Xem mẫu
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? NguyÔn thõa hû(*) §−îc thµnh lËp ë ViÖt Nam vµo ®Çu thÕ kû XX, ViÖn ViÔn §«ng B¸c cæ (Ðcole française d’Extrªme-Orient - EFEO) vµ tê tËp san BEFEO uy tÝn thÕ giíi ®Õn nay ®· trªn tr¨m n¨m. C¸c häc gi¶ tiÒn bèi Ph¸p-ViÖt cña EFEO lµ nh÷ng tÊm g−¬ng s¸ng vÒ phÈm chÊt cña ng−êi trÝ thøc ch©n chÝnh, vÒ lßng say mª hiÕn th©n cho khoa häc, tinh thÇn ®éc lËp vµ tù do trÝ tuÖ. EFEO ®· ®Ó l¹i di s¶n nµo cho chóng ta? Tr−íc hÕt, ®ã lµ mét gia tµi ®å sé víi nh÷ng d÷ liÖu th«ng tin phong phó vÒ lÞch sö vµ v¨n hãa ViÖt Nam còng nh− vÒ §«ng ph−¬ng häc. EFEO cßn ®Ó l¹i cho chóng ta mét quan ®iÓm cÊp tiÕn vÒ häc thuËt, ®ã lµ nguyªn t¾c vµ b¶n lÜnh trung thùc trong khoa häc, kÕt hîp gi÷a nghiªn cøu vÜ m« vµ vi m«, tæng hîp kh¸i qu¸t vµ ph©n tÝch chuyªn s©u, chó träng viÖc trao ®æi hîp t¸c quèc tÕ. ¸p dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu míi còng lµ mét di s¶n cña EFEO. Qu¸n triÖt tinh thÇn thùc chøng, bæ sung nguån th− tÞch b»ng nguån d÷ liÖu nghiªn cøu thùc ®Þa (in situ), c¸ch tiÕp cËn liªn- xuyªn ngµnh ®a lÜnh vùc lµ nh÷ng kinh nghiÖm rÊt ®¸ng tham kh¶o tõ EFEO. 1. LÞch sö vèn kh«ng ®¬n gi¶n. LÞch c¸ch m¹ng sau nµy l¹i thãa m¹ kh«ng sö ®−îc viÕt ra l¹i cµng kh«ng ®¬n gi¶n tiÕc lêi vÒ nh÷ng hµnh ®éng ¸p bøc bãc h¬n. §ã lµ mét ng«i nhµ cã nhiÒu cöa sæ. lét cña chÕ ®é thùc d©n Ph¸p víi nh÷ng Tõ bªn ngoµi vµ tïy theo tõng vÞ trÝ gãc chøng cø chÝnh x¸c, nh−ng ®«i khi cã nh×n, ng−êi quan s¸t cã thÓ thu l−îm phÇn mét chiÒu, ®¸nh ®ång.(Ngµy nay, ®−îc nh÷ng c¶nh trÝ kh¸c nhau, nhËn víi mét ®é lïi thêi gian ®ñ chÝn muåi, thÊy ®−îc nh÷ng gam mµu s¸ng tèi víi nh÷ng nhËn thøc khoa häc míi cïng kh¸c nhau, thËm chÝ t−¬ng ph¶n nhau. mét c¸ch tiÕp cËn phøc hîp ®a chiÒu, Mét b¶n tæng kÕt ®¸nh gi¸ c«ng b»ng, chóng ta cã thÓ b×nh tÜnh nh×n l¹i ®Ó ®óng ®¾n vÒ thêi thuéc Ph¸p lµ mét ®¸nh gi¸ mét c¸ch trung thùc, kh¸ch trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy. Buæi quan h¬n. ®Çu, nh÷ng quan chøc vµ nh÷ng nhµ C¸c t¸c gi¶ P. Brocheux vµ D. chÐp sö thùc d©n th−êng chän läc ra HÐmery ®· cã lý khi nãi r»ng c¸c hµnh mét sè sù kiÖn cã thùc nh−ng kh«ng ®éng cña ng−êi Ph¸p t¹i §«ng D−¬ng lµ toµn diÖn, ®Ó hÕt lêi t¸n tông vÒ nh÷ng mét “c«ng cuéc thùc d©n mËp mê” (la thµnh tùu khai hãa v¨n minh mµ ng−êi colonisation ambiguë) (P. Brocheux & Ph¸p mang l¹i cho ViÖt Nam - mét xø së tr−íc ®ã cßn l¹c hËu tr× trÖ. Ng−îc PGS.TS., Tr−êng §¹i häc KHXH&NV, §¹i häc (*) l¹i, nh÷ng chiÕn sÜ vµ nh÷ng nhµ viÕt sö Quèc gia Hµ Néi.
