Gia đình, nguồn hỗ trợ tình cảm cho thanh niên và vị thành niên - Nguyễn Hữu Minh

X· héi häc sè 3 (95), 2006 25 gia ®×nh - nguån hç trî t×nh c¶m cho thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn NguyÔn H÷u Minh Gia ®×nh cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi viÖc ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn trong ®ã cã vai trß lµ nguån hç trî t×nh c¶m cho c¸c em. §iÒu kiÖn kinh tÕ cña gia ®×nh, quan hÖ ®èi xö gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, häc vÊn, nghÒ nghiÖp cña ng−êi bè, ng−êi mÑ, còng nh− møc ®é ch¨m sãc cña hä ®èi víi con c¸i, v.v... cã thÓ trë thµnh nh÷ng yÕu tè b¶o vÖ hoÆc g©y tæn h¹i ®èi víi søc kháe thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. Ph©n tÝch sù t¸c ®éng cña tõng yÕu tè ®Æc ®iÓm gia ®×nh ®èi víi ®êi sèng t×nh c¶m cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó cã nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch phï hîp nh»m x©y dùng m«i tr−êng gia ®×nh lµnh m¹nh cho sù ph¸t triÓn cña hä. Dùa vµo sè liÖu cuéc §iÒu tra quèc gia vÒ vÞ thµnh niªn vµ thanh niªn ViÖt Nam (SAVY) n¨m 2003, bµi viÕt nµy tËp trung ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc ®iÓm gia ®×nh vµ mét sè mÆt trong ®êi sèng tinh thÇn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. 1. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè gia ®×nh ®èi víi søc kháe tinh thÇn thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn Sù t¸c ®éng cña gia ®×nh ®Õn ®êi sèng t×nh c¶m cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn cã thÓ th«ng qua kh¶ n¨ng kinh tÕ, møc ®é bÒn chÆt cña c¸c mèi quan hÖ t×nh c¶m trong gia ®×nh, ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh gia ®×nh, häc vÊn cña cha mÑ, v.v... §iÒu kiÖn kinh tÕ cña gia ®×nh ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn tinh thÇn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. Ch¼ng h¹n, gia ®×nh nghÌo khæ sÏ lµm t¨ng kh¶ n¨ng trÎ trë thµnh n¹n nh©n cña c¸c hµnh vi b¹o lùc (Anne M. McMunn vµ céng sù, 2001). §Æc ®iÓm lo¹i h×nh cña gia ®×nh, ch¼ng h¹n, gia ®×nh kh«ng ®Çy ®ñ do cha mÑ chÕt hoÆc cha mÑ li dÞ, còng ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. Trong c¸c gia ®×nh kh«ng ®Çy ®ñ, ®iÒu kiÖn kinh tÕ th−êng khã kh¨n h¬n, quan hÖ t×nh c¶m trong gia ®×nh th−êng bÞ thiÕu hôt do ng−êi cha hoÆc mÑ v× lo sinh kÕ nªn kh«ng cã thêi gian dµnh ch¨m sãc con c¸i. V× vËy, thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn sèng trong gia ®×nh chØ cã bè hoÆc mÑ th−êng cã hµnh vi "lÖch Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn 26 Gia ®×nh - nguån hç trî t×nh c¶m cho thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn chuÈn" nhiÒu h¬n vµ kÕt qu¶ häc tËp kÐm h¬n (Dunn vµ céng sù, 2004; Lç ViÖt Ph−¬ng, 2003). §èi víi trÎ må c«i, sù thiÕu v¾ng cha mÑ th−êng ®i kÌm mét sè hÖ qu¶ nh−: lßng tin bÞ sót gi¶m; trÎ cã thÓ c¶m thÊy sî h·i vµ c¶m gi¸c kh«ng an toµn víi cuéc sèng chung quanh (NguyÔn Kim Liªn, 2002). T¸c ®éng cña cha mÑ li dÞ ®Õn sù ph¸t triÓn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn th−êng bao gåm c¶ khÝa c¹nh kinh tÕ vµ t×nh c¶m, cã thÓ b¾t ®Çu ngay tõ tr−íc khi cha mÑ li dÞ vµ kÐo dµi cho c¶ cuéc sèng sau nµy. Thêi kú ®Çu sau khi cha mÑ li dÞ lµ rÊt c¨ng th¼ng ®èi víi phÇn lín vÞ thµnh niªn, c¸c em Ýt cã sù chuÈn bÞ vÒ t©m lý vµ t×nh c¶m vµ chóng ph¶n øng víi sù kiÖn nµy víi nh÷ng hoang mang, lo l¾ng, giËn d÷, vµ mÊt niÒm tin. Sau ly h«n, víi nh÷ng cÆp vî chång mµ c¶ hai bªn ®Òu cã con ®Ó nu«i hoÆc mét bªn nu«i con th× t×nh c¶m cña con c¸i ®èi víi bè mÑ cµng bÞ thiÖt thßi, nhÊt lµ trong tr−êng hîp con c¸i ë víi mét bªn cã ¸c c¶m, thï ghÐt bªn kia. §iÒu ®ã cã thÓ lµm cho nhiÒu em mÊt niÒm tin vµo cha mÑ trong cuéc sèng vµ sù bÒn chÆt cña mèi quan hÖ cha mÑ - con c¸i (Lª Thi, 1996). Sù chia tay cña cha mÑ còng lµm gi¶m ®¸ng kÓ møc sèng cña gia ®×nh. Khã kh¨n ®èi víi sù ph¸t triÓn cña trÎ th−êng liªn quan ®Õn viÖc gia ®×nh ph¶i chia sÎ vËt chÊt sau khi cha mÑ li dÞ. T¸c ®éng cßn nghiªm träng h¬n nÕu cã tranh chÊp vÒ kinh tÕ gi÷a bè mÑ sau ly h«n. Cã nhiÒu tr−êng hîp sau khi ly h«n mét trong hai bè mÑ kh«ng chÞu ®ãng tiÒn ®Ó nu«i con. §iÒu nµy cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng ¸p lùc c¨ng th¼ng vÒ cuéc sèng ®èi víi nhiÒu trÎ em. TrÎ em trong c¸c gia ®×nh li dÞ còng th−êng ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng xung ®ét gia ®×nh cã liªn quan ®Õn c¸c em, vµ nhiÒu khi cha mÑ sö dông c¸c em ®Ó thÓ hiÖn sù giËn d÷ cña hä. TrÎ em trong c¸c gia ®×nh nµy cã thÓ nhiÔm thãi quen vµ lèi suy nghÜ coi sö dông vò lùc nh− lµ ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt xung ®ét. Sù tù tin cña trÎ ®èi víi t−¬ng lai gi¶m ®i (John Fantuzzo vµ céng sù, 1997). Mét sè nghiªn cøu ë ViÖt Nam còng cho thÊy nhiÒu trÎ sèng lang thang cã lý do tõ nguyªn nh©n gia ®×nh, trong ®ã chiÕm tØ lÖ ®¸ng kÓ lµ sè trÎ xuÊt th©n tõ nh÷ng gia ®×nh t¸i h«n - do bÞ d× ghÎ hoÆc bè d−îng h¾t hñi hoÆc tõ nh÷ng gia ®×nh bÊt hßa (NguyÔn Thanh T©m vµ céng sù, 2002; NguyÔn H¶i H÷u, 2002). Sù thiÕu v¾ng cha mÑ vµ sù bÊt hßa trong gia ®×nh, kh«ng ®−îc ch¨m sãc, c¸c em dÔ bÞ kÎ xÊu lîi dông, c−ìng hiÕp hoÆc rñ rª ®i vµo con ®−êng m¹i d©m (§ç N¨ng Kh¸nh, 2002). Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nh− n¬i ë (®« thÞ hay n«ng th«n) hay häc vÊn cña cha mÑ còng cã mèi quan hÖ víi søc kháe vµ sù ph¸t triÓn cña trÎ em. TØ lÖ tö vong trÎ em vµ trÎ s¬ sinh cao h¬n râ rÖt ë c¸c vïng n«ng th«n so víi vïng ®« thÞ (Tæng côc Thèng kª, 2001). Tr×nh ®é häc vÊn cña cha mÑ còng ¶nh h−ëng tíi viÖc ch¨m sãc, gi¸o dôc, b¶o vÖ con c¸i khái nh÷ng thãi h− tËt xÊu cña x· héi, vµ do ®ã ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña c¸c em (§ç N¨ng Kh¸nh, 2002). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn NguyÔn H÷u Minh 27 Nh×n chung, nhiÒu nghiªn cøu ®· b−íc ®Çu chØ ra mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc tr−ng cña gia ®×nh víi sù ph¸t triÓn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn, t¸c ®éng ®a chiÒu cña c¸c yÕu tè ®Õn nhËn thøc vµ hµnh vi liªn quan søc kháe thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn cßn ch−a ®−îc quan t©m ®Çy ®ñ. Trong nhiÒu tr−êng hîp t¸c ®éng cña yÕu tè gia ®×nh cã thÓ bÞ lÉn víi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè c¸ nh©n vµ céng ®ång kh¸c. Ch¼ng h¹n, c¸c sè liÖu gÇn ®©y cho thÊy phÇn lín c¸c vô ly h«n x¶y ra ë tÇng líp trung l−u kh¸ gi¶ (Ng« §ång, 2004). Trong tr−êng hîp nµy sÏ khã ph©n ®Þnh vai trß cña yÕu tè kinh tÕ vµ yÕu tè ly h«n ®èi víi søc kháe trÎ em nÕu kh«ng kiÓm tra quan hÖ ®a chiÒu. Khã kh¨n t−¬ng tù khi ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a søc kháe trÎ em víi yÕu tè häc vÊn cña cha mÑ vµ n¬i ë. Thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn sèng ë c¸c vïng ®« thÞ th× cha mÑ cã thÓ cã häc vÊn cao h¬n. Trong bµi viÕt nµy chóng t«i sÏ cè g¾ng bæ khuyÕt mét phÇn sù thiÕu hôt ®ã. 2. Sè liÖu, ph−¬ng ph¸p vµ kÕt qu¶ ph©n tÝch §iÒu tra quèc gia vÒ vÞ thµnh niªn vµ thanh niªn ViÖt Nam (SAVY) n¨m 2003 lµ cuéc ®iÒu tra lín vµ toµn diÖn nhÊt vÒ thanh thiÕu niªn ë ViÖt Nam cho ®Õn nay. MÉu ®iÒu tra bao gåm 7584 thanh thiÕu niªn trong ®é tuæi 14-25 ë 42 tØnh, thµnh phè cña ViÖt Nam (Bé Y tÕ vµ c¸c tæ chøc kh¸c, 2005). Vai trß cña gia ®×nh víi t− c¸ch lµ nguån hç trî t×nh c¶m cho thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua c¸c chØ b¸o vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Æc ®iÓm gia ®×nh víi sù c¶m nhËn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn vÒ gi¸ trÞ cña hä, vÒ kú väng cuéc sèng trong t−¬ng lai, vÒ nh÷ng tr¹ng th¸i t×nh c¶m tiªu cùc ®· tõng xuÊt hiÖn trong cuéc sèng cña hä, vÒ nh÷ng chÊn th−¬ng th©n thÓ mµ hä ®· tõng tr¶i qua do thµnh viªn trong gia ®×nh g©y ra vµ vÒ ý ®Þnh tù tö cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®−îc chia ra thµnh 3 nhãm lµ nhãm c¸c yÕu tè v¨n hãa, nhãm c¸c yÕu tè gia ®×nh, vµ nhãm c¸c yÕu tè c¸ nh©n víi c¸c biÕn sè ®éc lËp cô thÓ nh− sau: N¬i ë; §iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh; Cha mÑ cßn sèng/®· mÊt vµo thêi ®iÓm c¸c em 14 tuæi; Cha mÑ li dÞ/kh«ng li dÞ; Häc vÊn cña ng−êi cha; T×nh tr¹ng nghiÖn r−îu vµ thuèc l¸ cña cha mÑ; Sù g¾n kÕt gia ®×nh lóc ng−êi tr¶ lêi 12-18 tuæi1; Tuæi; Häc vÊn; Giíi tÝnh. Quan hÖ gi÷a c¸c biÕn sè ®éc lËp víi biÕn sè phô thuéc tr−íc hÕt ®−îc ph©n tÝch theo c¸c t−¬ng quan hai chiÒu. Sau ®ã c¸c ph©n tÝch ®a biÕn sÏ ®−îc ¸p dông ®Ó x¸c ®Þnh râ t¸c ®éng cña mçi yÕu tè ®èi víi tr¹ng th¸i søc kháe tinh thÇn cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. 1 ChØ b¸o vÒ sù g¾n kÕt gia ®×nh vµo lóc ng−êi ®−îc hái 12-18 tuæi ®−îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng c©u tr¶ lêi cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn vÒ c¸c t×nh huèng trong gia ®×nh vµo thêi kú ®ã. NÕu ®iÓm sè tr¶ lêi cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn lµ tõ 0 ®Õn 4 th× hä ®−îc coi lµ sèng trong c¸c gia ®×nh cã sù g¾n kÕt yÕu (yÕu tè g©y tæn h¹i ®èi víi hµnh vi b¶o vÖ søc kháe). NÕu ®iÓm sè lµ tõ 5 ®Õn 6 th× hä ®−îc coi lµ sèng trong c¸c gia ®×nh cã sù g¾n kÕt trung b×nh. NÕu ®iÓm sè lµ tõ 7 ®Õn 8 th× hä ®−îc coi lµ sèng trong c¸c gia ®×nh cã sù g¾n kÕt m¹nh, trë thµnh nh©n tè tÝch cùc t¸c ®éng ®Õn c¸c hµnh vi b¶o vÖ søc kháe cña hä. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn 28 Gia ®×nh - nguån hç trî t×nh c¶m cho thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn a. C¶m gi¸c b¶n th©n cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh Trong phÇn nµy chóng t«i tr×nh bµy kÕt qu¶ ph©n tÝch cho thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn ch−a kÕt h«n ®Ó tr¸nh nh÷ng c©u tr¶ lêi lÇm lÉn gi÷a gia ®×nh gèc vµ gia ®×nh riªng cña nh÷ng ng−êi ®· kÕt h«n. Sù hç trî t×nh c¶m cña gia ®×nh cã thÓ lµm t¨ng c¶m gi¸c cã gi¸ trÞ cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn ®èi víi gia ®×nh. Sè ng−êi c¶m thÊy m×nh cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh gèc lµ 94,6%. TØ lÖ nµy kh«ng kh¸c biÖt nhiÒu gi÷a c¸c n¬i ë, giíi tÝnh, vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ cña gia ®×nh. Sù g¾n kÕt gia ®×nh lóc ng−êi ®−îc hái 12-18 tuæi cã quan hÖ nhÊt ®Þnh víi sù ®¸nh gi¸ cña b¶n th©n thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn. Møc ®é c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh t¨ng dÇn theo sù g¾n kÕt cña gia ®×nh. 89,3% thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn trong gia ®×nh g¾n kÕt yÕu c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh so víi 97% trong gia ®×nh g¾n kÕt m¹nh (xem B¶ng 1). M« h×nh ®a biÕn vÒ c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh: §Ó ®¸nh gi¸ sù t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c nhau ®Õn kh¶ n¨ng thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh chóng t«i ®· sö dông m« h×nh ph©n tÝch ®a biÕn. BiÕn phô thuéc sö dông trong m« h×nh: C¶m thÊy b¶n th©n cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh (1 = C¶m thÊy cã gi¸ trÞ, ; 0 = Kh«ng c¶m thÊy cã gi¸ trÞ). C¸c biÕn ®éc lËp sö dông trong m« h×nh bao gåm: N¬i ë hiÖn t¹i; giíi tÝnh; Nhãm tuæi; Häc vÊn hiÖn t¹i; Sù g¾n kÕt gia ®×nh ®é tuæi 12-18; §iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh hiÖn t¹i; Cha mÑ cã chÕt vµo lóc 14 tuæi trë xuèng kh«ng; Cha mÑ cã li dÞ kh«ng. KÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 12. C¸c yÕu tè n¬i ë hiÖn t¹i, giíi tÝnh, sù g¾n kÕt gia ®×nh ë løa tuæi 12-18, vµ häc vÊn hiÖn t¹i cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn kh¶ n¨ng ng−êi thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh m×nh. Nam thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn c¶m thÊy cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh h¬n so víi n÷. §iÒu nµy cã thÓ liªn quan ®Õn sù kh¸c biÖt vÒ vai trß giíi nãi chung, khi mµ nam giíi th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ cao h¬n n÷ trong gia ®×nh. 2 Sè liÖu trong H×nh 1 øng víi c¸c ph©n lo¹i cña mçi biÕn sè lµ tØ sè chªnh lÖch [odd ratios] gi÷a t¸c ®éng cña lo¹i ®Æc tr−ng ®ã ®Õn c¶m gi¸c cña thanh niªn vµ vÞ thµnh niªn thÊy m×nh cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh so víi t¸c ®éng cña lo¹i ®Æc tr−ng dïng ®Ó so s¸nh. TØ sè cho lo¹i ®Æc tr−ng dïng ®Ó so s¸nh lu«n lu«n nhËn gi¸ trÞ b»ng 1. NÕu tØ sè chªnh lÖch cña mét lo¹i ®Æc tr−ng nµo ®ã lín h¬n 1, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ nhãm ng−êi mang ®Æc tr−ng ®ã cã nhiÒu kh¶ n¨ng c¶m thÊy cã gi¸ trÞ víi gia ®×nh h¬n nhãm ng−êi mang lo¹i ®Æc tr−ng dïng ®Ó so s¸nh. Ng−îc l¹i, nÕu tØ sè chªnh lÖch cho lo¹i ®Æc tr−ng nµo ®ã nhá h¬n 1 th× nhãm ng−êi mang ®Æc tr−ng ®ã cã Ýt kh¶ n¨ng c¶m thÊy cã gi¸ trÞ víi gia ®×nh h¬n nhãm ng−êi mang lo¹i ®Æc tr−ng dïng ®Ó so s¸nh. TØ sè chªnh lÖch cña mét lo¹i ®Æc tr−ng nµo ®ã cµng lín h¬n 1 th× t¸c ®éng cña ®Æc tr−ng ®ã ®Õn kh¶ n¨ng c¶m thÊy cã gi¸ trÞ víi gia ®×nh cµng lín h¬n so víi t¸c ®éng cña lo¹i ®Æc tr−ng dïng ®Ó so s¸nh. C¸c dÊu sao (*, **, ***) ghi bªn c¹nh tØ sè chªnh lÖch cho thÊy t¸c ®éng cña lo¹i ®Æc tr−ng nµy cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª hay kh«ng. TØ sè cµng kÌm nhiÒu dÊu sao th× t¸c ®éng cµng quan träng. TØ sè kh«ng kÌm dÊu sao cã nghÜa lµ kh«ng cã b»ng chøng ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng t¸c ®éng cña lo¹i ®Æc tr−ng ®ang xÐt lµ cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn NguyÔn H÷u Minh 29 H×nh 1: T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè c¸ nh©n vµ gia ®×nh ®Õn c¶m gi¸c cã gi¸ trÞ ®èi víi gia ®×nh N¬i ë hiÖn t¹i Thµnh phè lín*** 0.508 Thµnh phè kh¸c 0.596 ThÞ trÊn 0.956 N«ng th«n 1 Giíi tÝnh Nam** 1.402 N÷ 1 Nhãm tuæi 14-17 0.9 18-21 1.084 22-25 1 Cha mÑ ly dÞ Kh«ng 1.655 cã 1 §iÒu kiÖn kinh tÕ ThÊp 0.8 Trung b×nh 0.896 Cao 1 Cha mÑ mÊt Kh«ng 1.257 Cã 1 G¾n kÕt gia ®×nh YÕu*** 0.238 B×nh th−êng** 0.582 M¹nh 1 Häc vÊn hiÖn t¹i TiÓu häc*** 0.24 Trung häc c¬ së*** 0.26 Trung häc phæ th«ng*** 0.312 Cao ®¼ng+ 1 0 0.5 1 1.5 2 Møc ý nghÜa thèng kª: * P<0,05 ** P<0,005 *** P<0,001 Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn