Giải ảo Trung Hoa trong Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (112) . 2014



81

GIAÛI AÛO TRUNG HOA
TRONG BAÉC HAØNH TAÏP LUÏC CUÛA NGUYEÃN DU
Nguyeãn Phaïm Huøng*

Nhaø nöôùc phong kieán Trung Hoa voán laø moâ hình lyù töôûng cuûa caùc trieàu
ñaïi phong kieán Vieät Nam. Vaên hoùa vaø vaên hoïc Trung Hoa voán cuõng laø moâ hình
lyù töôûng cuûa vaên hoùa vaø vaên hoïc Vieät Nam suoát thôøi phong kieán. Trong vaên
chöông Vieät Nam thôøi trung ñaïi, nhöõng chaát lieäu vaø hình thöùc cuûa vaên chöông
Trung Hoa ñöôïc söû duïng moät caùch traøn ngaäp, töø ngoân ngöõ tôùi theå loaïi, töø ñieån
tích ñieån coá ñeán caùc quan nieäm veà vaên chöông, töø hình töôïng nhaân vaät ñeán keát
caáu, hay noäi dung coát truyeän… Nhöõng saùng taïo cuûa vaên chöông Vieät Nam thôøi
trung ñaïi nhieàu khi töôûng chöøng nhö bò troùi chaët cöùng trong nhöõng daây nhôï
vaên chöông Trung Hoa, khoù beà giaûi thoaùt. Vì theá maø chuùng ta hieåu vì sao sau
caû nghìn naêm vaên hoïc töï chuû thôøi phong kieán, chuùng ta cuõng chæ coù theå töï mình
saùng taïo ra ñöôïc boán hình thöùc theå loaïi vaên hoïc baèng chöõ Noâm cho rieâng mình,
trong khi haàu heát caùc theå loaïi vaên hoïc baèng chöõ Haùn vaø chöõ Noâm khaùc chuùng
ta ñeàu phaûi tieáp thu haàu nhö nguyeân veïn hình thöùc cuûa Trung Quoác.(1)
Nieàm töï haøo raèng mình laø moät boä phaän khoâng taùch rôøi cuûa caùi phoå
(spheøre) “Haùn vaên hoùa” huøng maïnh aáy ñaõ khoâng coøn coù theå xoùa ñi noãi buoàn veà
söï leä thuoäc vaên hoùa moät caùch thaùi quaù vaøo Trung Hoa trong suoát thôøi phong
kieán, laøm thaønh moät thöù quaùn tính vaên hoùa aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán taän
ngaøy nay. Vì vaäy maø moïi söï coá gaéng trong quaù trình “giaûi Haùn hoùa”, “giaûi Hoa
hoùa” luoân ñöôïc xem laø coäi nguoàn cuûa söï saùng taïo khoâng meät moûi cuûa ngöôøi Vieät
nhaèm xaùc laäp neân “Vieät vaên hoùa”. Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du laø moät söï “giaûi
Haùn hoùa” xuaát saéc.
Khoâng chæ “giaûi Haùn hoùa”, thôøi ñaïi Nguyeãn Du laø thôøi maït kyø cuûa cheá ñoä
phong kieán ngaøy caøng boäc loä roõ neùt söï beá taéc, tuyeät voïng vaø maát söùc soáng, neân
coøn naûy sinh moät nhu caàu môùi, ñoù laø giaûi aûo, giaûi thieâng ñoái vôùi moâ hình cheá
ñoä phong kieán. Baèng Truyeän Kieàu, baèng Vaên teá thaäp loaïi chuùng sinh vaø nhieàu
taùc phaåm khaùc, Nguyeãn Du ñaõ ruùt ra ñöôïc nhöõng keát luaän quan troïng veà cheá ñoä
phong kieán maït kyø naøy, vaø cho raèng noù ñaõ trôû neân ñoái laäp hoaøn toaøn vôùi quyeàn
soáng, quyeàn höôûng haïnh phuùc cuûa con ngöôøi, noù khoâng theå toàn taïi, vaø oâng tin
raèng noù seõ khoâng toàn taïi maõi (Coå kim vò kieán thieân nieân quoác [Vò Hoaøng doanh]).
Nhaän thöùc ñoù cuûa Nguyeãn Du, moät laàn nöõa ñöôïc khaúng ñònh roõ raøng hôn trong
taäp thô Baéc haønh taïp luïc. “Nhöõng ñieàu troâng thaáy” cuûa Nguyeãn Du treân ñaát
nöôùc Trung Hoa seõ caøng khaúng ñònh chaéc chaén hôn cho “nhöõng ñieàu troâng
thaáy” cuûa oâng treân ñaát nöôùc Vieät Nam veà moâ hình cheá ñoä phong kieán maït kyø noùi
chung ñaõ trôû neân giaø coãi, loãi thôøi, caøng giuùp cho chuùng ta thaáy roõ hôn tö töôûng
“giaûi aûo”, “giaûi thieâng” cuûa oâng ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán noùi chung, ñoái vôùi moâ
hình lyù töôûng Trung Hoa noùi rieâng.
* Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.

82

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (112) . 2014

Moái quan heä giöõa Vieät Nam vôùi Trung Hoa, hay cuoäc tieáp xuùc vaên hoùa
Vieät-Trung hôn 2.000 naêm ñaõ ñi qua nhöõng chaëng ñöôøng thaät nhieàu choâng gai,
soùng gioù, coù khi yeân bình vaø cuõng coù khoâng ít nhöõng luùc thuø haän. Trong khoaûng
1.000 naêm töï chuû, coâng cuoäc “bang giao” gian nan giöõa Vieät Nam vaø Trung Hoa
ñaõ in daáu aán cuûa nhieàu nhaø ngoaïi giao taøi gioûi. Löôïc keâ nhöõng teân tuoåi lôùn cuûa
söï nghieäp ngoaïi giao coù theå thaáy: Thôøi Tieàn Leâ coù Khuoâng Vieät, Phaùp Thuaän;
thôøi Lyù coù Lyù Thöôøng Kieät, Leâ Vaên Thònh; thôøi Traàn coù Ñinh Cuûng Vieân, Maïc
Ñónh Chi, Nguyeãn Trung Ngaïn, Phaïm Sö Maïnh, Phaïm Toâng Maïi, Doaõn AÂn
Phuû…; thôøi Haäu Leâ coù Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Ñình Myõ, Ñoã Caän, Traàn Loâ, Ñaøo
Nghieãm…; thôøi Maïc coù Giaùp Haûi, Vuõ Caän, Hoaøng Só Khaûi…; thôøi Leâ Trung höng
coù Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Quyù Ñöùc, Nguyeãn Coâng Haõng, Leâ Höõu Kieàu,
Nguyeãn Toâng Khueâ, Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Huy Oaùnh, Ñaøo Coâng Chính, Nguyeãn
Tieán, Ñaëng Ñình Töôùng, Nguyeãn Ñaêng Ñaïo, Nguyeãn Coâng Khaùng, Phaïm Khieâm
Ích, Nguyeãn Kieàu, Nguyeãn Toâng Quai, Ñinh Nho Hoaøn, Nguyeãn Coâng Cô, Ngoâ
Ñình Thaïc, Ñoaøn Nguyeãn Thuïc, Hoà Só Ñoáng, Leâ Quang Vieän, Trònh Xuaân Chuù…
Thôøi Taây Sôn coù Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Nguyeãn
Ñeà, Vuõ Huy Taán…; thôøi Nguyeãn coù Trònh Hoaøi Ñöùc, Leâ Quang Ñònh, Ngoâ Nhaân
Tónh, Nguyeãn Gia Caùt, Ngoâ Thì Vò, Nguyeãn Du, Phan Huy Chuù, Lyù Vaên Phöùc,
Nguyeãn Mieân Thaåm, Haø Toâng Quyeàn, Tröông Haûo Hieäp, Phan Thanh Giaûn,
Phaïm Chi Höông, Buøi Quyõ, Nguyeãn Vaên Sieâu, Ñaëng Huy Tröù, Buøi Dò, Phaïm
Phuù Thöù, Nguyeãn Tö Giaûn... Phaàn lôùn nhöõng nhaø ngoaïi giao aáy ñeàu coù saùng taùc
thô vaên, neân ñaõ hình thaønh moät “traøo löu” saùng taùc thô vaên bang giao vôùi haøng
nghìn taùc phaåm, trong ñoù nhieàu taùc phaåm “söù trình” coù giaù trò khoâng chæ giuùp
tìm hieåu tö töôûng ngheä thuaät cuûa taùc giaû, maø coøn giuùp hieåu theâm veà ñaát nöôùc
vaø con ngöôøi Trung Hoa.
Ngöôøi Vieät Nam ñöôïc bieát tôùi “moâ hình lyù töôûng” Trung Hoa thôøi phong
kieán chuû yeáu qua caùc saùch vôû cuûa ngöôøi Trung Hoa, vaø moät phaàn raát nhoû qua
ghi cheùp cuûa nhöõng ngöôøi ñi söù. Nhöng trong hoaøn caûnh in aán, xuaát baûn, phoå
bieán taùc phaåm thôøi xöa, vieäc bieát tôùi nhöõng ghi cheùp veà Trung Hoa cuûa ngöôøi
Vieät laø raát haïn cheá. Vì theá, duø coù khoâng ít taùc phaåm cuûa ngöôøi Vieät Nam vieát
veà Trung Hoa, thì hình aûnh Trung Hoa vaãn raát xa laï vôùi moïi ngöôøi, maø chuû
yeáu laïi chæ laø nhöõng hình aûnh ñeïp ñeõ trong caùc saùch vôû cuûa ngöôøi Trung Hoa
ñöôïc ñem veà Vieät Nam. Hôn nöõa, caùc ghi cheùp veà Trung Hoa tröôùc ñaây thöôøng
laø veà nhöõng thôøi thònh kyø cuûa cheá ñoä phong kieán. Trong boái caûnh ñoù, nhöõng
taùc phaåm cuûa Nguyeãn Du trong Baéc haønh taïp luïc laàn ñaàu tieân trong lòch söû vaên
hoïc Vieät Nam ñaõ cho chuùng ta bieát ñöôïc moät caùch khaù chi tieát vaø phong phuù
veà moät Trung Hoa khaùc, moät Trung Hoa thôøi maït kyø phong kieán nhö ôû Vieät
Nam, qua con maét phaùn xeùt cuûa nhaø thô, nhö moät söï theå hieän ngheä thuaät caùi
tö töôûng cuûa oâng ñoái vôùi moät moâ hình xaõ hoäi voán ñöôïc coi laø lyù töôûng vaø duy
nhaát ñöông thôøi.
Nguyeãn Du (阮攸) (1766-1820) teân chöõ Toá Nhö (素如), hieäu Thanh Hieân
(清軒), bieät hieäu Hoàng Sôn Lieäp Hoä (鴻山獵戶), laø nhaø thô ñöôïc xem laø noåi tieáng
nhaát cuûa Vieät Nam moïi thôøi ñaïi, soáng vaøo thôøi Leâ maït, Nguyeãn sô. OÂng saùng
taùc caû baèng chöõ Haùn vaø baèng chöõ Noâm. Nhöõng taùc phaåm baèng chöõ Haùn cuûa