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? 15 D. Hemery, 1994). Nh×n chung, trªn Hai n¨m sau, Ph¸i bé ®−îc ®æi tªn mét ph«ng nÒn tèi x¸m, vÉn lÊp l¸nh thµnh EFEO theo NghÞ ®Þnh ngµy nh÷ng ®iÓm s¸ng, mµ EFEO lµ mét 20/1/1900 cña Toµn quyÒn §«ng D−¬ng. tr−êng hîp tiªu biÓu. §iÒu 1 cña NghÞ ®Þnh viÕt: TiÒn th©n cña EFEO lµ Ph¸i bé “Ph¸i bé Th−êng trùc Kh¶o cæ §«ng Th−êng trùc Kh¶o cæ §«ng D−¬ng D−¬ng ®−îc thµnh lËp theo NghÞ ®Þnh (Mission archÐologique permanente de ngµy 15/12/1898, ®Æt d−íi quyÒn kiÓm l’Indochine), ®−îc thµnh lËp theo NghÞ so¸t khoa häc cña Hµn l©m V¨n kh¾c vµ ®Þnh cña Toµn quyÒn §«ng D−¬ng Paul Mü v¨n (AcadÐmie des inscriptions et Doumer ngµy 15/12/1898. §Ó tËp hîp belles lettres) thuéc ViÖn Hµn l©m Ph¸p nh÷ng th«ng tin d÷ liÖu chuyªn s©u (Institut de France) tõ nay ®æi tªn phôc vô cho mét cuéc khai th¸c thuéc thµnh Tr−êng (ViÖn) Ph¸p quèc ViÔn ®Þa bµi b¶n, cã tÇm nh×n xa vµ quy m« §«ng B¸c cæ (Ðcole Française (*) lín, Paul Doumer - mét Toµn quyÒn d’Extrªme-Orient) . n¨ng ®éng vµ nhiÒu tham väng, nhËn Tæ chøc nµy tiÕp tôc ®−îc qu¶n lý thÊy cÇn ph¶i t×m hiÓu mét c¸ch khoa theo nh÷ng ®iÒu kho¶n cña NghÞ ®Þnh häc, hÖ thèng vµ toµn diÖn vÒ lÞch sö, thµnh lËp vµ nh÷ng nghÞ ®Þnh tiÕp sau ng«n ng÷, v¨n hãa cña xø thuéc ®Þa. liªn quan ®Õn chøc n¨ng cña nã” Ph¸i bé ra ®êi phôc vô cho môc ®Ých ®ã. (Bulletin officiel de l’Indochine, 2Ìme Louis Finot, Phã Gi¸m ®èc tr−êng Cao partie, 1900, p.52). häc Thùc hµnh Paris, ®−îc Hµn l©m Toµn quyÒn Paul Doumer, ng−êi cã V¨n kh¾c vµ Mü v¨n ®Ò cö bæ nhiÖm s¸ng kiÕn ®æi tªn, gi¶i thÝch r»ng tªn lµm vÞ Gi¸m ®èc ®Çu tiªn cña Ph¸i bé gäi “Ph¸i bé Th−êng trùc Kh¶o cæ” víi trô së ®Æt t¹i Sµi Gßn. tr−íc kia lµ thiÕu chÝnh x¸c vÒ mÆt khoa häc. Tuy nhiªn, tªn gäi míi lµ §iÒu 2 cña NghÞ ®Þnh trªn ghi râ: “Tr−êng” (Ðcole) l¹i còng g©y cho ng−êi “Ph¸i bé cã môc ®Ých: ta sù hiÓu lÇm (v× chøc n¨ng chÝnh cña 1, TiÕn hµnh nh÷ng c«ng viÖc khai nã kh«ng ph¶i lµ mét c¬ së gi¶ng d¹y, th¸c kh¶o s¸t vÒ kh¶o cæ, ng÷ ng«n cña mµ lµ mét viÖn nghiªn cøu). N¨m 1902, b¸n ®¶o §«ng D−¬ng nh»m t¹o ra mäi trô së cña EFEO ®−îc chuyÓn tõ Sµi ph−¬ng tiÖn thuËn lîi ®Ó t×m hiÓu vÒ Gßn ra Hµ Néi. lÞch sö, c¸c di tÝch vµ c¸c ph−¬ng ng÷ Nh÷ng nghiªn cøu sinh ®−îc cÊp trong xø. häc bæng ®Çu tiªn cña EFEO lµ H. 2, Gãp phÇn nghiªn cøu häc thuËt Parmentier, H. Maspero, J. Bloch vµ G. chuyªn s©u c¸c khu vùc vµ nh÷ng nÒn CoedÌs (G. CoedÌs sau nµy ®· trë v¨n minh l©n cËn nh− Ên §é, Trung thµnh Gi¸m ®èc EFEO). Ban ®Çu, trùc Quèc, M· Lai,vv...” (Bulletin officiel de thuéc EFEO cã mét th− viÖn chuyªn l’Indochine, 1re partie, 1899, p.19). ngµnh víi nhiÒu tµi liÖu quý hiÕm vµ XuÊt ph¸t tõ mét ®éng c¬ chÝnh trÞ, mét b¶o tµng. Sau nµy, EFEO cã 4 viÖn nh−ng ngay tõ buæi ®Çu, tæ chøc häc thuËt nµy ®· mang chøc n¨ng nghiªn cøu khoa häc chuyªn s©u, liªn ngµnh vµ (*) Sau nµy th−êng ®−îc gäi lµ ViÖn ViÔn §«ng tiÕp cËn hÖ thèng khu vùc häc. B¸c cæ - EFEO.
- 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014 ®Æt ë Hµ Néi, §µ N½ng, Sµi Gßn vµ Excursions et Reconnaisances, Journal Phnom Penh. Asiatique..., c¸c tËp san t¹p chÝ khoa C¸c Gi¸m ®èc cña EFEO tõ buæi häc næi tiÕng nhÊt ®−îc EFEO l−u tr÷ cã ®Çu thµnh lËp cho ®Õn n¨m 1955 lÇn thÓ kÓ ®Õn lµ: Bulletin de l’Ðcole l−ît lµ: Louis Finot (1898), Alfred d’Extrªme-Orient, Revue Indochinoise, Foucher (1905), Claude-EugÌne Maitre Bulletin des Amis du Vieux HuÐ, (1908), Louis Finot (lÇn thø hai: 1920), Bulletin des Ðtudes Indochinoises... LÐonard Aurousseau (1926), George EFEO còng xuÊt b¶n nh÷ng Ên phÈm CoedÌs (1929), Paul LÐvy (1947). N¨m cña riªng m×nh nh− BEFEO (Bulletin de 1954-1955, Maurice Durand cã mét thêi l'École française d'Extrême-Orient), gian phô tr¸ch EFEO, tr−íc khi trô së PEFEO (Publications de l’EFEO). TËp EFEO rêi khái Hµ Néi vµ trë vÒ Ph¸p. XXIV cña PEFEO lµ chuyªn kh¶o Le N¨m 1993, EFEO chÝnh thøc quay Thanh Hoa cña Charles Robequain trë l¹i ViÖt Nam víi chøc n¨ng cña mét (1929) vµ tËp XXVII lµ chuyªn kh¶o Les c©y cÇu nèi gi÷a hai nÒn v¨n hãa Ph¸p- Paysans du Delta Tonkinois cña Pierre ViÖt. ViÖn ®Æt trô së chÝnh t¹i Hµ Néi, Gourou (1936). n¨m 2011 cã thªm mét chi nh¸nh ë BEFEO lµ tËp san tam c¸ nguyÖt thµnh phè Hå ChÝ Minh. (còng cã lóc lµ lôc c¸ nguyÖt), mçi n¨m 2. Sau h¬n mét thÕ kû ho¹t ®éng ®ãng thµnh mét tËp, tõ 400 ®Õn 1.000 nghiªn cøu khoa häc, EFEO ®· ®Ó l¹i trang. TËp I Ên hµnh n¨m 1901. Lóc cho chóng ta mét gia tµi ®å sé víi nh÷ng ®ã, trô së EFEO ë Sµi Gßn, nh−ng Ban d÷ liÖu th«ng tin phong phó vÒ lÞch sö Gi¸m ®èc quyÕt ®Þnh cho in t¹i nhµ in vµ v¨n hãa ViÖt Nam còng nh− vÒ §«ng Schneider ë Hµ Néi, v× ë ®©y míi cã ph−¬ng häc. §©y lµ kho tµi s¶n quý gi¸ nh÷ng m¸y mãc thiÕt bÞ in Ên tèi t©n. bao gåm nh÷ng b¶n th¶o, Ên phÈm, b¶n Ngay trong lêi phi lé cña sè ®Çu tiªn, ®å, v¨n bia, hiÖn vËt b¶o tµng, di tÝch Ban biªn tËp ®· chñ tr−¬ng mét b¶o tån vµ hµng ngµn c«ng tr×nh nghiªn ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tæng hîp hÖ cøu, gãp phÇn x©y dùng nÒn t¶ng cho thèng liªn ngµnh, kÕt nèi vµ so s¸nh c¸c ngµnh khoa häc x· héi-nh©n v¨n vµ mäi mÆt ®êi sèng cña nh÷ng quèc gia v¨n hãa-nghÖ thuËt ViÖt Nam thêi cËn kh¸c nhau trong mét tæng thÓ khu vùc. hiÖn ®¹i. TËp san còng nhÊn m¹nh ®Õn viÖc Ngoµi kho s¸ch phong phó viÕt vÒ kh¶o s¸t ®iÒn d· mang tÝnh thùc lÞch sö v¨n hãa c¸c n−íc §«ng D−¬ng vµ chøng, trùc tiÕp ®Õn tõng ®Þa ®iÓm vµ ch©u ¸ b»ng c¸c ng«n ng÷ Latinh, di tÝch ®−îc nghiªn cøu. Slave, H¸n-N«m, NhËt, Ên, EFEO cßn BEFEO xuÊt b¶n ®Òu kú hµng n¨m l−u tr÷ rÊt nhiÒu c¸c lo¹i b¸o, t¹p chÝ vµ cho tíi tËp XLIII (1943). Do “nh÷ng biÕn tËp san khoa häc quèc tÕ, “cã tíi 460 tªn cè x¶y ra ë §«ng D−¬ng”, tËp san ng−ng c¸c Ên phÈm ®Þnh kú ch÷ Latinh víi h¬n xuÊt b¶n cho ®Õn n¨m 1951 míi xuÊt 30.000 sè, trong ®ã Ên phÈm ®Þnh kú hiÖn l¹i bé míi, in liÒn trong n¨m ®ã ba tiÕng ViÖt cã 48 tªn, ®−îc ®ãng thµnh tËp 44-1, 44-2 vµ 45-1. Tõ ®ã, tËp san kho¶ng 6.000 tËp” (TrÇn ThÞ KiÒu Nga, ®−îc tiÕp tôc xuÊt b¶n cho tíi ngµy nay. 2013). Ngoµi nh÷ng Ên phÈm dµnh cho Tuy ®−îc gi¶i thÝch lµ sau kû niÖm 50 c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn s©u nh− n¨m, EFEO ®· ®−îc c¶i tæ, “më ra mét
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? 17 chøc n¨ng ho¹t ®éng míi, theo mét c«ng häc, nh÷ng homo academicus (con ng−êi thøc hoµn toµn kh¸c tr−íc” (cã thªm häc thuËt - nh− ch÷ dïng cña Laurent mét sè bµi nghiªn cøu vÒ lÞch sö cËn Dartingues) (Laurent Dartingues, 2012, hiÖn ®¹i), nh−ng nh×n chung, trong giai tr.45) - b−íc vµo sù nghiÖp khi tuæi ®êi ®o¹n hai, ng−êi ta thÊy Ýt cã nh÷ng bµi cßn rÊt trÎ, nh−: Paul Pelliot (21 tuæi), nghiªn cøu víi chÊt l−îng thËt xuÊt s¾c Henri MaspÐro (25 tuæi), Henri nh− trong giai ®o¹n ®Çu. Thêi gian xuÊt Parmentier (29 tuæi), Jules Bloch (25 b¶n còng kh«ng thËt ®Òu nh− tr−íc tuæi), Georges CoedÌs (25 tuæi). Louis (hiÖn nay lµ 2 n¨m 2 tËp ghÐp mét). Mét Finot nhËn chøc vô ®øng ®Çu Ph¸i bé trong nh÷ng nguyªn nh©n cã thÓ lµ do, Th−êng trùc Kh¶o cæ §«ng D−¬ng khi mét mÆt, ®éi ngò nh÷ng häc gi¶ §«ng míi 34 tuæi vµ LÐonard Aurousseau trë ph−¬ng häc ng−êi Ph¸p trong thêi kú thµnh Gi¸m ®èc EFEO khi 38 tuæi. hËu thuéc ®Þa ®· phÇn nµo gi¶m ®i, mÆt Cã nh÷ng tr−êng hîp nhiÒu ng−êi lµ kh¸c, do tr×nh ®é häc thuËt t¨ng lªn, c¸c thµnh viªn trong mét gia ®×nh ®· nªn yªu cÇu tháa m·n cña ng−êi ®äc cïng ®ãng gãp cèng hiÕn cho EFEO. còng ®−îc n©ng cao h¬n. Chuyªn gia §«ng ph−¬ng häc Henri ThËt khã ®Ó liÖt kª ®Çy ®ñ nh÷ng Maspero (1883-1945) - víi nh÷ng bµi c«ng tr×nh khoa häc rÊt ®a d¹ng, phong nghiªn cøu kinh ®iÓn vÒ ®Þa lý, lÞch sö phó vµ danh s¸ch ®éi ngò c¸c t¸c gi¶ lµ ViÖt Nam thêi cæ trung ®¹i - lµ em ruét nh÷ng thµnh viªn vÜnh viÔn hoÆc c¸c Georges Maspero (1872-1942), t¸c gi¶ thµnh viªn cã thêi h¹n, thµnh viªn danh cuèn Le Royaume de Champa næi tiÕng. dù hoÆc c¸c th«ng tÊn viªn, céng t¸c Henri Parmentier (1871-1949) - tèt viªn cña EFEO. Chóng ta cã thÓ tham nghiÖp tõ ng«i tr−êng danh gi¸ Ðcole kh¶o trong nhiÒu th− môc ®· ®−îc lËp des Beaux-Arts de Paris, chuyªn gia ra (trong ®ã cã b¶n th− môc cña NguyÔn kh¶o cæ häc, kiÕn tróc xuÊt s¾c - cã vî lµ V¨n Tè) (Xem: Nguyen Van To, 1921; n÷ nhµ b¸o, v¨n sÜ tµi hoa Jeanne Bibliographie EFEO, 1948; “Table des Leuba (1882-1979). Hä ®· cïng nhau matiÌres”, BEFEO, 1952-1992, g¾n bã trong sù nghiÖp nghiªn cøu vµ aafv.org). §Õn nay, §¹i häc Lyon cña m« t¶ c¸c th¸p Ch¨m(*). Ph¸p ®· sè hãa 107 sè tËp san cña §Æc biÖt ®¸ng chó ý lµ c¸c n÷ EFEO, ®−a lªn trang persee.fr vµ chóng chuyªn gia trong ®éi ngò c¸c nhµ khoa ta cã thÓ tiÕp cËn kh¸ dÔ dµng (*). häc cña EFEO. §Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn 3. §iÒu quan träng nhÊt cÇn nhÊn Madeleine Colani (1866-1943), bµ hÇu m¹nh chÝnh lµ nh÷ng tÊm g−¬ng vÒ nh− suèt ®êi lÆn léi g¾n bã víi nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch vµ tinh thÇn, nghÞ c«ng tr×nh khai quËt vµ nghiªn cøu c¸c lùc lao ®éng khoa häc cña ®éi ngò c¸c di chØ kh¶o cæ häc thêi ®¹i ®å ®¸ ë nhµ khoa häc lµm viÖc cho EFEO ®· ®Ó nh÷ng vïng nói B¾c S¬n, Hßa B×nh vµ l¹i cho chóng ta. §ã ®Òu lµ nh÷ng ng−êi C¸nh ®ång Chum (Lµo), vµ d−êng nh− trÝ thøc ch©n chÝnh, nhiÖt t×nh say mª quªn c¶ viÖc lËp gia ®×nh. Khi míi ®Õn víi lao ®éng nghiªn cøu, s¸ng t¹o khoa Hµ Néi, bµ tõng lµ gi¸o viªn tiÓu häc råi gi¸o s− trung häc tr−êng LycÐe Albert Trang gallica.bnf.fr còng cã bé s−u tËp (*) (*) B¶o tµng Ch¨m §µ N½ng tr−íc ®©y mang tªn BEFEO, nh−ng kh«ng ®Çy ®ñ b»ng persee.fr. B¶o tµng Parmentier.
- 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014 Sarraut. Sau ®ã bµ tiÕp tôc häc vµ b¶o Auguste Bonifacy, vÒ ng−êi Th−îng cña vÖ häc vÞ tiÕn sÜ, trë thµnh nhµ nghiªn Henri Maitre(*). cøu cña Së §Þa chÊt §«ng D−¬ng. Bµ HÇu hÕt nh÷ng nhµ khoa häc cña lµm viÖc cho EFEO cho ®Õn cuèi ®êi. Bµ EFEO, cïng víi lßng say mª nghiªn mÊt n¨m 1943 t¹i Hµ Néi. cøu, ®· tá ra lµ nh÷ng nhµ trÝ thøc ch©n TiÕp ®Õn lµ Suzanne KarpelÌs (1890- chÝnh, cã phÈm chÊt vµ b¶n lÜnh trong 1968), mét g−¬ng mÆt cña ng−êi trÝ thøc viÖc b¶o vÖ t− duy ®éc lËp vµ quyÒn tù kiªn c−êng chèng l¹i c−êng quyÒn. Bµ do häc thuËt, ®Êu tranh chèng l¹i søc Ðp tõng lµ sinh viªn tr−êng Cao häc Thùc vµ sù can thiÖp cña nhµ cÇm quyÒn. VÒ hµnh Paris, häc trß cña c¸c häc gi¶ lín vÊn ®Ò nµy, cuèn Dictionnaire des Sylvain LÐvi vµ Louis Finot. N¨m 1922, orientalistes de langue française (2012) bµ sang Hµ Néi lµm viÖc t¹i EFEO. Bµ ®· ghi: g¾n bã víi viÖc nghiªn cøu ch÷ Ph¹n vµ “Lóc ®Çu, mét sè nh÷ng bµi b×nh PhËt gi¸o, lµ chuyªn gia phô tr¸ch ViÖn luËn thêi sù chÝnh trÞ cña c¸c nhµ PhËt häc Cao Miªn. N¨m 1941, KarpelÌs nghiªn cøu bÞ phª ph¸n lµ tù do th¸i bÞ chÝnh quyÒn Vichy cña Ph¸p sa th¶i v× qu¸, sau dÇn dÇn ®· bÞ cÊm ®¨ng trªn cã nguån gèc Do Th¸i vµ th¸i ®é chèng tËp san BEFEO... EFEO còng ®· ph¶i thùc d©n ph¸t xÝt, nh−ng sau ®ã, n¨m høng chÞu nh÷ng lêi ®¶ kÝch m¹nh mÏ 1945, khi chiÕn tranh kÕt thóc, bµ ®· tõ giíi quan chøc thuéc ®Þa b¶o thñ, ®−îc lµm viÖc trë l¹i. nh÷ng ng−êi cho r»ng ngµnh §«ng Mét n÷ häc gi¶ kh¸c tõng lµm viÖc ph−¬ng häc ph¶i lÊy l¹i “sù trong s¸ng víi EFEO lµ nhµ d©n téc häc Jeanne ban ®Çu cña nh÷ng nhµ nghiÖp d−” vµ Cuisinier (1890-1964) mµ tªn tuæi ®· c«ng kÝch nh÷ng häc gi¶ EFEO” quen thuéc víi giíi häc thuËt ViÖt Nam (Dictionnaire des orientalistes de langue vµ ®−îc ®¸nh gi¸ cao. Bµ lµ chuyªn gia française, 2012)(**). ChiÕn dÞch ®¶ kÝch vÒ téc ng−êi M−êng, kÕt hîp nh÷ng P. Pelliot khi «ng ®−îc ®Ò cö vµo CollÌge nghiªn cøu ®Þa lý nh©n v¨n víi x· héi de France vµ vô b·i chøc Suzanne häc, ®Æc biÖt lµ vai trß cña nghÖ thuËt KarpelÌs lµ nh÷ng minh chøng cho sù biÓu diÔn trong c¸c nghi lÔ cóng tÕ. can thiÖp th« b¹o cña chÝnh trÞ vµo häc Cuisinier cã mét nghÞ lùc vµ søc lµm thuËt trong lÞch sö EFEO. viÖc phi th−êng. Trong nh÷ng n¨m Georges Boudarel nhËn xÐt vÒ th¸i th¸ng cuèi ®êi, tuy tuæi cao søc yÕu (74 ®é chÝnh trÞ cña tr−êng ph¸i häc thuËt tuæi), bµ vÉn tiÕp tôc lµm viÖc ®Ó hoµn EFEO: “Tr−íc n¨m 1900, chÝnh quyÒn thµnh nh÷ng nghiªn cøu cuèi cïng cña qu©n sù ®· ca tông viÖc dïng d©n téc m×nh, “thËm chÝ cho ®Õn tËn ®ªm tr−íc häc ®Ó trî gióp cho c«ng cuéc chinh ngµy bµ mÊt” (J.Filliozat, 1966, tr.53). phôc vµ b×nh ®Þnh xø së, vµ ngµnh §«ng Trong lÜnh vùc nghiªn cøu d©n téc (*) Henri Maitre lµ t¸c gi¶ cuèn s¸ch næi tiÕng Les häc, ngoµi c¸c nhµ nghiªn cøu cßn cã sù Jungles Moi (1912) (b¶n dÞch tiÕng ViÖt: Rõng ®ãng gãp ®¸ng kÓ cña mét sè sÜ quan vµ ng−êi Th−îng). N¨m 1914, «ng ®· bÞ chÝnh quan cai trÞ ®Þa ph−¬ng ng−êi Ph¸p say nh÷ng téc ng−êi thiÓu sè giÕt chÕt. mª víi c«ng viÖc cña mét häc gi¶, nh− (**) DÉn theo: Piere SingaravÐlou (1999), L’Ðcole française d’Extrªme-Orient ou l’institution des nh÷ng nghiªn cøu vÒ ng−êi M−êng cña marges. Essai d’histoire sociale et politique de la Pierre Grossin, vÒ ng−êi Dao cña science coloniale, Harmattan, Paris.
