Giai nhân kỳ ngộ diễn ca, một thể nghiệm mới của Phan Châu Trinh về truyện thơ lục bát

64 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 GIAI NHAÂN KYØ NGOÄ DIEÃN CA, MOÄT THEÅ NGHIEÄM MÔÙI CUÛA PHAN CHAÂU TRINH VEÀ TRUYEÄN THÔ LUÏC BAÙT Nguyeãn Hueä Chi* Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca laø moät truyeän thô luïc baùt cuûa Phan Chaâu Trinh (1872-1926), ngoaøi ba boán ñoaïn ngaén bò maát, hieän goàm 6.903 caâu thô vaø 27 baøi thô ca vaø vaên bieàn ngaãu xen keõ, trong ñoù coù thaát ngoân baùt cuù, thaát ngoân tröôøng thieân, thaát ngoân töù tuyeät, nguõ ngoân, haùt noùi, vaên teá, hòch.(1) Xuaát xöù cuoán truyeän laø taùc phaåm Kajin no Kigū (Kyø ngoä cuûa giai nhaân), moät trong ba tieåu thuyeát chính trò tieâu bieåu cho traøo löu vaên hoïc khai saùng vaøo thôøi Minh Trò cuûa Nhaät Baûn, do Tōkai Sanshi(2) saùng taùc vaø coâng boá trong voøng 12 naêm (1885-1897). Kajin no Kigū ñöôïc Löông Khaûi Sieâu(3) dòch ra vaên xuoâi Trung Quoác ngay treân con taøu ñöa oâng sang Nhaät traùnh haäu quaû cuûa cuoäc chính bieán naêm Maäu Tuaát, xuaát baûn laàn ñaàu treân Thanh nghò baùo naêm 1898-1901, in thaønh saùch naêm 1901, sau ñoù taùi baûn nhieàu laàn. Naêm 1906, Phan Chaâu Trinh sang Nhaät, ñoïc ñöôïc baûn dòch cuûa hoï Löông laáy laøm taâm ñaéc, ñaõ vieát ngay baøi Caûm ñeà Giai nhaân kyø ngoä:(4) Vaät caïnh phong traøo haùm nguõ chaâu, Anh huøng taâm toaùi töï do laâu. Baïch ñaàu traùng só chaân öu quoác, Hoàng tuï giai nhaân giaûi baùo cöøu. Ñaøm tieáu nhaõn cô khoâng nhaát thieát, Töû sinh nhaân töï töùc thieân thaâu. Haøo tình dieäu luaän phaân phaân thò, Nhaát ñoäc linh nhaân nhaát ñieåm ñaàu. (Ngoïn soùng ñua tranh khaép ñòa caàu, Anh huøng laém luùc ruoät gan ñau. Kìa ngöôøi ñaàu baïc coøn lo nöôùc, Noï khaùch moâi son bieát traû thuø. Hay dôû ngöôøi ñôøi xem moûi maét, Thaùc coøn göông saùng gioïi nghìn thu. Lôøi hôn leõ phaûi nghe hay thieät, Ñoïc ñeán thì ta laïi gaät ñaàu) (Ngoâ Ñöùc Keá dòch) Vaø “coù leõ chæ vaøi thaùng sau khi ñeán Phaùp”,(5) oâng baét tay chuyeån ngöõ Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca. Caên cöù treân di caûo ñeå laïi, vôùi moät khoái löôïng ñoà soä daøi hôn gaáp ñoâi Truyeän Kieàu, laïi theâm 27 baøi ca toång coäng ñeán 580 caâu, nhieàu ngöôøi phoûng ñoaùn coâng vieäc “dieãn ca” cuûa oâng phaûi keùo daøi trong khaù nhieàu naêm, coù * Thaønh phoá Haø Noäi. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 65 theå ñeán khoaûng 1919-1920 môùi taïm döùt.(6) Nguyeân taùc coù 16 hoài, Phan Chaâu Trinh döøng laïi ôû ñaàu hoài thöù chín. Theo Huyønh Lyù vaø Vónh Sính, ñaây laø moät choïn löïa coá yù vì suoát 8 hoài ñaàu caâu chuyeän ñöôïc xaây döïng chaët cheõ vaø nhaát quaùn xoay quanh chuû ñeà coå vuõ tinh thaàn aùi quoác trong phong traøo Duy taân cuûa Nhaät Baûn, coøn 8 hoài sau ñaõ chuyeån sang moät chuû nghóa quoác gia cöïc ñoan khi nöôùc Nhaät treân ñaø caûi caùch thaønh coâng ñang chuaån bò “saém vai” moät cöôøng quoác giöõa cuoäc caïnh tranh khoác lieät coù tính chaát toaøn caàu, coát truyeän cuõng taûn maïn hôn. Ngay Löông Khaûi Sieâu tuy dòch caû 16 hoài nhöng nhöõng hoài cuoái oâng ñaõ khoâng chaáp nhaän dòch nguyeân xi, maø coù thay ñoåi ñaùng keå, caû löôïc bôùt vaø theâm thaét.(7) Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca ñöôïc coâng boá laàn ñaàu khoaûng naêm 1958 taïi Saøi Goøn do coâng phu saép xeáp, chuù thích, bình giaûi cuûa Leâ Vaên Sieâu.(8) Töø ñoù ñeán nay ñaõ coù nhieàu hoïc giaû ñeà caäp ñeán noäi dung, phaàn naøo ngheä thuaät, vaø quaù trình chuyeån tieáp töø Nhaät - Haùn sang Vieät cuûa taùc phaåm, coù caû moät luaän aùn tieán só vieát veà noù cuûa Traàn Haûi Yeán, laàn ñaàu tieân neâu leân nhöõng ñieåm môùi veà keát caáu truyeän thô vaø veà moät soá ñaëc ñieåm trong thi phaùp cuûa Phan Chaâu Trinh.(9) Treân tinh thaàn keá thöøa vaø goùp theâm vaøo nhöõng thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc, döôùi ñaây, xin ñi saâu vaøo moät soá khía caïnh.(10) * * * Nhö caùi teân cuûa noù, Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca keå caâu chuyeän gaëp gôõ laï luøng giöõa vaøi ba ngöôøi ñeïp AÂu Taây vôùi moät chaøng trai Nhaät Baûn treân ñaát Myõ. Taùn Só, teân chaøng trai aáy, gaëp luùc nöôùc Nhaät coù bieán coá roái ren, beøn tìm sang Myõ laùnh naïn, tình côø hoäi ngoä vôùi hai naøng U Lan ngöôøi Taây Ban Nha, vaø Hoàng Lieân ngöôøi AÙi Nhó Lan (Ireland) cuõng ñeán ñaây laùnh naïn vì caùc bieán coá quoác söï taïi nöôùc mình. Trong cuoäc taùi ngoä laàn sau taïi nhaø U Lan hoï keå cho nhau nghe nhöõng phong ba lòch söû ñaõ dieãn ra ôû moãi nöôùc maø töøng ngöôøi traûi qua. Cuøng chung caûnh ngoä vaø taám loøng yeâu nöôùc, tha thieát vôùi ñoäc laäp töï do cuûa caùc daân toäc, hoï trôû thaønh baïn thaân, vaø tình yeâu cuõng nhanh choùng naûy nôû giöõa U Lan vaø Taùn Só, coù theâm tieáng noùi “vun vaøo” yù nhò vaø caû moät chuùt hôøn maùt cuûa Hoàng Lieân. Khi chia tay, Taùn Só ñi nhôø thuyeàn cuûa Phaïm Khanh, moät chaøng trai Trung Quoác nghóa hieäp, cuøng chaøng chuyeän troø veà ngöôøi baïn chí só vöøa quaù coá vaø veà tình hình thôøi söï Trung Quoác. Vì bò caûm, moät tuaàn sau môùi trôû laïi thaêm ñöôïc U Lan, Taùn Só kinh ngaïc khi thaáy cöûa ñoùng then caøi. Ñoïc thö naøng ñeå