Xem mẫu
- ®¹i häc huÕ
trung t©m ®µo t¹o tõ xa
tr−¬ng ngäc th¾ng
c¬ së
lý thuyÕt
©m nh¹c
HuÕ - 2007
1
- Môc lôc
Lêi nãi ®Çu 7
Ch−¬ng I: ¢M Thanh 8
1. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh 8
2. C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c 8
3. Båi ©m - hµng ©m tù nhiªn 9
4. HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña
chóng, c¸c qu∙ng t¸m 10
5. hÖ ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung – c¸c
bËc chuyÓn ho¸ vµ tªn gäi cña chóng 11
6. Sù trïng ©m cña c¸c ©m thanh 12
7. Nöa cung ®i-A-T«-NÝch, Cr«-Ma-TÝch vµ nguyªn cung 12
8. kÝ hiÖu ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i 14
Ch−¬ng II: Ph−¬ng ph¸p ghi ©m b»ng nèt 16
9. nèt nh¹c, tr−êng ®é vµ kÝ hiÖu tr−êng ®é (h×nh d¹ng) -
khu«ng nh¹c 16
10. Kho¸ 17
11. DÊu ho¸ 18
12. nh÷ng dÊu hiÖu bæ sung vµo nèt Nh¹c ®Ó t¨ng thªm ®é dµi
cña ©m thanh 19
13. DÊu lÆng 20
14. Ghi ©m nh¹c hai bÌ, ghi ©m nh¹c cho ®µn pi-a-n« DÊu ac - c« -
l¸t, ghi ©m nh¹c cho hîp ca vµ hîp x−íng. 21
2
- 15. c¸c lo¹i dÊu viÕt t¾t trong hÖ thèng ghi ©m b»ng nèt nh¹c
23
Ch−¬ng III: TiÕt tÊu vµ tiÕt nhÞp 27
16. tiÕt tÊu - c¸ch ph©n chia c¬ b¶n vµ tù do c¸c lo¹i tr−êng
®é 27
17. Träng ©m, tiÕt nhÞp, lo¹i nhÞp, « nhÞp, v¹ch nhÞp, nhÞp lÊy ®µ
30
18. TiÕt nhÞp vµ lo¹i nhÞp ®¬n - c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é
trong « nhÞp cña c¸c lo¹i nhÞp ®¬n 31
19. C¸c lo¹i tiÕp nhÞp vµ lo¹i nhÞp phøc, ph¸ch t−¬ng ®èi m¹nh.
c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é trong « nhÞp ®¬n thuéc c¸c lo¹i
nhÞp phøc 35
20. c¸c tiÕt nhÞp vµ lo¹i nhÞp hçn hîp - c¸ch ph©n nhãm tr−êng
®é « nhÞp cña c¸c lo¹i nhÞp hçn hîp 36
21. C¸c lo¹i nhÞp biÕn ®æi 39
22. §¶o ph¸ch (nhÊn lÖch) 40
23. c¸ch ph©n nhãm tr−êng ®é trong thanh nh¹c 42
24. nhÞp ®é 42
25. c¸c thñ ph¸p chØ huy 44
26. ý nghÜa cña tiÕt tÊu, tiÕt nhÞp vµ nhÞp ®é trong ©m nh¹c 47
Ch−¬ng IV: Qu∙ng 49
27. qu∙ng 49
28. ®é lín sè l−îng vµ chÊt l−îng cña qu∙ng, qu∙ng ®¬n,
qu∙ng ®i-a-t«-nÝch 49
3
- 29. qu∙ng t¨ng vµ qu∙ng gi¶m (qu∙ng cr«-ma-tÝch). Sù b»ng
nhau cã tÝnh chÊt trïng ©m cña c¸c qu∙ng 52
30. §¶o qu∙ng 54
31. qu∙ng ghÐp 55
32. qu∙ng thuËn vµ qu∙ng nghÞch 56
Ch−¬ng V: ®iÖu thøc vµ giäng 59
33. ©m æn ®Þnh, ©m chñ, ©m kh«ng æn ®Þnh - sù gi¶i quyÕt ©m
kh«ng æn ®Þnh - ®iÖu thøc 59
34. §iÖu thøc tr−ëng - gam tr−ëng tù nhiªn - c¸c bËc cña ®iÖu
thøc tr−ëng - tªn gäi, kÝ hiÖu vµ ®Æc tÝnh cña c¸c bËc trong
®iÖu tr−ëng 60
3.5. giäng ®iÖu, c¸c giäng tr−ëng cã dÊu th¨ng vµ dÊu gi¸ng,
vßng qu∙ng n¨m - sù trïng ©m cña c¸c giäng tr−ëng 63
36. Giäng tr−ëng hoµ thanh vµ giäng tr−ëng giai ®iÖu 69
37. ®iÖu thøc thø, gam thø tù nhiªn – c¸c bËc cña ®iÖu thøc thø
vµ c¸c thuéc tÝnh cña chóng 71
38. ®iÖu thø hoµ thanh vµ ®iÖu thø giai ®iÖu - c¸c giäng thø,
c¸c giäng song song, vßng qu∙ng n¨m cña c¸c giäng thø 72
39. c¸c giäng cïng tªn - mét vµi nÐt gièng vµ kh¸c nhau cña
®iÖu tr−ëng vµ thø - ý nghÜa cña ®iÖu thøc tr−ëng vµ thø
trong ©m nh¹c 79
Ch−¬ng VI: qu∙ng ë c¸c giäng tr−ëng vµ thø 83
40. c¸c qu∙ng cña ®iÖu tr−ëng tù nhiªn vµ ®iÖu thø tù nhiªn 83
4
- 41. qu∙ng cña ®iÖu tr−ëng hoµ thanh vµ ®iÖu thø hoµ thanh –
c¸c qu∙ng ®Æc biÖt 86
