Già hóa dân số ở Việt Nam và những vấn đề đặt ra đối với chính sách người cao tuổi - Bùi Thế Cường

24 X· héi häc sè 1 (73), 2001 giµ hãa d©n sè ë viÖt nam vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi chÝnh s¸ch ng−êi cao tuæi1 Bïi ThÕ C−êng Ng−êi cao tuæi ViÖt Nam tõng chøng kiÕn nh÷ng th¨ng trÇm x· héi lín suèt thÕ kû 20. Sinh ra trong chÕ ®é thuéc ®Þa Ph¸p, tr¶i qua nh÷ng n¹n ®ãi kinh niªn, hµng chôc n¨m khãi löa chiÕn tranh tõ ®Çu nh÷ng n¨m 40 kÐo dµi tíi tËn cuèi nh÷ng n¨m 80, nh÷ng c¶i c¸ch x· héi chñ nghÜa theo ®Þnh h−íng kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, vµ hiÖn giê lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Vµo nh÷ng n¨m 60, miÒn B¾c ViÖt Nam ®i vµo x©y dùng nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch x· héi chñ nghÜa trong bèi c¶nh ®ång thêi ®Èy m¹nh sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt n−íc. XuÊt ph¸t tõ hai môc tiªu trªn, Nhµ n−íc n¾m lÊy tr¸ch nhiÖm chÝnh ®èi víi phóc lîi cña ng−êi d©n, trong ®ã cã ng−êi giµ. Sau n¨m 1975, xu h−íng nµy më réng ë miÒn Nam míi gi¶i phãng. Tuy nhiªn, do mét lo¹t nguyªn nh©n réng lín vµ s©u xa, Nhµ n−íc chuyÓn sang ®−êng lèi §æi míi, x©y dùng thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. §iÒu nµy còng bao hµm mét lo¹t nh÷ng thay ®æi trong phóc lîi x· héi, t¹o nªn mét khu«n khæ chÝnh s¸ch míi ®èi víi ng−êi cao tuæi. 1. Giµ hãa d©n c− Bªn c¹nh c¸c nh©n tè kinh tÕ x· héi gãp phÇn lµm gi¶m møc sinh ë ViÖt Nam còng nh− trªn toµn thÕ giíi, ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc ch©u ¸ ®· thùc hiÖn mét chÝnh s¸ch d©n sè t−¬ng ®èi chÆt chÏ. Tæng tû suÊt sinh (TFR) gi¶m tõ kho¶ng 6 lÇn sinh trªn 1 phô n÷ vµo thËp kØ 60 xuèng gÇn 3 lÇn sinh trong nh÷ng n¨m gi÷a thËp niªn 90. Tèc ®é gi¶m sinh nµy ®¹t ®−îc trong bèi c¶nh ViÖt Nam vÉn cßn lµ mét n−íc n«ng nghiÖp nghÌo (GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi n¨m 1998 vµo kho¶ng 310 USD; World Bank, 1998). §iÒu ®ã nãi lªn phÇn t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch d©n sè kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh trong tæng thÓ nh÷ng yÕu tè kinh tÕ x· héi dÉn ®Õn gi¶m tû lÖ t¨ng d©n sè. §Çu n¨m 1999, mét nhãm nghiªn cøu quèc tÕ d−íi sù chØ ®¹o cña John Knodel ®· ph©n tÝch cÊu tróc d©n sè ViÖt Nam tõ c¸i nh×n giµ hãa d©n c− (Bui The Cuong, 1999). KÕt qu¶ thÓ hiÖn trong hai biÓu ®å ®Çu tiªn. BiÓu ®å 1 biÓu diÔn th¸p d©n sè 1 Bµi viÕt trong khu«n khæ Dù ¸n "Ng−êi cao tuæi vµ phóc lîi x· héi ë ViÖt Nam: tÇm nh×n v−ît qua n¨m 2000", do UNFPA tµi trî. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Bïi ThÕ C−êng 25 ViÖt Nam vµo n¨m 2000. B×nh th−êng, d©n sè t¨ng ®ång ®Òu ë c¶ møc sinh vµ møc chÕt sÏ lµm thµnh mét th¸p víi hai bªn dèc ®Òu lªn trªn. Tuy vËy ë ViÖt Nam c¸c nhãm tuæi 15-19, 10-14 vµ 5-9 cã kÝch th−íc ®ång ®Òu nhau, cho thÊy sù gi¶m sinh râ rÖt trong hai thËp niªn võa qua. Sù thôt vµo cña nhãm tuæi 0-4 trong th¸p d©n sè cßn cho thÊy møc gi¶m sinh m¹nh h¬n n÷a. Nh÷ng xu h−íng nµy b¸o tr−íc trong t−¬ng lai tû lÖ nhãm ng−êi ë tuæi thµnh niªn sÏ thÊp xuèng. Th¸p d©n sè ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn mét ®Æc tr−ng cÊu tróc kh¸c cã hµm ý s©u xa ®Õn tèc ®é giµ hãa d©n c−. §ã lµ tû lÖ thÊp trong d©n c− cña nhãm ng−êi thuéc ®é tuæi 45-64 (sinh vµo thêi kú 1935-1954), do n¹n ®ãi ë ®ång b»ng s«ng Hång n¨m 1945 còng nh− do th−¬ng vong trong chiÕn tranh (Hirschman, 1995). Sù thãt m¹nh vµo bªn trong th¸p d©n sè cña nhãm tuæi 45-64 mét phÇn cßn do bïng næ sinh ®Î (baby boom) diÔn ra kho¶ng gi÷a nh÷ng n¨m 50. HiÖn tr¹ng d©n sè nãi trªn sÏ dÉn ®Õn nh÷ng xu thÕ m« t¶ trong biÓu ®å 2. Cã thÓ rót ra ba nhËn xÐt quan träng sau ®©y. Thø nhÊt, xu h−íng gi¶m sè ng−êi ®ang b−íc vµo tuæi giµ sÏ lµm chËm tèc ®é giµ hãa d©n sè cña ViÖt Nam Ýt nhÊt còng cho ®Õn mét thËp niªn sau. Cho ®Õn n¨m 2010, do nh÷ng nguyªn nh©n nªu trªn, tû lÖ ng−êi 60 tuæi trë lªn trong d©n c− chØ chiÕm kho¶ng trªn 8%. Tuy nhiªn, sau 2010 tû lÖ nµy sÏ t¨ng rÊt nhanh, chiÕm 20% d©n c− vµo n¨m 2040. Thø hai, nh−ng sù giµ hãa diÔn ra bªn trong nhãm ng−êi trªn 60 tuæi l¹i b¾t ®Çu sím h¬n nhiÒu. Ngay tõ gi÷a nh÷ng n¨m 90, tû lÖ ng−êi 75 tuæi trë lªn trong nhãm ng−êi cao tuæi (60+) ®· b¾t ®Çu t¨ng m¹nh, vµ sÏ lµ nh− vËy trong suèt thËp niªn tíi. Vµo n¨m 2010, tû lÖ nµy lªn tíi kho¶ng 29%, mét con sè cao h¬n bÊt kú n−íc ch©u ¸ nµo kh¸c. Ngay c¶ ë ViÖt Nam, tû lÖ nµy còng sÏ kh«ng cßn ®−îc thÊy l¹i cho ®Õn kho¶ng n¨m 2040. Thø ba, sù thiÕu hôt t−¬ng ®èi cña nam giíi trong ®é tuæi 45-64 hiÖn nay sÏ khiÕn cho tû sè ng−êi giµ n÷ so víi ng−êi giµ nam lªn tíi 1,5 lÇn vµo n¨m 2010. 2. Th«ng ®iÖp cña biÕn ®æi d©n sè vµ x· héi Mét xem xÐt nh− trªn vÒ bèi c¶nh giµ hãa d©n sè ViÖt Nam ®Æt ra c©u hái liÖu hiÖn t¹i vµ trong t−¬ng lai tr−íc m¾t nh÷ng vÊn ®Ò g× ®ang vµ sÏ ®Æt ra ®èi víi chÝnh s¸ch ng−êi cao tuæi ë ViÖt Nam. B¶n ®å d©n sè ViÖt Nam chØ ra r»ng c¸c nhµ v¹ch chÝnh s¸ch còng nh− toµn thÓ x· héi cßn cã kho¶ng mét thËp niªn n÷a, tr−íc khi ph¶i ®−¬ng ®Çu víi hiÖn t−îng giµ hãa nhanh d©n sè gièng nh− nhiÒu n−íc kh¸c. Nh− vËy, ®Êt n−íc cßn mét kho¶ng thêi gian ®Ó chuÈn bÞ tèt h¬n cho vÊn ®Ò nµy. Cã thÓ xem ®©y lµ mét may m¾n cña n−íc ®i sau. Nh−ng mÆt kh¸c, ngay hiÖn t¹i c¸c gia ®×nh vµ céng ®ång ë ViÖt Nam ®· ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi sù t¨ng lªn nhanh chãng cña nhãm ng−êi giµ h¬n (75+) trong nhãm ng−êi cao tuæi. Tû lÖ gãa cña phô n÷ cao tuæi còng lµ mét th¸ch thøc lín. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 26 Giµ hãa d©n sè ë ViÖt Nam vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi chÝnh s¸ch ng−êi cao tuæi BiÓu ®å 1: Th¸p d©n sè ViÖt Nam n¨m 2000 80+ 70- 74 60- 64 Nam 50- 54 N 40- 44 30- 34 20- 24 10-14 0-4 6,000,0 5,000,0 4,000,0 3,000,0 2,000,0 1,000,0 0 1,000,0 2,000,0 3,000,0 4,000,0 5,000,0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 D©n sè (Ng−êi) BiÓu ®å 2: Nh÷ng chØ b¸o vÒ giµ hãa d©n c− ViÖt Nam: theo 5 n¨m mét, 1990-2050 Møc t¨ng sè l−îng ng−ßi 60+ 60+/Tæng d©n sè 4000 75+/60+ 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 35.0 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 Nguån: H×nh thµnh dùa trªn International Data Base cña U.S. Census Bureau. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Bïi ThÕ C−êng 27 BiÓu 3: Nh÷ng ho¹t ®éng lËp ph¸p vµ chÝnh s¸ch chñ yÕu liªn quan ®Õn ng−êi cao tuæi ë ViÖt Nam Thêi kú N¨m Tõ khi 1946 thµnh 1947 lËp 1950 n−íc 1959 ®Õn cuèi 1961 nh÷ng 1966 n¨m 70 1966 Nh÷ng 1980 n¨m 80 1983 1985 1986 1989 1989 Nh÷ng 1992 n¨m 90 1992 1994 1994 1994 1995 1995 1995 1995 1995 1996 1996 1997 1997 1998 1998 2000 2000 V¨n kiÖn HiÕn ph¸p. §iÒu 14 S¾c lÖnh 27/SL S¾c lÖnh 76 vµ 77/SL HiÕn ph¸p. §iÒu 32 NghÞ ®Þnh 218/CP Th«ng t− 202/CP-TT ChØ thÞ 176/BBT HiÕn ph¸p. §iÒu 59 HiÕn ph¸p. §iÒu 64 ChØ thÞ 134-CT NghÞ ®Þnh 236/HDBT LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh. §iÒu 2 vµ 27 LuËt b¶o vÖ søc kháe nh©n d©n. §iÒu 41 Ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh HiÕn ph¸p. §iÒu 64 HiÕn ph¸p. §iÒu 67 NghÞ ®Þnh 05-CP LuËt lao ®éng. §iÒu 123, 124 vµ 145 Ph¸p lÖnh ng−êi cã c«ng víi c¸ch m¹ng NghÞ ®Þnh 19/CP NghÞ ®Þnh 28-CP LuËt d©n sù. §iÒu 37 H×nh thµnh tæ chøc XuÊt b¶n ChØ thÞ 117-TTg Th«ng t− 06-BYT/TT LuËt h×nh sù (söa ®æi) Ch−¬ng tr×nh truyÒn h×nh Ph¸p lÖnh ng−êi tµn tËt NghÞ ®Þnh 58/1998/ND-CP Ph¸p lÖnh ng−êi cao tuæi NghÞ ®Þnh ChÝnh phñ vµ Th«ng t− (dù kiÕn) Néi dung Gióp ®ì ng−êi giµ vµ ng−êi tµn tËt. ChÕ ®é h−u trÝ vµ tuÊt. ChÕ ®é h−u trÝ vµ tuÊt cho c«ng chøc vµ c«ng nh©n. Gióp ®ì ng−êi giµ, ng−êi ®au yÕu vµ tµn tËt. Më réng b¶o hiÓm x· héi, b¶o hiÓm søc kháe vµ cøu trî x· héi. Thµnh lËp chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi cho khu vùc nhµ n−íc. Ch¨m sãc vµ gióp ®ì ng−êi giµ c« ®¬n kh«ng n¬i n−¬ng tùa. Khu«n khæ chÝnh s¸ch cho phóc lîi x· héi vµ ph©n phèi l−¬ng thùc cho ng−êi giµ n«ng d©n. B¶o hiÓm x· héi cho c«ng nh©n viªn chøc nhµ n−íc, x· viªn hîp t¸c x· vµ ng−êi lao ®éng. Tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ trong viÖc gi¸o dôc con c¸i, tr¸ch nhiÖm cña con c¸i trong viÖc kÝnh träng vµ ch¨m sãc cha mÑ. Khu«n khæ chÝnh s¸ch cho ng−êi giµ. T¨ng c−êng ch¨m sãc vµ gióp ®ì ng−êi giµ. §iÒu chØnh chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi vµ cøu trî x· héi. QuyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c thµnh viªn gia ®×nh. ¦u tiªn ng−êi giµ trong kh¸m ch÷a bÖnh. T¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ng−êi giµ trong thÓ dôc thÓ thao, nghØ ng¬i vµ gi¶i trÝ. Ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh radio dµnh cho ng−êi giµ. Tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ trong viÖc gi¸o dôc con c¸i; tr¸ch nhiÖm cña con c¸i trong viÖc kÝnh träng vµ ch¨m sãc «ng bµ cha mÑ. Nhµ n−íc vµ x· héi ch¨m sãc ng−êi giµ, ng−êi tµn tËt, trÎ må c«i. §iÒu chØnh trî cÊp phóc lîi x· héi cho ng−êi giµ c« ®¬n kh«ng n¬i n−¬ng tùa. §Þnh nghÜa ng−êi lao ®éng cao tuæi; x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn lao ®éng cho ng−êi lao ®éng cao tuæi; chÕ ®é nghØ h−u. Khu«n khæ luËt ph¸p cho ng−êi cã c«ng víi c¸ch m¹ng. Thµnh lËp B¶o hiÓm x· héi quèc gia. ChÝnh s¸ch −u ®·i x· héi. QuyÒn ®−îc h−ëng ch¨m sãc ë c¸c thµnh viªn gia ®×nh. Thµnh lËp Héi ng−êi cao tuæi ViÖt Nam Ph¸t hµnh tê b¸o Ng−êi cao tuæi Khu«n khæ chÝnh s¸ch cho ng−êi giµ vµ Héi ng−êi cao tuæi ViÖt Nam. Ch¨m sãc søc kháe cho ng−êi giµ. T¨ng nÆng h×nh ph¹t cho téi x©m ph¹m ®èi víi ng−êi giµ, gi¶m nhÑ h×nh ph¹t cho ng−êi giµ ph¹m téi. Ch−¬ng tr×nh truyÒn h×nh "C©y cao bãng c¶" dµnh cho ng−êi giµ Khu«n khæ luËt ph¸p cho ng−êi tµn tËt. Thµnh lËp b¶o hiÓm y tÕ quèc gia. Khu«n khæ ph¸p luËt cho ng−êi giµ. H−íng dÉn viÖc triÓn khai Ph¸p lÖnh ng−êi cao tuæi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 28 Giµ hãa d©n sè ë ViÖt Nam vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi chÝnh s¸ch ng−êi cao tuæi Nh− vËy, th«ng ®iÖp quan träng tõ b¶n ®å d©n sè ViÖt Nam göi cho chóng ta lµ: a) Cßn kho¶ng mét thËp niªn n÷a ®Ó ®Êt n−íc chuÈn bÞ cho hiÖn t−îng giµ hãa d©n c−; b) Chó träng tíi nhãm ng−êi giµ h¬n (75+); vµ c) Chó träng tíi phô n÷ cao tuæi, ng−êi cao tuæi ®¬n th©n. CÇn nãi thªm, hiÓu ®−îc th«ng ®iÖp lµ mét thö th¸ch, song ph¶n øng ®óng víi th«ng ®iÖp lµ mét thö th¸ch cßn khã h¬n gÊp béi. Cïng mét th«ng ®iÖp trªn, céng ®ång c¸c nhµ v¹ch chÝnh s¸ch