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (112) . 2014

83

oâng coù Thanh Hieân thi taäp (Taäp thô cuûa Thanh Hieân) goàm 78 baøi, vieát chuû yeáu
trong nhöõng naêm thaùng tröôùc khi laøm quan nhaø Nguyeãn; Nam trung taïp ngaâm
(Ngaâm nga taûn maïn luùc ôû mieàn Nam) goàm 40 baøi, vieát khi laøm quan ôû Hueá,
Quaûng Bình vaø nhöõng ñòa phöông phía nam Haø Tónh queâ oâng; vaø Baéc haønh
taïp luïc (Ghi cheùp taûn maïn trong chuyeán ñi söù phöông Baéc) goàm 131 baøi thô.
Nhöõng taùc phaåm baèng chöõ Noâm coù Ñoaïn tröôøng taân thanh (Tieáng keâu môùi veà
noãi ñau ñöùt ruoät), coøn goïi laø Truyeän Kieàu, goàm 3.254 caâu thô theo theå luïc baùt,
coù theå ñöôïc oâng vieát khi laøm Cai baï ôû Quaûng Bình (1809-1812);(2) Vaên teá thaäp
loaïi chuùng sinh (coøn goïi laø Vaên chieâu hoàn) goàm 184 caâu thô song thaát luïc baùt,
coù theå ñöôïc saùng taùc tröôùc Truyeän Kieàu ít laâu; Thaùc lôøi trai phöôøng noùn goàm
48 caâu luïc baùt, thay lôøi ngöôøi con trai phöôøng noùn toû tình vôùi coâ gaùi phöôøng
vaûi, coù theå ñöôïc vieát khi oâng coøn trai treû… Naêm Quyù Daäu 1813, Nguyeãn Du ñöôïc
thaêng Caàn Chaùnh Ñieän hoïc só vaø ñöôïc cöû laøm Chaùnh söù sang nhaø Thanh. Naêm
1814 oâng ñi söù veà, ñöôïc thaêng Höõu Tham tri Boä Leã (haøm tam phaåm). Cheùp
theo moät soá taøi lieäu lieân quan: Nguyeãn Du cuøng phaùi ñoaøn ñi söù rôøi aûi Nam
Quan ngaøy 6 thaùng 4 naêm Quyù Daäu (1813), roài trôû veà nöôùc tôùi aûi Nam Quan
ngaøy 29 thaùng 3 naêm Giaùp Tuaát (1814). Theo taøi lieäu ghi cheùp vaø döïa theo
nhöõng baøi thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Du laøm khi thaêm vieáng nhöõng di tích lòch
söû Trung Hoa thì loä trình cuûa phaùi boä Nguyeãn Du nhö sau: Thaêng Long, Nam
Quan, Quaûng Taây, Queá Laâm, Toaøn Chaâu, Hoà Nam, Loâi Chaâu, Haønh Döông,
Giang Nam, Tröôøng Sa, Töông AÂm, Nhaïc Döông, Haùn Döông, Voõ Xöông, Höùa
Ñoâ, Nghieäp, Haøm Ñan, Taán Döông, Yeân Kinh, Sôn Ñoâng, Khuùc Phuï, Töù Thuûy,
Töø Chaâu, Hoaøi Nam, An Huy, Voõ Xöông, Laâm An (Haøng Chaâu), Queá Laâm,
Quaûng Taây, Nam Quan.
Baéc haønh taïp luïc (北行雜錄) laø taäp thô goàm 131 baøi, chieám hôn nöûa soá
thô chöõ Haùn maø Nguyeãn Du vieát trong caû cuoäc ñôøi.(3) Hôn nöõa, laïi laø taäp thô
ñaàu tieân trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam vieát moät caùch khaù chi tieát, tæ mæ vaø
phong phuù veà thöïc traïng xaõ hoäi phong kieán Trung Quoác thôøi maït kyø, neân coù
moät vò trí voâ cuøng quan troïng. Veà theå taøi, phaàn lôùn thô trong Baéc haønh taïp luïc
laø thô luaät, goàm 76 baøi thaát ngoân baùt cuù, 11 baøi nguõ ngoân baùt cuù, 18 baøi thaát
ngoân töù tuyeät; 8 baøi thaát ngoân coå phong, nguõ ngoân coå phong vaø 18 baøi tröôøng
thieân (thaát ngoân, nguõ ngoân hoaëc tröôøng ñoaûn cuù) theo theå ca vaø haønh. Veà ñeà
taøi, coù nhieàu caùch phaân chia khaùc nhau, nhöng chuû yeáu goàm hai loaïi quen thuoäc
cuûa thô “söù trình”, ñoù laø thô “loä trình”, khoaûng 70 baøi, vieát veà nhöõng ñieàu maét
thaáy tai nghe treân ñöôøng ñi söù, vaø thô “vònh söû”, khoaûng 50 baøi, vieát veà nhöõng
nhaân vaät lòch söû Trung Hoa. Tuy nhieân, vieäc phaân chia naøy laø töông ñoái, vì caû
hai loaïi naøy thöïc chaát ñeàu laø moät, vì ñeàu laø caûm xuùc cuûa nhaø thô naûy sinh tröïc
tieáp khi quan saùt hieän thöïc treân ñöôøng ñi söù, ñeàu laø nhöõng ñieàu “maét thaáy tai
nghe”. Thô “vònh söû”, cuõng laø moät loaïi thô “maét thaáy tai nghe” khi nhaø thô tieáp
xuùc tröïc tieáp vôùi nhöõng di tích lieân quan ñeán nhöõng nhaân vaät lòch söû treân ñöôøng
ñi qua, nhöng coù keát hôïp vôùi nhöõng kieán thöùc saùch vôû veà nhöõng nhaân vaät ñoù.
Veà taäp thô naøy, ñaõ coù nhieàu nhaän xeùt, ñaùnh giaù khaùc nhau. Coù ngöôøi cho
ñaây laø moät taäp thô noùi leân loøng thöông caûm saâu xa nhöõng ngöôøi trung nghóa bò
haõm haïi, nhöõng ngöôøi taøi hoa bò vuøi daäp, nhöõng ngöôøi lao ñoäng cuøng khoå bò ñoùi

84

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (112) . 2014

reùt cuøng noãi khinh gheùt giôùi thoáng trò kieâu caêng vaø taøn baïo. Coù ngöôøi cho raèng,
trong thôøi gian ñi söù, Nguyeãn Du “saùng taùc ñöôïc nhieàu, moät phaàn vì nhöõng vaán
ñeà xaõ hoäi tröôùc ñaây Nguyeãn Du môùi caûm bieát moät caùch lôø môø, thì baây giôø cuoäc
soáng giuùp nhaø thô nhaän thaáy roõ neùt. Phaàn nöõa, nhôø ñi ra nöôùc ngoaøi, nhaø thô
coù theå möôïn nhieàu ñeà taøi laáy töø lòch söû vaø hieän taïi cuûa nöôùc ngöôøi ñeå noùi nhöõng
ñieàu Nguyeãn Du muoán noùi veà nöôùc mình, traùnh ñöôïc söï coâng kích cuûa caùc theá
löïc phong kieán luùc aáy”.(4) Laïi coù nhaän xeùt raèng: “Trong Baéc haønh taïp luïc, nhöõng
ñieåm ñaëc saéc tö töôûng, tình caûm cuûa Nguyeãn Du ñöôïc theå hieän roõ raøng hôn. Coù
ba nhoùm ñaùng chuù yù: Moät laø ca ngôïi, ñoàng caûm vôùi caùc nhaân caùch cao thöôïng vaø
pheâ phaùn nhöõng nhaân vaät phaûn dieän. Hai laø pheâ phaùn xaõ hoäi phong kieán chaø
ñaïp quyeàn soáng con ngöôøi. Ba laø caûm thoâng vôùi nhöõng thaân phaän nhoû beù döôùi
ñaùy xaõ hoäi, bò ñoïa ñaøy haét huûi”.(5) Nhaø thô Xuaân Dieäu cho raèng: “Baéc haønh taïp
luïc laø moät taäp buùt kyù ghi caûm töôûng doïc ñöôøng. Nhaân nhìn thaáy ñöôïc moät di
tích lòch söû naøo ñoù ôû Trung Quoác, gôïi nhôù ñeán vieäc trong nöôùc, nhôù ñeán nhöõng
ngöôøi oâng tieáp xuùc trong choán quan tröôøng, thì oâng heát lôøi xæ maéng, laø phöôøng
xu danh truïc lôïi chæ “coát caàu phuù quyù ñeå veânh vang vôùi vôï con” (Toâ Taàn ñình),
laø giôùi quan laïi “ra ngoaøi ngöïa ngöïa, xe xe”, “baøn baøn taùn taùn, nhö oâng Cao,
oâng Quyø” coát che ñaäy “nanh vuoát, noïc ñoäc” ñeå “nhai xeù thòt ngöôøi ngoït xôùt nhö
ñöôøng”, trong khi ñoù thì nhaân daân “chæ laø nhöõng gaày goø, khoâng ai beùo toát” (Phaûn
Chieâu hoàn)... Tuy vaäy, nhìn chung thô trong Baéc haønh taïp luïc, ña phaàn ñeå laïi
caûm giaùc chung cuûa moät buoåi chieàu thu teâ taùi. Buoåi chieàu ñoù laø xaõ hoäi phong
kieán ôû Vieät Nam, ôû Trung Quoác, phaûn aûnh trong taâm hoàn Nguyeãn Du. Treân con
ñöôøng ñi söù, nhaø thô ñöôïc thaáy nhieàu caûnh xöa noåi danh vaø ñaây laø nhöõng dòp
töùc caûnh, ñeà vònh, caûm hoaøi… Nhöng Nguyeãn Du laø moät taâm hoàn ngheä só lôùn,
neân coù nhöõng caùi vöôït baäc ñoät ngoät, coù nhöõng caùi löôïng bieán thaønh chaát kyø
dieäu, nghóa laø trong caùi buoåi chieàu thu teâ taùi treân boãng nhieân coù saám chôùp möa
gioù baõo buøng, coù baøi Phaûn Chieâu hoàn, caêm giaän treân ñaàu toùc döïng...”.(6) Nguyeãn
Hueä Chi vieát: “Moïi ba ñoäng ñaày kòch tính cuûa lòch söû Vieät Nam cuoái theá kyû
XVIII vaø nöûa ñaàu theá kyû XIX ñaõ aäp vaøo Nguyeãn Du moät caùch khaù doàn daäp, laøm
cho oâng choaùng vaùng veà tö töôûng, vaø khoâng phaûi ñaõ deã daøng tìm ngay ñöôïc moät
leõ soáng, moät choã ñöùng naøo vöõng vaøng oån ñònh. Coù hieåu nhö theá thì môùi hieåu noåi
vì sao treân ñöôøng ñi söù, nhaø thô môùi ñeà cao Döï Nhöôïng heát loøng vôùi chuû, vöøa
môùi baøi baùc Giaû Nghò khoâng hieåu ñöôïc taám loøng coâ trung “lieät nöõ khoâng thôø hai
choàng” cuûa Khuaát Nguyeân, thì lieàn sau ñoù oâng laïi ñaõ cheâ traùch caùi thaùi ñoä thieáu
saùng suoát cuûa Phaïm Taêng, chæ bieát giöõ loøng trung vôùi nöôùc Sôû maø khoâng chòu
hieåu raèng “meänh trôøi” ñaõ thuoäc veà nhaø Haùn...”.(7) Tröông Chính nhaän xeùt: “Lôøi
thô trong baøi Phaûn Chieâu hoàn, soâi noåi maø ñaày oaùn haän, khoâng ra vònh söû hoaøi
coå. Vì neáu theá thì gioïng phaûi ñieàm tónh hôn, buoàn man maùc hôn, chöù ñaâu coù
caùi aûo naõo thaét ruoät, thaét gan ñeán theá. Vì vaäy, neáu giaûi thích nhö caùc oâng Traàn
Troïng Kim, Ñaøo Duy Anh cho raèng taâm söï Nguyeãn Du laø taâm söï cuûa moät baày
toâi phaûi thôø hai vua thì chaúng nhöõng khoâng coù caên cöù chaéc chaén, maø coøn laøm
xoùa môø tính chaát hieän thöïc vaø pheâ phaùn cuûa baáy nhieâu baøi thô, laø khoâng nhìn
thaáy ñoù môùi laø taâm söï saâu saéc nhaát cuûa Nguyeãn Du”.(8) Ñaùnh giaù chung veà Baéc
haønh taïp luïc, Tröông Chính cho raèng: “Nhaø thô khoâng trieàn mieân ngaây ngaát