42. c¸c qu∙ng æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh - sù kh¸c nhau gi÷a
tÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh thuËn - gi÷a tÝnh kh«ng æn ®Þnh cña
qu∙ng thuËn víi tÝnh nghÞch - sù gi¶i quyÕt c¸c qu∙ng nghÞch,
sù gi¶i quyÕt c¸c qu∙ng kh«ng æn ®Þnh theo søc hót 88
Ch−¬ng VII: hîp ©m 95
43. hîp ©m - hîp ©m ba- c¸c d¹ng hîp ©m ba - c¸c hîp ©m ba
thuËn vµ nghÞch - ®¶o hîp ©m 95
44. c¸c hîp ©m ba chÝnh ë ®iÖu tr−ëng vµ thø – sù liªn kÕt c¸c
hîp ©m ba chÝnh 97
45. c¸c hîp ©m ba phô cña ®iÖu tr−ëng vµ thø. c¸c hîp ©m ba
trªn c¸c bËc cña ®iÖu tr−ëng, thø tù nhiªn vµ hßa thanh 100
46. hîp ©m b¶y - hîp ©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o - gi¶i quyÕt hîp
©m b¶y ¸t vµ c¸c thÓ ®¶o 101
47. c¸c hîp ©m b¶y dÉn - hîp ©m b¶y cña bËc ii - hîp ©m trong
©m nh¹c 103
Ch−¬ng VIII: TÝnh chÊt hä hµng cña c¸c giäng - cr«-ma-tÝch 107
51. tÝnh chÊt hä hµng cña c¸c giäng 107
52. cr«-ma-tÝch - sù ho¸ 108
53. gam cr«-ma-tÝch - Quy t¾c viÕt gam cr«-ma-tÝch 110
Ch−¬ng IX: x¸c ®Þnh giäng - dÞch giäng 113
54. x¸c ®Þnh giäng 113
5
- 55. dÞch giäng 115
Ch−¬ng X: ChuyÓn giäng 118
56. chuyÓn giäng vµ chuyÓn t¹m 118
57. chuyÓn giäng sang c¸c giäng hä hµng 119
Ch−¬ng XI: giai ®iÖu 124
58. ý nghÜa cña giai ®iÖu trong t¸c phÈm ©m nh¹c – giai ®iÖu
cña ©m nh¹c d©n gian (ca khóc) 124
59. h−íng chuyÓn ®éng cña giai ®iÖu vµ tÇm c÷ cña nã – c¸c ©m
l−ít vµ ©m thªu 126
60. sù ph©n chia giai ®iÖu thµnh tõng phÇn (kh¸i niÖm chung vÒ
có ph¸p trong ©m nh¹c) - kÕt cÊu, sù ng¾t - ®o¹n nh¹c, c©u
nh¹c, sù kÕt, tiÕt nh¹c - m« tÝp 128
61. c¸c s¾c th¸i c−êng ®é vµ mèi quan hÖ cña chóng víi sù ph¸t
triÓn giai ®iÖu - ph−¬ng ph¸p kÝ hiÖu s¾c th¸i c−êng ®é 130
62. ph©n tÝch t¸c ®éng qua l¹i cña mét sè nh©n tè cña giai ®iÖu
qua c¸c thÝ dô 131
Ch−¬ng XII: ©m t« ®iÓm - kÝ hiÖu vÒ mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn 137
63. ©m t« ®iÓm : nèt dùa, ©m vç, l¸y chïm, l¸y rÒn 137
64. kÝ hiÖu vÒ mét sè thñ ph¸p biÓu diÔn 140
6
- Lêi nãi ®Çu
Muèn ®äc vµ viÕt ®óng, con ng−êi ph¶i biÕt ch÷ nghÜa vµ v¨n ph¹m tøc lµ ph¶i biÕt quy
t¾c ng«n ng÷. Muèn hiÓu biÕt ©m nh¹c, con ng−êi tr−íc hÕt ph¶i biÕt lÝ thuyÕt ©m nh¹c. LÝ
thuyÕt ©m nh¹c chØ lµ mét phÇn trong rÊt nhiÒu phÇn kh¸c cña ©m nh¹c nh− hoµ ©m, phøc
®iÖu, tÝnh n¨ng... LÝ thuyÕt ©m nh¹c chØ lµ m«n ®Çu tiªn gióp cho ng−êi häc hiÓu biÕt cã hÖ
thèng mét sè nh©n tè quan träng vµ mèi t−¬ng quan cña chóng trong ho¹t ®éng ©m nh¹c. Nã
võa lµ nh÷ng nh©n tè riªng biÖt võa lµ nh÷ng nh©n tè liªn quan.
Gi¸o tr×nh nµy ®−îc biªn so¹n tõng ch−¬ng t¸ch rêi, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. Chóng t«i
®· sö dông tµi liÖu tham kh¶o chÝnh lµ cuèn Nh¹c lÝ c¬ b¶n cña V. Spaxobin vµ V. A.
Vakhrameep ; ngoµi ra, chóng t«i cã ®−a vµo mét sè trÝch ®o¹n tõ c¸c t¸c phÈm cña c¸c nh¹c
sÜ ViÖt Nam ®Ó lµm vÝ dô minh ho¹.
Mong r»ng Gi¸o tr×nh nµy sÏ gióp cho c¸c häc viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ lÝ thuyÕt
©m nh¹c ®Ó sau nµy cã thÓ nghiªn cøu s©u h¬n trong c¸c lÜnh vùc kh¸c cña ©m nh¹c.
Tr−¬ng ngäc th¾ng
7
- Ch−¬ng I: ¢M Thanh
1. C¬ së vËt lÝ cña ©m thanh
Danh tõ “©m thanh” x¸c ®Þnh kh¸i niÖm : thø nhÊt - ©m thanh lµ mét hiÖn t−îng vËt lÝ, thø
hai - ©m thanh lµ mét c¶m gi¸c.