cã thÓ cho r»ng thêi gian cßn dµi, thËm chÝ hä cã thÓ cho ®ã lµ viÖc cña thÕ hÖ sau. Thùc sù, ®èi víi mét th¸ch thøc lín nh− vËy, 10 n¨m hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ mét thêi ®o¹n dµi. Do ®ã, ng−êi ta cã thÓ nãi r»ng thêi gian kh«ng cßn l©u n÷a cho c¸c nhµ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý x· héi. V× vËy, nÕu hiÓu ®óng, ngay vµo lóc nµy th«ng ®iÖp trªn cÇn ph¶i hiÓu lµ "hµnh ®éng ngay, tÝch cùc vµ ®óng h−íng trong thËp niªn tíi". Thªm n÷a, nÕu tÝnh ®Õn bèi c¶nh kinh tÕ - x· héi réng lín h¬n, ng−êi ta ph¶i chó ý r»ng trong vßng 10-20 n¨m tíi x· héi ViÖt Nam sÏ tr¶i qua nh÷ng biÕn ®æi kÞch liÖt, kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa quèc gia trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa. §©y lµ kh«ng gian x· héi cña c¸c thÕ hÖ ng−êi cao tuæi ViÖt Nam trong hai thËp niªn tíi. Cho dï qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÜ m« nãi trªn cã thÓ ®−îc qu¶n lý tèt, dù ®o¸n r»ng ba vÊn ®Ò n÷a còng sÏ lµ nh÷ng th¸ch thøc cña c¸c thÕ hÖ ng−êi giµ ®ang vµ sÏ ph¶i chÞu g¸nh nÆng cña sù qu¸ ®é, ®ã lµ: d) Thay ®æi hÖ thèng gi¸ trÞ x· héi; e) Thay ®æi kiÓu gia ®×nh vµ c¸c dµn xÕp ®êi sèng gia ®×nh; f) NghÌo khæ vµ nghÌo khæ míi trong n«ng th«n còng nh− trong c¸c ®« thÞ lín, tr−íc hÕt lµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ Hµ Néi, do ®« thÞ hãa qu¸ t¶i. 3. TiÕn triÓn cña chÝnh s¸ch phóc lîi liªn quan ®Õn ng−êi cao tuæi BiÓu 3 m« t¶ sù tiÕn triÓn cña c¸c ho¹t ®éng lËp ph¸p vµ chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn ng−êi cao tuæi ë ViÖt Nam. Ch¾c ch¾n ch−a ph¶i lµ liÖt kª ®Çy ®ñ. Mét ph¸c häa dï lµ s¬ bé nh− vËy còng ®· cho thÊy nhµ n−íc ViÖt Nam ®· chó träng ph¸t triÓn c¸c quy ®Þnh luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch cho ng−êi cao tuæi. Trong nh÷ng n¨m 90, nh÷ng quy ®Þnh cña Nhµ n−íc liªn quan ®Õn phóc lîi x· héi cho tuæi giµ bao gåm: LuËt Lao ®éng, Ph¸p lÖnh ng−êi cã c«ng víi c¸ch m¹ng, NghÞ ®Þnh vÒ B¶o hiÓm x· héi vµ B¶o hiÓm y tÕ quèc gia, Ph¸p lÖnh ng−êi tµn tËt. C¸c tæ chøc cña ng−êi cao tuæi ®· cã ®−îc mét khu«n khæ tæ chøc míi vµo gi÷a nh÷ng n¨m 90, khi Nhµ n−íc cho phÐp thµnh lËp Héi Ng−êi cao tuæi ViÖt Nam. §Æc biÖt trong n¨m 2000 ®· ban hµnh Ph¸p lÖnh vÒ ng−êi cao tuæi vµ mét NghÞ ®Þnh h−íng dÉn viÖc thi hµnh Ph¸p lÖnh nµy ®ang ®−îc tr×nh ChÝnh phñ. 4. TiÕn ®Õn mét khu«n khæ hµnh ®éng quèc gia tæng qu¸t cho vÊn ®Ò giµ hãa d©n c− MÆc dï ®· cã nhiÒu quy ®Þnh luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn ng−êi cao Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn