ñöôïc sao cheùp laïi (ñöôïc ghi laïi, ñöôïc noùi ra). Vaøo giöõa theá kyû thöù 20, Chomsky, ngöôøi ñaõ nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc caáu truùc, ñang tìm kieám moät caùch thöùc ñeå phaân tích cuù phaùp tieáng Anh theo moät ngöõ phaùp caáu truùc. Coâng söùc naøy daãn oâng ta ñeán vieäc nhìn nhaän ngöõ phaùp hoïc nhö laø moät lyù thuyeát veà caáu truùc ngoân ngöõ hôn laø moät söï moâ taû veà caùc caâu thöïc taïi. YÙ töôûng cuûa oâng ta veà ngöõ phaùp laø ôû choã noù laø moät thieát bò ñeå saûn sinh caáu truùc, khoâng phaûi cuûa langue (nghóa laø khoâng phaûi cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå), maø laø cuûa ngöõ naêng - khaû naêng saûn sinh vaø hieåu caùc caâu trong ngoân ngöõ baát kyø hay taát caû caùc ngoân ngöõ. Nhöõng lyù thuyeát phoå quaùt luaän cuûa oâng ta coù lieân quan ñeán nhöõng yù töôûng cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc theá kyû thöù 18 vaø ñaàu theá kyû thöù 19, nhöõng ngöôøi xuùi giuïc ngöõ phaùp caàn phaûi ñöôïc xem xeùt nhö laø moät boä phaän cuûa loâgic - chìa khoùa ñeå phaân tích tö duy. Caùc nhaø ngöõ phaùp phoå quaùt chaúng haïn nhö nhaø trieát hoïc Anh John Stuart Mill, trong khi mieâu taû ngay töø cuoái naêm 1867, ñaõ tin töôûng nhöõng quy taéc cuûa ngöõ phaùp laø nhöõng hình thöùc ngoân ngöõ töông öùng vôùi nhöõng hình thöùc tö duy phoå quaùt. II. YÙ NGHÓA VAØ PHÖÔNG THÖÙC NGÖÕ PHAÙP 1.YÙ nghóa ngöõ phaùp. Trong ngoân ngöõ, ngöôøi ta thöôøng noùi ñeán hai loaïi yù nghóa cô baûn: yù nghóa töø vöïng (lexical meanings) vaø yù nghóa ngöõ phaùp (grammatical meanings). YÙ nghóa töø vöïng (ñaõ ñöôïc baøn kyõ ôû chöông baûy) laø yù nghóa rieâng bieät cuûa töøng töø, laøm cho noù khaùc haún vôùi caùc töø khaùc. Ví duï: yù nghóa “laøm vieäc” trong caùc töø work, worker, worked cuûa tieáng Anh... Coøn yù nghóa ngöõ phaùp laø loaïi yù nghóa khaùi quaùt hoùa, tröøu töôïng hoùa bao truøm leân haøng loaït töø, cuïm töø vaø caâu. Ñoù laø loaïi yù nghóa phuï boå sung cho yù nghóa töø vöïng cuûa töø, bieåu thò caùc quan heä hình thaùi khaùc nhau (nhö quan heä vôùi caùc töø khaùc trong cuïm töø vaø caâu, quan heä vôùi chuû theå haønh ñoäng hoaëc vôùi caùc nhaân/vaät khaùc, quan heä cuûa ñieàu ñöôïc thoâng baùo vôùi thöïc taïi vaø thôøi gian, giöõa ngöôøi noùi vôùi ñieàu ñöôïc noùi ra...). Trong caùc ngoân ngöõ toång hôïp tính, yù nghóa ngöõ phaùp ñöôïc ñaëc tröng ñoái vôùi töø, ñöôïc theå hieän baèng caùc phuï toá hoaëc caùc trôï töø... Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên ... - tailieumienphi.vn