laïi, chaøng môùi bieát, U Lan phaûi trôû veà queâ höông ñeå tìm caùch giaûi thoaùt cho cha naøng laø Ñoán Gia La vöøa bò maät thaùm Taây Ban Nha baét. Cuøng ñi vôùi naøng coù Hoàng Lieân vaø Phaïm Khanh. Taùn Só buoàn tieác vì khoâng tin ngaøy gaëp laïi nhöõng ngöôøi baïn taâm giao tuy môùi quen maø ñaõ laøm chaøng raát ñoãi caûm phuïc, trong ñoù coù giai nhaân mình ñaõ naëng loøng yeâu. Qua thö U Lan, chaøng tìm ñeán Ba Ninh Löu nöõ söû cuõng laø moät thuû lónh phe ñoäc laäp cuûa nöôùc AÙi Lan, laùnh naïn ôû Myõ, ñang mang troïng beänh. Naøng gaéng göôïng cuøng chaøng giao du, ñi caâu, chuyeän troø suoát ñeâm. Ñöôïc moät thôøi gian, Ba Ninh Löu nöõ söû qua ñôøi. Nhaân ñi vieáng moä naøng, Taùn Só baát ngôø gaëp laïi Hoàng Lieân, bieát keá hoaïch cöùu cha U Lan cuûa hoï ñaõ thaønh coâng. Treân ñöôøng chaïy troán ñeán YÙ, bò quaân lính röôït ñuoåi suyùt cheát nhöng thoaùt naïn, chaúng may khi vöôït bieån sang ñaát Phaùp, con taøu chôû hoï bò 66 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 baõo ñuïng vaøo nuùi ñaù, moïi ngöôøi tranh nhau leo xuoáng thuyeàn nhoû ñeàu bò nöôùc nhaán chìm, chæ mình Hoàng Lieân gaëp may, troán ñöôïc qua Phaùp, nghe nhöõng chuyeän noäi tình raéc roái cuûa nöôùc Phaùp, bieát theâm hoaøn caûnh bí beng cuûa vöông trieàu Nhaät Baûn, roài sau laïi bò vieân chuùa nguïc Taây Ban Nha sang taän Phaùp saên luøng neân tìm caùch troán sang Myõ. Giöõa luùc ñang gaén boù vôùi Hoàng Lieân ñeå khuaây khoûa ñau buoàn, Taùn Só ñoïc baùo thaáy tin Ai Caäp noåi daäy ñaùnh Anh, moät vò töôùng giaø Taây Ban Nha ñang cuøng con gaùi laøm coá vaán cho quaân ñoäi Ai Caäp, chaøng khaáp khôûi hy voïng. Sau cuøng, moät coâ gaùi xuaát hieän, chính laø Maân Leâ töøng quen bieát Hoàng Lieân döôùi taøu nhöng Hoàng Lieân khoâng giao du vì ngôø laø giaùn ñieäp. Maân Leâ ngöôøi Hung Gia Lôïi (Hungary) - con gaùi nhaø aùi quoác Toâ Caùt Só maø Taùn Só cuõng ñaõ voâ tình baét gaëp khi ñi thaêm moä danh só Phuø Lan (Benjamin Franklin) sau ngaøy U Lan vaø Hoàng Lieân rôøi nöôùc Myõ - cho bieát hai cha con U Lan quaû khoâng cheát, laïi laø aân nhaân cöùu maïng cuûa naøng. Sau caû ba ñöôïc taøu Hy Laïp vôùt leân, ñöa sang Ai Caäp, roài ñöôïc ngöôøi daân xöù sôû naøy môøi giuùp hoï choáng quaân Anh ñoâ hoä. Nhöng noäi boä Ai Caäp chia reõ, Ñoán Gia La laâm vaøo theá bí, khuyeân Maân Leâ trôû veà queâ quaùn, Maân Leâ ñaønh chia tay. Naøng nhaän lôøi uûy thaùc sang Myõ tìm gaëp Taùn Só ñeå trao cho chaøng chieác nhaãn kyû vaät cuûa U Lan, nhaân ñaáy keå laïi cho Taùn Só vaø Hoàng Lieân nghe cuoäc ñaáu tranh choáng aùch chuyeân cheá phong kieán cuûa nhaân daân Hung Gia Lôïi coù söï tham döï cuûa cha mình. Nhìn chung, Phan Chaâu Trinh baùm khaù saùt 8 hoài ñaàu baûn dòch Giai nhaân kyø ngoä cuûa Löông Khaûi Sieâu. OÂng coá gaéng giöõ ñeán toái ña tình tieát coát truyeän cuûa töøng hoài. Veà maët loaïi hình, Giai nhaân kyø ngoä nguyeân taùc cuõng nhö baûn dòch ra tieáng Haùn chòu nhieàu haïn cheá cuûa loaïi tieåu thuyeát chính trò thònh haønh ôû Nhaät vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, moät daïng tieåu thuyeát nhaát gioïng, khoâng chuù troïng xaây döïng noäi taâm nhaân vaät maø möôïn nhaân vaät laøm caùi loa phaùt ngoân cho quan ñieåm chính trò cuûa ngöôøi vieát. Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca mang trong noù taát caû moïi nhöôïc ñieåm cuûa nguyeân taùc: nhaân vaät soáng baèng ngoân ngöõ cuûa ngöôøi keå chuyeän hôn laø baèng söùc soáng noäi taïi, coát truyeän quaù lan man coàng keành, logic dieãn bieán nhieàu choã khoâng chaët cheõ... Hình nhö Phan Chaâu Trinh ñaõ khoâng chuû taâm “hoaùn coát ñoät thai” ñeå coù moät saùng taïo ngheä thuaät troïn veïn. Tröø moät vaøi ñoaïn naøo ñaáy oâng coù theâm thaét theo ngaãu höùng, cuõng raát haõn höõu, nhö ñoaïn sau ñaây maø Nguyeãn Vaên Döông ñaõ phaùt hieän: 2.322 Luùc coøn laùnh daáu giang hoà, Sôùm chôi suoái Baéc, toái moø khe Nam. Töø khi vieäc nöôùc lam nham, Moät mình ra Baéc vaøo Nam luoâng tuoàng. Baáy laâu caép traùp Taây döông, 2.327 Chaêm beân ñeøn saùch deïp ñöôøng caàn daây.(11) Hay nhö ñoaïn noùi veà bieân giôùi giöõa Nhaät Baûn vaø nöôùc Nga ñöôïc Phan chuyeån thaønh bieân giôùi giöõa Vieät Nam vaø nöôùc Taøu do chuùng toâi tìm theâm: 1.840 Baây giôø coi theá Ñoâng Döông. Traêm phaàn laét leûo nhö söông ñaàu nhaønh. Nöôùc naøy phía Baéc chaïy quanh, Caùch Taøu moät giaûi giaäu ranh theá naøo? Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 67 Chaøng raèng: “coù thí gì ñaâu, 1.845 Moät ngöôøi moät ngöïa ñaõ haàu khoù ngaên”.(12) Phaàn ñöôïc oâng caûi bieân nhieàu nhaát maø nhieàu ngöôøi ñaõ nhaéc laø caùc ca khuùc loàng vaøo taùc phaåm. Töï Phan yù thöùc chuùng chæ laø tröõ tình ngoaïi ñeà naèm ngoaøi coát truyeän, neân oâng chuû ñoäng chuyeån caû lôøi vaø yù, gaàn nhö taùi taïo laïi, duøng caùc theå thô ca tieáng Vieät quen thuoäc ñeå göûi gaém thi höùng cuûa mình. Nhöõng baøi haùt noùi maïnh baïo phaù caùch, buoâng thaû taâm söï nhôù nöôùc vaø nieàm tin khoâng lay chuyeån cuûa oâng, cuõng thaáp thoaùng caùi nhu caàu ñoåi môùi hình thöùc nhen nhoùm trong thô tieáng Vieät vaøi thaäp nieân ñaàu theá kyû tröôùc: Ta nhôù ñaâu / nhôù ñaàu bieån AÙ, Muoán theo qua / soùng khoûa ngaøn truøng. Boán ngaøn naêm coøn doõi daáu Laïc Hoàng, Kìa bieån / kìa nuùi / kìa soâng / kìa ñoâ aáp. Töø Ñinh Hoaøng döïng côø ñoäc laäp, Ñeán Nguyeãn trieàu thaâu thaäp coõi Nam Trung. Traûi xöa nay laém söùc anh huøng, Lieàu troâi maùu veõ neân maøu caåm tuù. Hai ngaøn vaïn ñoàng baøo sanh tuï, Xöù vaên minh ñem ñoï keùm gì ai. Quyeát theà loøng döïng laïi caûnh boàng lai, Cheùn röôïu / caâu thi / cöôøi ha haû. Traêng saùng giöõa trôøi / soi khaép caû, Gioù xao maët nöôùc / voã loâng toâng. Ñaàu taøu / ñeâm vaéng / ngoài troâng. Döôùi baøi ca, Phan chuù thích soøng phaúng: “Caùc baøi naøy, ca ra raët laø lòch söû Nhaät Boån, neân ñoåi laïi nöôùc mình, chaúng phaûi baûn chính nhö vaäy”.(13) Caû noäi dung vaø hình thöùc, baøi ca laø moät thi phaåm ñoäc laäp, ñaët ra ngoaøi Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca vaãn giöõ nguyeân giaù trò. Moät baøi nguõ ngoân tröôøng thieân khaùc, cuõng laø baøi ca do moät giai nhaân luoáng tuoåi haùt, vaãn baøng baïc khoùi söông, ñaát trôøi trong thi töø Ñöôøng-Toáng, song laïi ñaõ goùi gheùm ñöôïc chuùt xao xuyeán coâ ñôn cuûa caùi “toâi” theá heä thanh nieân thôøi ñaïi môùi, phaûng phaát aâm höôûng moät ñoâi baøi thô cuûa Quaùch Taán, Vaân Ñaøi, Haøn Maëc Töû (Moäng Ngaân Sôn, Möôøng Luoâng chieàu, Tình queâ...) maø veà maët lyù trí chaéc Phan chöa kòp hieåu: Non Taây traêng laáp loù, Theàm lieãu böôùc khoan thai. Soùng vaøng soi loå ñoå, Moùc traéng öôùt khaên ñai. Khe Taùo choaøng tay daïo, Soâng Ñeà cuùi maët soi. Ñoø thaû ngô giaàm khoûe, Maây bay lieác maét coi. Deá ñoàng keâu daéng doûi, Chuoâng voïng nuùi choi voi. Caûnh ñeïp khoâng chöøng ñoåi, Loøng vui vaãn vaäy hoaøi. 68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 Gioù vaøng ñeâm vuït thoåi, Sao Ñaåu caùn vöøa daøi. Bieån roäng non cao ngaát, Ngöôøi thöông ôû vôùi ai? Chæ e trôøi laïnh leõo, Söông ñoùng cöùng nhö chai. Vaán ñeà ñaùng quan taâm laø veà maët theå loaïi, Phan Chaâu Trinh ñaõ quyeát ñònh söû duïng truyeän thô luïc baùt ñeå truyeàn ñaït noäi dung taùc phaåm cuûa Tōkai Sanshi. Töôûng cuõng khoâng khoù giaûi thích: vôùi moät ngöôøi taém mình trong truyeàn thoáng vaên hoïc Vieät Nam, xuaát thaân tröïc tieáp töø doøng vaên hoïc Haùn Noâm chöù khoâng phaûi vaên hoïc Quoác ngöõ, laïi böùt khoûi moâi tröôøng vaên hoïc nöôùc nhaø quaù sôùm, Phan khoù coù löïa choïn naøo thích ñaùng hôn. Ñuùng ra Phan cuõng ñaõ thöû duøng theå song thaát luïc baùt ñeå dieãn ca, nhö moät ñoaïn coøn löu ôû trang ñaàu taäp di caûo hieän coøn, song khoù khaên ñaõ baét oâng töø boû yù ñònh. Vieäc dieãn ca Giai nhaân kyø ngoä vaên xuoâi sang truyeän thô luïc baùt theá naøo cuõng keùo theo noù nhieàu ñoøi hoûi “loät xaùc” khoù cöôõng nhö caùi quy luaät muoân ñôøi cuûa chuyeån ñoåi theå loaïi. Ngöôïc laïi, baét truyeän thô luïc baùt phaûi tieáp nhaän moät loaïi hình tieåu thuyeát khaùc vôùi tieåu thuyeát Trung Hoa truyeàn thoáng cuõng khoâng theå noùi laø khoâng laøm cho truyeän thô phaûi coù nhöõng thích öùng ngheä thuaät vöôït quaù söùc chuyeân chôû cuûa theå loaïi naøy. Chính ñaây môùi laø nhöõng ñieàu ñaùng baøn. Töï thaân taùc ñoäng noäi taïi hai chieàu giuùp ta suy ra, hai chöõ “dieãn ca” trong maãn caûm cuûa Phan Chaâu Trinh laø moät hoaït ñoäng nung naáu caûm xuùc, nhaäp thaân vaøo moät taùc phaåm ngoaïi lai, laøm chuû ñöôïc noù vaø hoaùn caûi noù sang moät hình thöùc ngheä thuaät gaén boù vôùi thò hieáu cuûa daân toäc, ñoàng thôøi tröôùc sau cuõng keùo giaõn phaàn naøo nhöõng quy phaïm chaët cheõ cuûa caùi hình thöùc dung naïp noù. Cho duø khoâng nhaän mình laø ngöôøi “taùi taïo” maø chæ laø moät ngöôøi dòch nhö coù ghi chuù ñaâu ñoù chöõ “dòch” ôû caûo baûn, vai troø “ñoàng saùng taïo” cuûa Phan trong Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca vaãn lôùn hôn raát nhieàu tröôøng hôïp moät ngöôøi chæ ñôn thuaàn chuyeån ngöõ. Thoaït nhìn vaøo ñaàu ñeà, coù veû nhö Giai nhaân kyø ngoä dieãn ca naèm ñuùng trong phaïm vi kieåu truyeän “giai nhaân taøi töû” xöa nay. Gaëp gôõ giöõa trai taøi gaùi saéc chaúng phaûi laø ñeà taøi muoân thuôû cuûa bao nhieâu truyeän Noâm trong vaên hoïc coå Vieät Nam? Tuy nhieân, khaûo saùt kyõ, chuyeän tình yeâu ñoâi löùa laïi khoâng phaûi laø chuû ñeà chính cuûa thieân truyeän. Trong 6.903 caâu thô, caâu chuyeän tình giöõa U Lan vaø Taùn Só chieám 1.761 caâu, xaáp xæ 2/7 ñoä daøi toaøn taäp “dieãn ca” hieän coù.(14) Theá thì giöõa ñaàu ñeà vaø noäi dung ñaõ khoâng hoaøn toaøn aên khôùp. Noäi dung cuoán truyeän lôùn hôn moät chuyeän tình raát nhieàu. Chöa heát. Trong hai phaàn noùi veà tình yeâu, moái tình giöõa Taùn Só vaø U Lan chæ khuoân laïi trong moät soá löôïng caâu raát nhoû. Coù ñeán ba ñoaïn ñoäc thoaïi cuûa ba nhaân vaät, ñaåy thôøi gian veà vôùi quaù khöù cuûa ba ngöôøi, vaø cuõng ñaåy khoâng gian caâu chuyeän ñeán ba phöông trôøi heát söùc xa laï, khoâng lieân quan gì ñeán hieän taïi cuûa hoï treân ñaát Myõ, khoâng lieân quan ñeán caû tình caûm rieâng tö cuûa hoï. Ñoäc thoaïi cuûa U Lan = 379 caâu, ñoäc thoaïi cuûa Hoàng Lieân = 187 caâu, ñoäc thoaïi cuûa Taùn Só = 287 caâu, coäng theâm caâu chuyeän cuûa hai naøng treân laàu Töï Do hoâm ñaàu tieân gaëp gôõ noùi veà cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp cuûa nöôùc Myõ nhöõng naêm 70 theá kyû XVIII = 53 caâu, vaäy laø trong ... - tailieumienphi.vn