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (112) . 2014

85

tröôùc danh lam thaéng caûnh. OÂng chuù yù nhieàu ñeán con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi treân
ñaát nöôùc Trung Quoác. Vaø luùc naøo oâng cuõng xuaát phaùt töø laäp tröôøng daân toäc ñuùng
ñaén vaø chuû nghóa nhaân ñaïo chaân thaønh”.(9) Coøn Nguyeãn Loäc vieát: “Nguyeãn Du
khoâng phaûi laø nhaø thô chæ bieát ñeán soá phaän rieâng cuûa caù nhaân mình, chæ bieát
ngoài ngaém caùi boùng döôùi chaân mình. Nguyeãn Du cuõng khoâng phaûi laø nhaø thô
chæ quan taâm ñeán trieàu ñaïi naøy, trieàu ñaïi khaùc, maø Nguyeãn Du laø nhaø thô bieát
ñaët loøng mình nôi nhöõng con ngöôøi baát haïnh”…(10) Nhöõng nhaän xeùt, ñaùnh giaù
treân ñeàu coù nhöõng ñieåm hôïp lyù, nhöng coù leõ chöa ñaày ñuû. Chuùng toâi ñaùnh giaù
cao vai troø tieân phong cuûa taäp thô naøy trong vieäc phaûn aùnh khaù chi tieát, sinh
ñoäng, phong phuù thöïc traïng xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi, qua ñoù theå hieän roõ
quan ñieåm tö töôûng cuûa Nguyeãn Du ñoái vôùi moâ hình xaõ hoäi phong kieán Trung
Quoác thôøi maït kyø. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän thoâng qua maáy vaán ñeà sau.
Thöù nhaát, Trung Hoa, ñaát nöôùc ñöôïc xem laø chuaån maãu cho Vieät
Nam thôøi phong kieán maït kyø ñaõ ñöôïc Nguyeãn Du ñaùnh giaù nhö theá naøo?
Trong Baéc haønh taïp luïc, chuùng ta thaáy, ban ñaàu Nguyeãn Du cuõng coù caùi toø
moø, phaán khôûi, neân thöôøng ngaâm hoa vònh nguyeät, thöôûng gioù ngoù traêng, vònh
nhaân vaät lòch söû. Baøi Chu haønh töùc söï vieát:
Vò lieân thöôïng quoác phong quang haûo,
Quan toûa höông tình vò phoùng quy.
(Bôûi yeâu phong caûnh xöù ngöôøi ñeïp,
Khoùa chaët tình queâ chöûa vuùt bay.)
Coù tôùi 15 baøi Thöông Ngoâ truùc chi ca vònh veà caûnh saéc, con ngöôøi mang
caûm höùng taùn tuïng. Tieáp tuïc vònh caùc nhaân vaät lòch söû gaén vôùi nhöõng ñòa danh
ñi qua. Nhöng ñoàng thôøi vaø ngay sau ñoù ta thaáy toaøn laø nhöõng caûnh gaäp gheành,
traéc trôû, luõ luït, maát muøa, ñoùi khaùt, ngheøo khoå, loaïn laïc, binh ñao… Döôøng nhö coù
moät ñaát nöôùc Trung Hoa khaùc, khoâng chæ toaøn ñeïp ñeõ nhö trong saùch vôû tuyeân
truyeàn, quaûng caùo, maø ñen toái bi thöông, nhö nhaø thô nhaän ra trong moät ñeâm
Töø Chaâu ôû Giang Toâ (Töø Chaâu daï):
Haønh loä tî can qua
Nghieâm haøn ñoä daï haø
Nguyeät lai Nam quoác ñaïi
Sôn nhaäp baéc Töø ña
Thaønh ngoaïi lieät binh giaùp
Thaønh trung vaên huyeàn ca
Khoâ döông tam baùch thuï
Thuï thuï höõu ñeà nha
(Ñi ñöôøng phaûi traùnh vuøng giaëc giaõ / Giöõa ñeâm ñoâng giaù laïnh, qua soâng
/ Phía nöôùc Nam, traêng lôùn / Baéc Töø Chaâu, nuùi nhieàu / Ngoaøi thaønh ñaày binh
giaùp / Trong thaønh nghe ñaøn ca / Ba traêm caây döông khoâ heùo / Treân caùc caây,
tieáng quaï keâu).
Hay trong moät ngaøy treân ñöôøng Toå Sôn, vuøng nuùi phía baéc Hoaøng Chaâu,
tænh Chieát Giang (Toå Sôn ñaïo trung):