1) Do kÕt qu¶ cña sù rung( dao ®éng) cña mét vËt thÓ ®µn håi nµo ®ã, ch¼ng h¹n cña d©y
®µn, mµ xuÊt hiÖn sù lan truyÒn theo h×nh lµn sãng nh÷ng dao ®éng kÐo dµi cña m«i tr−êng
kh«ng khÝ.
Nh÷ng dao ®éng nµy ®−îc coi lµ nh÷ng sãng ©m. Tõ nguån ph¸t ©m, chóng lan truyÒn ra
theo tÊt c¶ c¸c h−íng (theo h×nh cÇu).
2) C¬ quan thÝnh gi¸c tiÕp nhËn c¸c sãng ©m ; c¸c sãng ©m nµy g©y ra sù kÝch thÝch trong
c¬ quan thÝnh gi¸c, truyÒn qua hÖ thÇn kinh vµo bé n·o, t¹o nªn c¶m gi¸c vÒ ©m thanh.
2. C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c
Chóng ta tiÕp nhËn mét sè l−îng lín c¸c ©m thanh kh¸c nhau, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ©m
thanh ®Òu dïng trong ©m nh¹c. ThÝnh gi¸c cña ta ph©n biÖt nh÷ng ©m thanh cã tÝnh nh¹c vµ ©m
thanh cã tÝnh chÊt tiÕng ®éng.
Nh÷ng ©m thanh cã tÝnh chÊt tiÕng ®éng kh«ng cã cao ®é chÝnh x¸c, thÝ dô tiÕng rÝt, tiÕng
kÑt cöa, tiÕng gâ, tiÕng sÊm, tiÕng r× rµo, v.v... Vµ v× thÕ kh«ng thÓ sö dông trong ©m nh¹c
®−îc1.
§Æc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c ®−îc x¸c ®Þnh bëi ba thuéc tÝnh lµ ®é cao, ®é m¹nh vµ
©m s¾c.
Ngoµi ra, ®é dµi cña ©m thanh còng cã ý nghÜa to lín trong ©m nh¹c. §é dµi ng¾n cña ©m
thanh kh«ng lµm thay ®æi tÝnh chÊt vËt lÝ, nh−ng ®øng trªn quan ®iÓm ©m nh¹c mµ xem xÐt, v×
lµ mét trong nh÷ng thuéc tÝnh, nã l¹i cã ý nghÜa quan träng bËc nhÊt (ngang víi c¸c thuéc tÝnh
c¬ b¶n kh¸c cña ©m nh¹c).
B©y giê ta h·y ph©n tÝch riªng tõng thuéc tÝnh cña ©m thanh cã tÝnh nh¹c.
§é cao cña ©m thanh phô thuéc vµo tÇn sè (tèc ®é) dao ®éng cña vËt thÓ rung. Dao ®éng
cµng nhiÒu, ©m thanh cµng cao vµ ng−îc l¹i.
§é m¹nh cña ©m thanh phô thuéc vµo søc m¹nh cña nh÷ng dao ®éng, tøc phô thuéc vµo
quy m« dao ®éng cña vËt thÓ - nguån ©m thanh. Kh«ng gian trong ®ã diÔn ra c¸c dao ®éng gäi
lµ biªn ®é dao ®éng (h×nh1). Biªn ®é (quy m«) dao ®éng cµng réng, ©m thanh cµng to vµ
ng−îc l¹i:
1
Trong ®µn nh¹c hiÖn ®¹i ng−êi ta sö dông nh÷ng nh¹c cô gâ cã ®é cao ©m thanh kh«ng cè ®Þnh, thÝ dô
kÎng ba gãc, trèng con, xanh ban, trèng c¸i, v.v...
Nh÷ng nh¹c cô nµy chØ lµm nhiÖm vô hç trî vµ c¸c nh¹c sÜ sö dông chóng ®Ó t¨ng c−êng tÝnh diÔn c¶m cña
©m nh¹c.
8
- H×nh 1
¢m s¾c lµ khÝa c¹nh chÊt l−îng cña ©m thanh, lµ mµu s¾c cña nã. §Ó x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm
cña ©m s¾c, ng−êi ta sö dông nh÷ng danh tõ thuéc c¸c lÜnh vùc c¶m gi¸c kh¸c nhau, thÝ dô,
ng−êi ta nãi : ©m thanh mÒm m¹i, gay g¾t, ®Ëm ®Æc, lanh l¶nh, du d−¬ng, v.v... Ta biÕt r»ng
mçi nh¹c cô hoÆc mçi giäng ng−êi ®Òu cã ©m s¾c riªng. Cïng mét ©m thanh cã cao ®é nhÊt
®Þnh, nh−ng do c¸c lo¹i nh¹c cô kh¸c nhau ph¸t ra th× mçi ©m thanh ®Òu cã mét mµu s¾c
riªng.
Sù kh¸c biÖt cña ©m s¾c tuú thuéc vµo thµnh phÇn nh÷ng ©m côc bé (tøc c¸c ©m thanh phô
tù nhiªn) mµ ë mçi ©m thanh ®Òu cã.
C¸c ©m côc bé (hay nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c båi ©m1) ®−îc cÊu t¹o nªn do h×nh thøc phøc t¹p
cña sãng ©m (xem h×nh vÏ sè 3).
§é dµi cña ©m thanh phô thuéc vµo ®é dµi cña c¸c dao ®éng cña nguån ph¸t ©m. Ch¼ng
h¹n, quy m« dao ®éng lóc ©m thanh b¾t ®Çu vang cµng réng th× thêi gian ng©n vang cµng kÐo
dµi trong ®iÒu kiÖn nguån ph¸t ©m (vËt thÓ ph¸t ©m) ®−îc rung ®éng tù do.
3. Båi ©m - hµng ©m tù nhiªn
H×nh thøc phøc t¹p cña sãng ©m n¶y sinh do viÖc vËt thÓ dao ®éng (d©y ®µn) trong khi
rung ®· khóc triÕt ë nh÷ng phÇn b»ng nhau. Nh÷ng phÇn nµy t¹o ra nh÷ng dao ®éng ®éc lËp
trong qu¸ tr×nh dao ®éng chung cña vËt thÓ vµ t¹o ra nh÷ng lµn sãng phô t−¬ng øng víi ®é dµi
cña chóng. C¸c dao ®éng phô ®¬n gi¶n t¹o thµnh båi ©m. §é cao cña båi ©m kh«ng gièng
nhau v× tèc ®é dao ®éng cña c¸c sãng t¹o ra chóng kh¸c nhau.
Ch¼ng h¹n, nÕu nh− d©y ®µn chØ t¹o ra ©m c¬ b¶n th× h×nh thøc lµn sãng cña nã sÏ t−¬ng
øng víi h×nh vÏ sau :
H×nh 2
§é dµi lµn sãng cña båi ©m thø hai do mét nöa d©y ®µn t¹o nªn, ng¾n b»ng nöa lµn sãng
cña sãng ©m c¬ b¶n, vµ tÇn sè dao ®éng cña nã nhanh h¬n hai lÇn, v.v...(xem h×nh vÏ 3) :
1
Båi ©m cã nghÜa lµ ©m n»m trªn.
9
- Nh÷ng lµn sãng Nhanh h¬n hai lÇn
cña c¸c nöa
Nh÷ng lµn sãng Nhanh h¬n ba lÇn
cña mét phÇn ba
Nh÷ng lµn sãng
Nhanh h¬n bèn
cña mét phÇn t−
lÇn
v.v...
H×nh 3
NÕu lÊy sè l−îng dao ®éng cña ©m thanh thø nhÊt cña d©y ®µn (©m c¬ b¶n) lµm ®¬n vÞ, sè
l−îng dao ®éng cña c¸c båi ©m sÏ ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét lo¹t sè ®¬n :
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, v.v...
Hµng ©m nh− vËy gäi lµ hµng ©m tù nhiªn.
NÕu lÊy ©m §« cña qu·ng t¸m lín lµm ©m c¬ b¶n, chóng ta sÏ cã hµng ©m sau :
4. HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña
chóng, c¸c qu∙ng t¸m
HÖ thèng ©m thanh dïng lµm c¬ së cho ho¹t ®éng ©m nh¹c hiÖn nay lµ mét lo¹i ©m thanh
cã nh÷ng mèi t−¬ng quan nhÊt ®Þnh víi nhau vÒ ®é cao. Sù s¾p xÕp c¸c ©m cña hÖ thèng dùa
theo ®é cao gäi lµ hµng ©m, cßn mçi ©m thanh lµ mét bËc cña hµng ©m ®ã. Hµng ©m hoµn
chØnh cña hÖ thèng ©m nh¹c gåm 88 ©m thanh kh¸c nhau. Dao ®éng cña c¸c ©m ®ã tõ nh÷ng
©m thÊp nhÊt ®Õn nh÷ng ©m cao nhÊt n»m trong giíi h¹n tõ 16 ®Õn 4176 lÇn trong mét gi©y.
§ã lµ nh÷ng ©m thanh cã ®é cao mµ tai ng−êi cã thÓ ph©n biÖt ®−îc.
C¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m trong hÖ thèng ©m nh¹c cã b¶y
tªn gäi ®éc lËp.
§«, rª, mi, pha, son la, xi
C¸c bËc c¬ b¶n t−¬ng øng víi nh÷ng ©m thanh ph¸t ra khi gâ
c¸c phÝm tr¾ng cña ®µn pian« :
B¶y tªn gäi cña c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc nh¾c l¹i mét c¸ch chu k×
trong hµng ©m vµ do ®ã chóng bao gåm ©m thanh cña tÊt c¶ c¸c
H×nh 4
10
- bËc c¬ b¶n.
Së dÜ nh− vËy v× mçi ©m thø t¸m tÝnh ng−îc lªn (trong sè nh÷ng ©m thanh ph¸t ra khi bÊm
c¸c phÝm tr¾ng) ®−îc t¹o nªn bëi sù t¨ng gÊp ®«i sè l−îng dao ®éng so víi ©m thø nhÊt. Cho
nªn nã t−¬ng xøng víi båi ©m thø hai cña ©m thø nhÊt (©m xuÊt xø) v× vËy hoµn toµn quyÖn
víi ©m ®ã.
Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ©m thanh cña nh÷ng bËc gièng nhau gäi lµ qu·ng t¸m. Bé phËn cña
hµng ©m trong ®ã cã b¶y bËc c¬ b¶n còng gäi lµ qu·ng t¸m. Nh− vËy toµn bé hµng ©m chia thµnh
nh÷ng qu·ng t¸m. ¢m thanh cña bËc §« ®−îc coi lµ ©m ®Çu cña qu·ng t¸m. Toµn bé hµng ©m
gåm b¶y qu·ng t¸m trän vÑn vµ bèn ©m hîp thµnh hai qu·ng t¸m thiÕu ë hai ®Çu hµng ©m (ë hai
®Çu bµn phÝm trªn ®µn pian«). Tªn gäi c¸c qu·ng t¸m (tõ nh÷ng ©m thÊp ®Õn nh÷ng ©m cao) nh−
sau : qu·ng t¸m cùc trÇm, qu·ng t¸m trÇm, qu·ng t¸m lín, qu·ng t¸m nhá, qu·ng t¸m thø nhÊt,
qu·ng t¸m thø hai, qu·ng t¸m thø ba, qu·ng t¸m thø t− va qu·ng t¸m thø n¨m.
D−íi ®©y lµ s¬ ®å hµng ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c d−íi hµng bµn phÝm chia thµnh nh÷ng
qu·ng t¸m :
5. hÖ ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung – c¸c
bËc chuyÓn ho¸ vµ tªn gäi cña chóng
Mèi t−¬ng quan vÒ ®é cao tuyÖt ®èi (®−îc ®iÒu chØnh chÝnh x¸c) cña c¸c ©m trong hÖ
thèng ©m nh¹c gäi lµ hÖ ©m.
HÖ ©m hiÖn ®¹i lÊy ®iÓm xuÊt ph¸t tõ 440 dao ®éng trong mét gi©y cña ©m La ë qu·ng
t¸m thø nhÊt.
Trong hÖ thèng ©m nh¹c hiÖn hµnh, mçi qu·ng t¸m chia thµnh hai phÇn b»ng nhau - m−êi
hai nöa cung. HÖ ©m nµy gäi lµ hÖ ©m ®iÒu hoµ. Nã kh¸c víi hµng ©m tù nhiªn (hÖ ©m) ë chç
c¸c nöa cung trong qu·ng t¸m ë hÖ nµy ®Òu b»ng nhau.
V× qu·ng t¸m ®−îc chia thµnh m−êi hai nöa cung b»ng nhau nªn nöa cung lµ kho¶ng c¸ch
hÑp nhÊt gi÷a c¸c ©m cña hÖ thèng ©m nh¹c. Kho¶ng c¸ch do hai nöa cung t¹o ra thµnh gäi lµ
nguyªn cung.
Gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã hai nöa cung vµ n¨m nguyªn cung. Chóng ®−îc s¾p
®Æt nh− sau :
11
- ®« rª mi pha xon la xi ®«
1c 1c 1/2c 1c 1c 1c 1/2c
Nh÷ng nguyªn cung ®−îc t¹o nªn gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n chia thµnh c¸c nöa cung. Nh÷ng ©m
thanh chia c¸c nguyªn cung Êy thµnh nöa cung lµ nh÷ng ©m thanh ph¸t ra tõ c¸c phÝm ®en
trªn ®µn pian«. Nh− vËy, qu·ng t¸m gåm m−êi hai ©m c¸ch ®Òu ®Æn.
Mçi bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã thÓ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp. Nh÷ng ©m t−¬ng øng víi c¸c
bËc n©ng cao hoÆc h¹ thÊp lµ nh÷ng bËc chuyÓn ho¸. Cho nªn tªn gäi cña c¸c bËc chuyÓn ho¸
lÊy tõ tªn gäi c¸c bËc c¬ b¶n.
Sù n©ng cao c¸c bËc c¬ b¶n lªn nöa cung gäi lµ “th¨ng”. Sù h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n xuèng
nöa cung gäi lµ “gi¸ng”. Th¨ng kÐp lµ n©ng bËc c¬ b¶n lªn hai nöa cung, thÝ dô Pha th¨ng
kÐp. Gi¸ng kÐp lµ h¹ xuèng hai nöa cung, thÝ dô Xi gi¸ng kÐp.
ViÖc n©ng cao vµ h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n nh− ®· nªu ë trªn gäi lµ sù ho¸1.
6. Sù trïng ©m cña c¸c ©m thanh
Nh− trªn ®· nãi, tÊt c¶ c¸c nöa cung trong qu·ng t¸m ®Òu b»ng nhau. Do ®ã cïng mét ©m
thanh nh−ng cã thÓ lµ ©m chuyÓn ho¸ do n©ng bËc c¬ b¶n thÊp h¬n nã nöa cung, hoÆc lµ ©m
chuyÓn ho¸ do h¹ thÊp bËc c¬ b¶n cao h¬n nã nöa cung, thÝ dô Pha th¨ng vµ Xon gi¸ng.
Sù b»ng nhau cña bËc cã cïng mét ®é cao nh−ng kh¸c tªn vµ kÝ hiÖu gäi lµ sù trïng ©m.
BËc chuyÓn ho¸ cã thÓ ë cïng mét ®é cao víi bËc c¬ b¶n, thÝ dô Xi th¨ng vµ §«, Pha gi¸ng vµ
Mi. Khi th¨ng kÐp hoÆc gi¸ng kÐp ta còng thÊy t×nh tr¹ng ®ã, thÝ dô Pha th¨ng kÐp vµ Xon, Mi th¨ng
kÐp vµ Pha th¨ng, Mi gi¸ng kÐp vµ Pha th¨ng, Mi gi¸ng kÐp vµ Rª, §« gi¸ng kÐp vµ Xi gi¸ng, v.v...
7. Nöa cung ®i-A-T«-NÝch, Cr«-Ma-TÝch vµ nguyªn cung
ë trªn ®· nªu c¸c ®Þnh nghÜa vÒ nöa cung vµ nguyªn cung. Nay cÇn ph©n biÖt sù kh¸c
nhau gi÷a c¸c nöa cung ®i-a-t«-nÝch vµ cr«-ma-tÝch.
Nöa cung ®i-a-t«-nÝch lµ nöa cung t¹o nªn gi÷a hai bËc kÒ nhau cña hµng ©m. Nh− trªn ®·
nãi, c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m t¹o nªn hai thø nöa cung : Mi-Pha vµ Xi-§«.
Ngoµi c¸c nöa cung nãi trªn, cã thÓ t¹o ra c¸c nöa cung ®i-a-t«-nÝch gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n
víi bËc chuyÓn ho¸ n©ng cao hoÆc h¹ thÊp kÒ bªn.
1
Sù ho¸ nghÜa lµ sù thay ®æi.
12
- hoÆc gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸:
Nöa cung cr«-ma-tÝch lµ nöa cung ®−îc t¹o ra :
a) Gi÷a bËc c¬ b¶n víi sù n©ng cao hoÆc h¹ thÊp cña nã. ThÝ dô :
a) vµ ng−îc l¹i b)
b) Gi÷a bËc n©ng cao víi sù n©ng cao kÐp cña nã, gi÷a bËc h¹ thÊp víi bËc h¹ thÊp kÐp
cña nã.
a) vµ ng−îc l¹i b)
Nguyªn cung ®i-a-t«-nÝch lµ nguyªn cung ®−îc t¹o nªn gi÷a hai bËc kÒ nhau. C¸c bËc c¬
b¶n t¹o nªn n¨m nguyªn cung : §« - Rª, Rª - Mi, Pha - Xon, Xon - La, La - Xi.
Ngoµi ra nguyªn cung ®i-a-t«-nÝch cã thÓ ®−îc t¹o nªn gi÷a bËc c¬ b¶n vµ bËc chuyÓn ho¸
còng nh− gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸.
a) b)
Nguyªn cung cr«-ma-tÝch lµ nguyªn cung ®−îc t¹o ra:
a) Gi÷a bËc c¬ b¶n víi sù n©ng cao kÐp hoÆc h¹ thÊp kÐp cña nã. ThÝ dô :
b) Gi÷a hai bËc chuyÓn ho¸ cña mét bËc c¬ b¶n :
c) Gi÷a c¸c bËc ë c¸ch nhau mét bËc :
:
13
- 8. kÝ hiÖu ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i
Ngoµi tªn gäi b»ng vÇn cña c¸c ©m thanh, trong ho¹t ®éng ©m nh¹c ng−êi ta cßn dïng
ph−¬ng thøc kÝ hiÖu ©m thanh b»ng ch÷ c¸i, dùa theo b¶ng ch÷ c¸i Latinh. B¶y bËc c¬ b¶n
®−îc kÝ hiÖu nh− sau :
C, D, E, F, G, A, H
§«, Rª, Mi, Pha, Xon, La, Xi
Khi h×nh thµnh hÖ thèng nµy vµo thêi k× trung cæ, hµng ©m b¾t ®Çu tõ ©m La, trong ®ã Xi
gi¸ng lµ bËc c¬ b¶n. VÒ sau ©m Xi gi¸ng ®−îc thay b»ng Xi. Do ®ã ban ®Çu hµng ©m cã d¹ng
nh− sau :
A, B, C, D, E, F, G
La, Xi gi¸ng, §«, Rª, Mi, Pha, Son
§Ó kÝ hiÖu c¸c bËc chuyÓn ho¸ ng−êi ta thªm vµo c¸c ch÷ c¸i nh÷ng vÇn : is - th¨ng, isis -
th¨ng kÐp, es - gi¸ng, eses - gi¸ng kÐp. ThÝ dô :
cis - §« th¨ng fisis - Pha th¨ng kÐp
des -Rª gi¸ng gesÐ - Xon gi¸ng kÐp
Tr−êng hîp ngo¹i lÖ lµ bËc chuyÓn ho¸ Xi gi¸ng vÉn gi÷ nguyªn kÝ hiÖu b»ng ch÷ c¸i B, b.
Khi gÆp nh÷ng nguyªn ©m a vµ e, ®Ó tiÖn ph¸t ©m, ng−êi ta t−íc bá trong vÇn es, thµnh ra:
Mi gi¸ng kh«ng ph¶i lµ ees mµ lµ es.
La gi¸ng kh«ng ph¶i lµ aes mµ lµ as.
§Ó kÝ hiÖu qu·ng t¸m, ng−êi ta thªm vµo nh÷ng con sè vµ nh÷ng v¹ch nhá. C¸c ©m thanh
cña qu·ng t¸m lín vµ nhá kÝ hiÖu b»ng c¸c ch÷ c¸i hoa vµ ch÷ th−êng (tøc kµ c¸c ch÷ c¸i to vµ
nhá).
ThÝ dô La qu·ng t¸m lín lµ A, Xon qu·ng t¸m nhá lµ g.
C¸c ©m thanh tõ qu·ng t¸m thø nhÊt ®Õn thø n¨m kÝ hiÖu b»ng nh÷ng ch÷ th−êng kÌm
theo c¸c sè t−¬ng øng víi tªn gäi cña c¸c qu·ng t¸m hoÆc kÌm theo nh÷ng v¹ch ë phÝa trªn
víi sè l−îng t−¬ng øng. ThÝ dô :
§« qu·ng t¸m thø nhÊt c 1 hoÆc c
Rª qu·ng t¸m thø hai lµ d2 hoÆc d
Mi qu·ng t¸m thø ba lµ e3 hoÆc e
pPha qu·ng t¸m thø t− lµ f4 hoÆc f
§« qu·ng t¸m thø n¨m lµ c5 hoÆc c
14
- C¸c ©m thanh cña nh÷ng qu·ng t¸m trÇm vµ cùc trÇm ®−îc kÝ hiÖu b»ng ch÷ hoa kÌm theo
con sè hoÆc c¸c v¹ch ë d−íi. ThÝ dô :
Xi qu·ng t¸m trÇm laf H1 hoÆc H
La qu·ng t¸m cùc trÇm lµ A2 hoÆc A
C©u hái h−íng dÉn häc tËp
Ch−¬ng nµy häc viªn cÇn n¾m v÷ng c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n :
- C¸c thuéc tÝnh cña ©m thanh.
- HÖ thèng ©m nh¹c, hµng ©m, c¸c bËc c¬ b¶n vµ tªn gäi cña chóng.
- HÖ thèng ©m nh¹c, hÖ ©m ®iÒu hoµ, nöa cung vµ nguyªn cung.
C©u 1. ThÕ nµo lµ ©m thanh cã tÝnh nh¹c.
C©u 2. VÏ s¬ ®å hÖ thèng ©m nh¹c d−íi d¹ng bµn phÝm chia thµnh nh÷ng qu·ng t¸m .
C©u 3. Gi÷a c¸c bËc c¬ b¶n cña hµng ©m cã mÊy nöa cung vµ 1 cung.
C©u 4. H·y ghi kÝ hiÖu cña c¸c ©m thanh b»ng hÖ thèng ch÷ c¸i.
15
- Ch−¬ng II: Ph−¬ng ph¸p ghi ©m b»ng nèt
9. nèt nh¹c, tr−êng ®é vµ kÝ hiÖu tr−êng ®é (h×nh d¹ng) -
khu«ng nh¹c
HÖ thèng ghi ©m thanh b»ng nh÷ng kÝ hiÖu ®Æc biÖt, nh÷ng nèt nh¹c - ®−îc h×nh thµnh
trong qu¸ tr×nh lÞch sö, gäi lµ c¸ch viÕt b»ng nèt.
Nèt nh¹c lµ mét h×nh trßn rçng hoÆc ®Æc ruét.
§Ó kÝ hiÖu c¸c tr−êng ®é kh¸c nhau cña c¸c ©m thanh, ng−êi ta thªm vµo c¸c nèt h×nh trßn
nh÷ng v¹ch th¼ng ®øng (®u«i), nh÷ng v¹ch ngang gép c¸c tr−êng ®é nhá thµnh nhãm.
Tªn gäi vµ kÝ hiÖu c¸c tr−êng ®é ©m thanh b»ng nèt nh¹c.
Tr−êng ®é lín nhÊt - nèt trßn
hay
Tr−êng ®é b»ng nöa nèt trßn - nèt tr¾ng
Tr−êng ®é b»ng nöa nèt tr¾ng - nèt ®en
Tr−êng ®é b»ng nöa nèt ®en - mãc ®¬n
Tr−êng ®é b»ng nöa mãc ®¬n - mãc kÐp
hay trong nhãm
Tr−êng ®é b»ng nöa mãc kÐp - mãc ba
hay trong nhãm
Tr−êng ®é b»ng nöa mãc ba - mãc bèn
hay trong nhãm
§Ó x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m thanh, c¸c nèt trªn ®−îc ph©n bè trªn khu«ng nh¹c, gåm n¨m dßng
kÎ song song. §iÓm sè dßng tõ d−íi nªn trªn.
ë khu«ng nh¹c, c¸c nèt viÕt trªn c¸c dßng vµ gi÷a c¸c dßng cã nghÜa lµ vµo c¸c khe.
o
16
- Nh÷ng nèt ng¾n h¬n n÷a Ýt ®−îc sö dông. Nèt cã tr−êng ®é lín h¬n nèt trßn còng Ýt dïng.
Ngoµi c¸c dßng kÎ chÝnh, cßn dïng nh÷ng dßng kÎ phô ng¾n cho mét sè nèt. Nh÷ng dßng
nµy viÕt d−íi hoÆc trªn khu«ng nh¹c.
ThÝ dô :
v.v....
C¸ch ®Õm c¸c dßng phô tiÕn hµnh nh− sau : víi c¸c dßng phÝa trªn - tõ dßng phô thø nhÊt
trë lªn, cßn c¸c dßng phÝa d−íi - tõ dßng phô thø nhÊt trë xuèng.
Trªn khu«ng nh¹c, ®u«i ®−îc ®Æt bªn c¹nh h×nh trßn (®Çu) cña nèt nh¹c ; tõ khe thø hai
trë xuèng ®Æt bªn ph¶i, quay lªn, tõ dßng thø ba trë lªn ®Æt bªn tr¸i, quay xuèng.
ThÝ dô :
v.v... v.v...
Khi tËp häp c¸c nèt thµnh c¸c nhãm
Khi tËp häp c¸c nèt thµnh nhãm trong tr−êng hîp chóng thuéc c¸c ®é cao kh¸c nhau,
ng−êi ta chän vÞ trÝ thuËn lîi nhÊt cho c¸c v¹ch däc vµ ngang, c¨n cø vµo phÇn gi÷a cña
khu«ng nh¹c.
10. Kho¸
Kho¸ lµ tªn gäi cña kÝ hiÖu dïng ®Ó x¸c ®Þnh mét ®é cao nhÊt ®Þnh cho c¸c ©m thanh n»m
trªn dßng vµ khe.
Kho¸ ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c, trªn mét trong nh÷ng dßng kÎ chÝnh, sao cho dßng ®ã ch¹y
qua trung t©m nã.
Kho¸ quy ®Þnh cho nèt nh¹c viÕt trªn dßng cã mét ®é cao (mét tªn gäi) cña mét ©m thanh
nhÊt ®Þnh, vµ tõ ®ã x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña c¸c nèt nh¹c trªn khu«ng nh¹c.
HiÖn nay ng−êi ta dïng ba lo¹i kh¸c nhau.
17
- Kho¸ Xon :
Kho¸ x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m Xon thuéc qu·ng t¸m thø nhÊt trªn dßng thø hai cña
khu«ng nh¹c.
Kho¸ Pha :
Kho¸ Pha x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m Pha qu·ng t¸m nhá trªn dßng thø t− cña khu«ng nh¹c.
Kho¸ §« cã hai d¹ng -an - t« vµ tª-no :
Kho¸ §«-an-t« x¸c ®Þnh ®é cao cña ©m ®«
qu·ng t¸m thø nhÊt trªn dßng thø ba cña
khu«ng nh¹c, cßn kho¸ §« tª - no x¸c ®Þnh ®é cao cïng ©m ®ã trªn dßng thø t− cña khu«ng
nh¹c.
Kho¸ §« an-t« dïng cho ®µn an-t« vµ kÌn t’r«m-b«n.
Kho¸ §« tª-nã dïng cho ®µn vi-«-l«ng-xen, pha-gèt vµ t’r«m-b«n.
Tr−íc kia ng−êi ta cßn sö dông nh÷ng d¹ng kh¸c n÷a cña kho¸ §«. Khi nã ®Æt trªn dßng thø
nhÊt ng−êi ta gäi lµ kho¸ §« x«-pra-«, trªn dßng thø hai lµ kho¸ §« mÐt-d« x«-pra-n«, trªn dßng
thø n¨m lµ kho¸ §« ba-ri-t«ng. C¸c khãa nµy chñ yÕu dïng trong thanh nh¹c, cho nªn tªn gäi
cña chóng t−¬ng øng c¸c lo¹i ng÷ ©m cña giäng ng−êi1.
Trong hÖ thèng ghi ©m b»ng nèt nh¹c ng−êi ta sö dông c¸c lo¹i kho¸ kh¸c nhau ®Ó tr¸nh
sè l−îng qu¸ lín c¸c dßng kÎ phô khiÕn viÖc ®äc nèt nh¹c ®−îc dÔ dµng h¬n.
11. DÊu ho¸
Nh− ®· nãi trong môc 5, viÖc n©ng cao vµ h¹ thÊp c¸c bËc c¬ b¶n ®−îc gäi lµ sù ho¸. Cã
n¨m lo¹i dÊu hãa kh¸c nhau : dÊu th¨ng, th¨ng kÐp, dÊu gi¸ng, gi¸ng kÐp vµ dÊu hoµn. C¸ch
viÕt c¸c dÊu ®ã nh− sau :
DÊu th¨ng - # ;
DÊu th¨ng kÐp - X;
DÊu gi¸ng - β ;
DÊu gi¸ng kÐp - ββ ;
DÊu hoµn - ν;
Khi cÇn thiÕt ng−êi ta ®Æt dÊu ho¸ tr−íc c¸c nèt vµ c¶ bªn ph¶i kho¸, trªn c¸c dßng vµ khe
cña khu«ng nh¹c.
1
¢m c÷ lµ khèi l−îng ©m thanh mµ giäng cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn, tõ thÊp nhÊt ®Õn cao nhÊt.
18
- ThÝ dô :
C¸c dÊu ho¸ ®Æt bªn kho¸ ®−îc gäi lµ dÊu ho¸ theo kho¸, cßn khi ®Æt c¹nh nèt nh¹c lµ
dÊu ho¸ bÊt th−êng.
NguyÔn Xu©n Kho¸t - “TiÕng chu«ng nhµ thê“
ThÝ dô :
Gi¸o ®−êng t«n nghiªm. GiÆc sµm tíi chiÕm
Gãc cao toµ th¸nh. §Æt sóng thay chu«ng. Hung ¸c b¹o cuång
C¸c dÊu ho¸ theo kho¸ cã hiÖu lùc trong suèt t¸c phÈm ©m nh¹c, ®èi víi tÊt c¶ c¸c qu·ng
t¸m.
C¸c dÊu ho¸ bÊt th−êng chØ cã hiÖu lùc trong mét « nhÞp vµ chØ ®èi víi ©m thanh ®øng sau
nã.
12. nh÷ng dÊu hiÖu bæ sung vµo nèt Nh¹c ®Ó t¨ng thªm ®é dµi
cña ©m thanh
Ngoµi c¸c lo¹i ®é dµi c¬ b¶n nãi trong môc 9, khi viÕt nèt nh¹c ng−êi ta cßn sö dông
nh÷ng dÊu hiÖu t¨ng ®é dµi.
C¸c lo¹i dÊu ®ã gåm cã :
a) DÊu chÊm t¨ng thªm ®é dµi s½n cã thªm ½ n÷a, ghi ë bªn ph¶i nèt nh¹c :
b) Hai chÊm nh»m t¨ng thªm tr−êng ®é : dÊu chÊm thø hai t¨ng ®é dµi dÊu chÊm thø nhÊt
mét nöa n÷a.
19
- c) DÊu liªn kÕt h×nh vßng cung, nèi liÒn ®é
dµi cña c¸c nèt cïng ®é cao n»m c¹nh nhau :
§é dµi cña nh÷ng nèt Êy b»ng tæng sè ®é
dµi c¸c nèt ®−îc liªn kÕt :
d) DÊu miÔn nhÞp lµ dÊu cho phÐp t¨ng ®é dµi kh«ng h¹n
®Þnh. DÊu miÔn nhÞp cã h×nh nöa vßng trßn nhá víi mét chÊm
ë gi÷a .
DÉu miÔn nhÞp ®Æt trªn hoÆc d−íi nèt nh¹c :
13. DÊu lÆng
LÆng lµ sù ngõng vang. §é dµi cña dÊu lÆng còng ®o nh− ®é dµi cña ©m thanh.
DÊu lÆng b»ng nèt trßn viÕt nh− sau :
DÊu lÆng b»ng nèt tr¾ng viÕt nh− sau:
DÊu lÆng b»ng nèt ®en viÕt nh− sau:
DÊu lÆng b»ng mãc ®¬n nh− sau:
DÊu lÆng b»ng mãc kÐp nh− sau :
DÊu lÆng b»ng mãc ba nh− sau :
DÊu lÆng b»ng mãc bèn nh− sau :
§Ó t¨ng ®é dµi cña c¸c dÊu lÆng ng−êi ta còng dïng nh÷ng dÊu chÊm nh− ®èi víi c¸c nèt
nh¹c. ý nghÜa cña c¸c chÊm trong tr−êng hîp nµy còng gièng nh− ®èi víi c¸c nèt nh¹c.
20
nguon tai.lieu . vn