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? 19 ph−¬ng häc ®· ®−îc coi lµ ®¸p øng thøc trÎ h¨ng h¸i, n¨ng ®éng, ®· thõa nh÷ng nhu cÇu cña nhµ cÇm quyÒn. h−ëng nh÷ng truyÒn thèng vµ nh÷ng Nh−ng tõ sau 1900, EFEO ®· t¹o nªn nguån c¶m høng cña c¸c trµo l−u khoa mét b−íc ngoÆt, viÖc nghiªn cøu trë nªn häc duy lý, khai s¸ng vµ d©n chñ nh©n thuÇn tóy h¬n vµ kh«ng bÞ chÝnh trÞ quyÒn tõ chÝnh quèc Ph¸p vµ ch©u ¢u. hãa” (G. Boudarel, 1976)(*). Tr−êng ph¸i EFEO rÊt coi träng 4. Cïng víi nh÷ng tÊm g−¬ng vÒ nh÷ng t− liÖu thùc chøng vµ c«ng t¸c phÈm chÊt vµ nh©n c¸ch cña nhµ trÝ nghiªn cøu thùc ®Þa (in situ). §èi víi sö thøc, EFEO còng më ra nh÷ng lèi ®i liÖu th− tÞch(*), cÇn dÉn nguån xuÊt xø míi mÎ vÒ quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ. §èi víi t− liÖu kh¶o luËn khoa häc. cæ ph¶i cã nh÷ng vËt chøng cô thÓ. D©n §Çu thÕ kû XX, chÕ ®é gi¸o dôc khoa téc häc cÇn dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu cö H¸n häc vÉn cßn tån t¹i ë ViÖt Nam, tra kh¶o s¸t ®· ®−îc xö lý. Vµ nh÷ng ch÷ Ph¸p vµ ch÷ Quèc ng÷ ®−îc ®−a vµo kÕt luËn khoa häc ph¶i ®−îc rót ra tõ ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, nh−ng míi ë nh÷ng d÷ kiÖn chÝnh x¸c ®ã, mµ kh«ng møc ®é s¬ ®¼ng. ViÖc nghiªn cøu khoa bÞ ¸p ®Æt bëi bÊt cø mét quan ®iÓm häc x· héi hÇu nh− ch−a cã, ng−êi ta chÝnh trÞ hay mét ®Þnh kiÕn cã s½n nµo. th−êng chØ cÇn tu©n thñ nh÷ng gi¸o ®iÒu Kh¸c víi mét sè t¸c gi¶ thùc d©n hoÆc Khæng häc ®−îc ghi chÐp s½n trong c¸c “bót n«” ng−êi ViÖt, c¸c nhµ khoa häc cuèn thi th− kinh ®iÓn. Sö s¸ch cÇn ®−îc EFEO kh«ng hÒ t¸n tông vÒ mét “sø viÕt dùa trªn nh÷ng t− liÖu chÝnh thèng, m¹ng khai hãa” (mision civilisatrice) nh÷ng sù kiÖn chÝnh trÞ cña v−¬ng triÒu, cña chñ nghÜa thùc d©n, mÆc dï trªn g¹t bá mäi ®iÒu phi chÝnh thèng còng thùc tÕ, hä chÝnh lµ nh÷ng ng−êi ®ang nh− mäi mÆt ®êi sèng kh¸c cña quÇn mang ¸nh ®uèc khoa häc ®Ó khai s¸ng chóng. T− t−ëng vµ c¸c tr−íc t¸c chØ ®−îc v¨n minh. §ã lµ nh÷ng Yersin trong phÐp quanh quÈn trong c¸i vßng trung khoa häc x· héi, ®· ®ãng gãp c«ng lao t©m chËt hÑp, kh«ng ®−îc quyÒn bÐn kh«ng nhá cho trÝ tuÖ ViÖt Nam. m¶ng ®Õn nh÷ng t− duy còng nh− tri C¸c häc gi¶ EFEO còng lµ nh÷ng thøc cÊm kþ thuéc vïng ngo¹i biªn. ng−êi ®i tiªn phong trong viÖc kÕt hîp Nh÷ng nhµ khoa häc cña EFEO ®· nh÷ng ph−¬ng ph¸p cæ ®iÓn víi ph−¬ng m¹nh d¹n ph¸ vì c¸i vßng kim c« ®ã ®Ó ph¸p hiÖn ®¹i trong nghiªn cøu khoa x©y dùng nÒn mãng cho c¸c ngµnh khoa häc, vËn dông c¸ch kh¶o s¸t khu vùc häc x· héi cßn “s¬ khai” ë ViÖt Nam. §ã nh− toµn thÓ mét kh«ng gian x· héi, lµ nh÷ng trÝ thøc lµm viÖc cho chÝnh lÞch sö, v¨n hãa, ®ång thêi sö dông quyÒn thùc d©n, nh−ng hÇu hÕt trong sè nh÷ng thao t¸c ®iÒu tra ph©n tÝch, so hä kh«ng chÞu lµm tay sai dÔ b¶o cña s¸nh th«ng tin d÷ liÖu ë c¶ tÇm vi m« nhµ cÇm quyÒn. Cã lÏ v× hä lµ nh÷ng trÝ lÉn vÜ m«. LÐopold CadiÌre g¾n bã víi nh÷ng chuyªn kh¶o vÒ vïng ®Êt Qu¶ng B×nh, Charles Robequain lÆn léi kh¾p (*) G. Boudarel, Sciences sociales et contre- insurrection au Vietnam, trong: Le mal de voir, P. 1976, dÉn theo: Laurent Dartingues (2012), Chuyªn kh¶o vÒ th− tÞch cæ ViÖt Nam ®¸ng (*) Histoire d’une rencontre ratÐe et histoire µ parts chó ý nhÊt ®¨ng trªn BEFEO lµ cña E. inÐgales. Essai sur le discours orientaliste µ Gaspardonne: “Biblographie annamite” propos du Vietnam 1860-1940, Paris, tr.130. (BEFEO, 1934).
- 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014 vïng Thanh Hãa, còng nh− Pierre Huber, George CoedÌs, Victor Gourou x«ng x¸o kh¾p ®Þa bµn ch©u thæ Goloubew... B¾c kú ®Ó s−u tÇm t− liÖu cho nh÷ng EFEO duy tr× vµ ph¸t triÓn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn kh¶o cña quan hÖ hîp t¸c nghiªn cøu quèc tÕ. m×nh. Trong tËp BEFEO n¨m 1901, EFEO ®· tham gia vµ giíi thiÖu nh÷ng ViÖn sÜ Ðmile SÐnart ®· göi th− nh¾c thµnh tùu cña m×nh trong c¸c cuéc triÓn nhë: “Chõng nµo mµ thêi ®¹i cña chóng l·m quèc tÕ nh− TriÓn l·m Hµ Néi n¨m ta cµng ®ßi hái nh÷ng nghiªn cøu chÝnh 1902 (lÇn ®Çu tiªn tr−ng bµy chiÕc trèng x¸c vµ tØ mØ, th× chóng ta cµng c¶m thÊy ®ång Ngäc Lò), c¸c cuéc TriÓn l·m quèc gi¸ trÞ cña sù kh¶o s¸t trùc tiÕp nh÷ng tÕ thuéc ®Þa nh− TriÓn l·m Marseille ®Þa ®iÓm vµ nh÷ng di tÝch” (“Lettre de nh÷ng n¨m 1906 vµ 1922, TriÓn l·m M.E. SÐnart”, BEFEO, 1901). Vincennes (Paris) n¨m 1931 (nh©n dÞp MÆt kh¸c, c¸c nhµ nghiªn cøu nµy EFEO ®· xuÊt b¶n nhiÒu c«ng tr×nh EFEO l¹i ®ñ tÇm nh×n xa ®Ó ®Æt c¸c sù tæng kÕt nghiªn cøu cã gi¸ trÞ). EFEO kiÖn vµo trong täa ®é cña mét hÖ thèng cßn tham dù nhiÒu cuéc héi th¶o khoa tæng thÓ khu vùc vµ ch©u lôc, víi nh÷ng häc quèc tÕ ë ngo¹i quèc. B¶n th©n ®Æc tr−ng t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt còng EFEO còng tæ chøc mét sè héi th¶o nh− nh÷ng mèi liªn hÖ t−¬ng t¸c theo khoa häc quèc tÕ t¹i Hµ Néi nh− §¹i héi c¸c chiÒu thuËn nghÞch. Nghiªn cøu ViÔn §«ng n¨m 1902, hay Ngay tõ sè tËp san BEFEO ®Çu §¹i héi nh÷ng nhµ TiÒn sö häc ViÔn tiªn, trong lêi phi lé, ViÖn ®· ®−a ra §«ng n¨m 1931. Mét häc gi¶ cã c«ng quan niÖm tiÕp cËn hÖ thèng: “ViÔn- ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn nh÷ng mèi §«ng kh«ng chØ lµ mét thuËt ng÷ ®Þa lý, quan hÖ quèc tÕ cña EFEO vµ cã nhiÒu ®ã lµ mét thùc thÓ lÞch sö, mét tÊm ®an b¹n bÌ ë nhiÒu n−íc lµ Victor Goloubew, dÖt nh÷ng sù kiÖn liªn ®íi víi nhau mµ ng−êi gèc Nga, chuyªn gia næi tiÕng vÒ ng−êi ta kh«ng thÓ t¸ch biÖt chóng mµ c¸c nÒn v¨n hãa ®ång thau ë §«ng kh«ng lµm chóng trë nªn quÌ quÆt hoÆc D−¬ng. G. CoedÌs ®¸nh gi¸ «ng lµ “vÞ sø suy yÕu ®i… TËp san BEFEO cã thÓ trë gi¶ trÝ tuÖ cña EFEO”. thµnh mét c«ng cô so s¸nh vµ tæng hîp ë mét mÆt kh¸c, c¸c häc gi¶ EFEO tÊt c¶ mäi khÝa c¹nh ®êi sèng x· héi còng lµ nh÷ng ng−êi rÊt quan t©m ®Õn [cña c¸c quèc gia ch©u ¸]” ph−¬ng ph¸p mang tÝnh chÊt liªn ngµnh (Avertissement, BEFEO, 1901). theo ph−¬ng h−íng nghiªn cøu b¸ch §Ó lµm s¸ng tá nh÷ng nghiªn cøu khoa, g¾n kÕt m«i tr−êng ®Þa lý víi lÞch c¸c xø §«ng D−¬ng trong bèi c¶nh khu sö, lÞch sö víi v¨n hãa, ®êi sèng vËt chÊt vùc, EFEO ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu víi ®êi sèng t©m linh. Hai c©y ®¹i thô ®i nh÷ng trung t©m chÝnh nh− Trung theo ph−¬ng h−íng nµy lµ Gustave Quèc, Ên §é, NhËt B¶n, §«ng Nam ¸. Dumoutier vµ LÐopold CadiÌre, nh÷ng Chuyªn gia vÒ Trung Quèc cã Paul t¸c gi¶ ®· ®Ó l¹i sè l−îng lín c¸c t¸c Pelliot, Henri Maspero, Paul phÈm vµ tiÓu luËn nghiªn cøu ®a d¹ng DemiÐville; vÒ Ên §é cã Silvain LÐvi, vÒ lÞch sö, v¨n hãa ViÖt. Alfred Foucher, Jean Filliozat; vÒ NhËt 5. Vai trß vµ ¶nh h−ëng cña EFEO B¶n cã Claude-EgÌne Maitre, Noel PÐri, ®èi víi ng−êi ViÖt Nam vµ nÒn häc thuËt Takakusu; vÒ §«ng Nam ¸ cã Ðdouard ViÖt Nam rÊt lín, c¶ vÒ c¸c mèi quan hÖ
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? 21 c¸ nh©n còng nh− vÒ mÆt t− t−ëng, v¨n “Paul Mus lµ mét con ng−êi siªu phµm, hãa, khoa häc. Nhµ vua yªu n−íc Duy mét trong nh÷ng thiªn tµi bÈm sinh cã T©n (ng−êi chèng thùc d©n Ph¸p) l¹i mét n¨ng lùc ®Æc biÖt vÒ t− duy s¸ng t¹o chÝnh lµ mét häc trß th©n thiÕt cña hai vµ ý t−ëng ®éc ®¸o” (Vincent Lemieux, thÇy gi¸o ng−êi Ph¸p d¹y m×nh, 1976, p.8). Georges Condominas t«n Philippe Ðberthardt vµ LÐonard sïng P. Mus nh− “mét trong nh÷ng nhµ Aurousseau - lµ c¸c thµnh viªn EFEO. §«ng ph−¬ng häc vÜ ®¹i nhÊt cña thêi Victor Goloubew kÓ vÒ L. Aurousseau, ®¹i ngµy nay” (DÉn theo: Laurent thÇy gi¸o riªng cña Vua Duy T©n trong Dartingues, 2012, p.294). nh÷ng n¨m 1913-1914: P. Mus cã nhiÒu b¹n bÌ ng−êi ViÖt “VÞ hoµng ®Õ trÎ [lóc ®ã Duy T©n 14 Nam, rÊt quý träng nh÷ng ng−êi ®ång tuæi] vµ gia s− cña m×nh hµng ngµy ®· ë sù gÇn gòi nh− NguyÔn V¨n Khoan, bªn nhau phÇn lín thêi gian… Ch−¬ng NguyÔn V¨n Huyªn vµ NguyÔn V¨n tr×nh häc tËp gåm cã nh÷ng m«n VËt lý, Tè(*). P. Mus lµ t¸c gi¶ cuèn s¸ch næi LÞch sö, Ph¸p ng÷, ch÷ H¸n, §Þa lý. tiÕng Vietnam: Sociologie d’une guerre, ViÖc gi¶ng d¹y v¨n ch−¬ng chiÕm mét vÞ néi dung cuèn s¸ch ph©n tÝch nh÷ng trÝ −u tréi. Trong sè nh÷ng t¸c gi¶ Ph¸p nghÞch lý trong cuéc chiÕn tranh Ph¸p- gãp phÇn h×nh thµnh trÝ tuÖ «ng hoµng ViÖt, ®øng tõ quan ®iÓm x· héi häc lÞch trÎ tuæi cã Pascal, FÐnelon, La BruyÌre, sö. Th¸ng 5/1947, P. Mus ®−îc cö lµm ph¸i B¸ch Khoa th− vµ Victor Hugo. sø gi¶ hßa b×nh, tõng gÆp gì Chñ tÞch Hoµng ®Õ rÊt thÝch ®äc cuèn Nh÷ng Hå ChÝ Minh t¹i Th¸i Nguyªn, trao ®æi ng−êi khèn khæ, vµ ®· ghi chó rÊt tØ mØ, vÒ kh¶ n¨ng hßa ®µm ViÖt - Ph¸p chi tiÕt vµo tõng ch−¬ng s¸ch” (V. (Xem: Lª Thµnh Kh«i, 1955, p.473; P. Goloubew, 1929). Ng−êi ta cã thÓ tù hái Mus, 1952, p.372), nh−ng ®¸ng tiÕc lµ r»ng: Nh÷ng t− t−ëng tù do d©n chñ vµ ®· kh«ng ®i ®Õn kÕt qu¶ do nh÷ng ®iÒu nh©n ®¹o nãi trªn ®−îc truyÒn c¶m kiÖn mµ phÝa Ph¸p ®−a ra kh«ng thÓ høng tõ mét häc gi¶ EFEO tíi Vua Duy chÊp nhËn ®−îc. T©n liÖu cã ph¶i lµ mét trong nh÷ng VÒ chuyªn m«n häc thuËt, EFEO ®éng c¬ dÉn ®Õn cuéc khëi nghÜa Duy ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên s©u ®Ëm trong T©n x¶y ra ë kinh thµnh HuÕ hai n¨m giíi nh÷ng häc gi¶ cËn ®¹i ®Çu tiªn sau ®ã? nghiªn cøu khoa häc x· héi ViÖt Nam. Ph¹m Quúnh tõng lµ mét céng t¸c viªn Mét häc gi¶ thµnh viªn næi bËt kh¸c cña EFEO trong nh÷ng n¨m 1912-1916 cña EFEO, mét “phÇn tö th©n Annam” (EFEO, 1970, www.efeo.fr). Kho¶ng (annamitophile) nh− giíi truyÒn th«ng n¨m 1925, Së Cuång (Lª D−) phô tr¸ch thêi Ph¸p thuéc th−êng gäi, lµ Paul Mus (1902-1969). §Õn Hµ Néi sèng tõ lóc 5 tuæi, «ng tõng lµ häc sinh tr−êng Albert (*) Trong cuèn Vietnam: Sociologie d’une guerre Sarraut, ®ç b»ng tó tµi to¸n n¨m 1919, (Seuil, Paris, 1952), P. Mus nhËn m×nh lµ b¹n kh¸ th©n cña NguyÔn V¨n Khoan (tr.140), ®¸nh sau ®ã l¹i lµ gi¸o s− d¹y tr−êng nµy, gi¸ NguyÔn V¨n Huyªn lµ “mét nhµ d©n téc häc lµm viÖc ë EFEO tõ n¨m 1927, b¶o vÖ næi tiÕng thÕ giíi” (tr.80) vµ NguyÔn V¨n Tè lµ luËn ¸n tiÕn sÜ n¨m 1933 vµ trë thµnh “mét g−¬ng mÆt c«ng d©n lín” (tr.343). Theo NguyÔn Ph−¬ng Ngäc, trong cuèn Angle d’Asie P. chuyªn gia vÒ §«ng Nam ¸ cña EFEO. Mus còng nãi ®Õn t×nh b¹n víi TrÇn V¨n Gi¸p T¸c gi¶ ng−êi NhËt Izutsu ca ngîi: (Nguyen Phuong Ngoc, 2008).
- 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2014 kho s¸ch NhËt B¶n ë Th− viÖn EFEO nhµ nghiªn cøu trÎ ViÖt Nam hiÖn nay (Nguyen Phuong Ngoc, 2008). Nh÷ng còng ®· hîp t¸c nghiªn cøu cã kÕt qu¶ ng−êi lµm viÖc trùc tiÕp ë EFEO vµ cã víi c¸c thµnh viªn EFEO Hµ Néi nh− viÕt bµi nghiªn cøu trong tËp san cña Philippe Papin, Andrew Hardy, Olivier EFEO trong nöa ®Çu thÕ kû XX cã thÓ kÓ Tessier, Philippe Le Failler... qua c¸c ®Õn NguyÔn V¨n Tè, NguyÔn V¨n ho¹t ®éng th− viÖn, liªn kÕt dù ¸n Khoan, TrÇn V¨n Gi¸p, NguyÔn V¨n nghiªn cøu, xuÊt b¶n Ên phÈm vµ tæ Huyªn vµ TrÇn Hµm TÊn(*). Thêi gian chøc tiÕn hµnh nh÷ng líp huÊn luyÖn, sau, mét sè c¸c t¸c gi¶ kh¸c còng ®· céng båi d−ìng. t¸c víi EFEO nh− ¦ng Qu¶, Hå §¾c Ngµy nay, giao l−u vµ tiÕp biÕn v¨n Hµm, §µm Quang T¶n, Tr−¬ng VÜnh hãa toµn cÇu ph¸t triÓn, tÇm nh×n khoa Tèng, Bïi Quang Tung, T¹ Träng HiÖp... häc ®−îc më réng. Lý thuyÕt, ph−¬ng NhiÒu häc gi¶ ViÖt Nam tuy kh«ng ph¸p vµ t− liÖu phôc vô cho viÖc nghiªn trùc tiÕp céng t¸c víi EFEO nh−ng chÞu cøu c¸c ngµnh khoa häc x· héi trªn thÕ nhiÒu ¶nh h−ëng cña tr−êng ph¸i nµy giíi nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng trong ph−¬ng ph¸p luËn, c«ng viÖc s−u cã thÓ vÒ mét sè mÆt ®· v−ît qua so víi tÇm t− liÖu vµ trÝch dÉn, c¸c luËn ®iÓm mÆt b»ng EFEO tr−íc kia. Vµ do vËy, khoa häc vÒ nhµ n−íc cæ ®¹i ViÖt Nam, c¸i “míi” cña EFEO thêi x−a th× ngµy nh÷ng vÊn ®Ò cña thêi B¾c thuéc, c¸c nay ®· trë thµnh c¸i “cò”. TÊt nhiªn, thµnh tùu kh¶o cæ häc kh¶o s¸t di tÝch chóng ta lín h¬n c¸c bËc tiÒn nh©n, v× vµ khai quËt di chØ, nh÷ng vÊn ®Ò ®Þa lý, chóng ta ®−îc n©ng ½m trªn ®«i vai cña lÞch sö, v¨n hãa, t«n gi¸o, nghiªn cøu hä. Nh−ng nh×n chung, vÒ tÇm cì nhµ v¨n b¶n th− tÞch, t×m hiÓu mét sè c¸c häc gi¶, nh÷ng ®Ønh nói §«ng ph−¬ng nh©n vËt lÞch sö, t¸c phÈm sö häc, v¨n häc cña EFEO trong nöa ®Çu thÕ kû XX häc cæ ®iÓn... Trong sè ®ã, chóng ta thÊy vÉn ch−a cã ng−êi chinh phôc. Vµ ng−êi cã nhãm Tri T©n, c¸c häc gi¶ Hoµng ta sÏ kh«ng bao giê quªn ý nghÜa vµ Xu©n H·n, NguyÔn ThiÖu L©u(**), §µo h−¬ng vÞ cña thuë ban ®Çu gÆp gì, Duy Anh vµ c¸c häc trß cña «ng, nhµ sö nh÷ng duyªn nî vµ c«ng lao ®ãng gãp häc ViÖt kiÒu Lª Thµnh Kh«i(***)... C¸c cña EFEO vµo viÖc ®Æt nÒn mãng cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh khoa häc x· héi ViÖt Nam qua h¬n mét (*) Ngoµi ra, Cèng V¨n Trung vµ TrÇn Huy B¸ thÕ kû lÞch sö (tèt nghiÖp tr−êng Kü thuËt thùc hµnh n¨m 1924) lµ c¸c häa ®å viªn vÒ kiÕn tróc cña EFEO. (**) NguyÔn ThiÖu L©u (1916-1967) quª ph−êng TµI LIÖU THAM KH¶o H¹ §×nh (Thanh Xu©n, Hµ Néi). ¤ng tõng du häc ë §¹i häc Sorbonne, Paris, chuyªn ngµnh §Þa lý 1. “Avertissement”, BEFEO, 1901. nh©n v¨n. N¨m 1941, «ng lµ trî lý c«ng nhËt cho EFEO (Nguyen Phuong Ngoc, 2008). NguyÔn 2. Bibliographie EFEO, D©n ViÖt Nam, ThiÖu L©u kh«ng cã bµi ®¨ng trªn BEFEO, No 1, Mai 1948. nh−ng viÕt nhiÒu bµi nghiªn cøu ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ kh¸c, trong ®ã cã BAVH. (***) Cha cña GS. Lª Thµnh Kh«i lµ Lª Thµnh ý, tr−íc ®©y tõng lµ b¹n häc víi P. Mus ë tr−êng LycÐe Albert Sarraut Hµ Néi (Nguyen Phuong Ngoc, 2008). Kho¶ng nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû tr−êng nµy. Lóc ®ã, Lª Thµnh Kh«i còng lµ häc 1940, «ng lµ gi¸o s− m«n ViÖt v¨n còng cña ng«i sinh cña tr−êng (LycÐe Albert Sarraut, 1941).
- EFEO - Di s¶n nµo ®Ó l¹i? 23 3. P. Brocheux & D. Hemery (1994), 13. LycÐe Albert Sarraut 1940-1941, Indochine: La colonisation ambiguë IDEO, Hanoi, 1941. 1858-1954, DÐcouverte, Paris. 14. P. Mus (1952), Vietnam: Sociologie 4. Bulletin officiel de l’Indochine, 1re d’une guerre, Seuil, Paris. partie, 1899, p.19. 15. TrÇn ThÞ KiÒu Nga (2013), “Gi¸ trÞ 5. Bulletin officiel de l’Indochine, 2Ìme cña c¸c Ên phÈm ®Þnh kú thuéc t− liÖu partie, 1900, p. 52. EFEO t¹i Th− viÖn Khoa häc X· héi”, 6. EFEO, Personnes associÐes µ l’EFEO Th«ng tin Khoa häc X· héi, sè 6. 1900-1970, www.efeo.fr 16. Nguyen Phuong Ngoc (2008), Paul 7. V. Goloubew (1929), “LÐonard Mus et les “annamitisants” Aurousseau”, BEFEO. vietnamiens de l’EFEO, 8. J. Filliozat (1966), “Jeanne halshs.archives-ouvertes.fr. Cuisinier”, BEFEO. 17. Piere SingaravÐlou (1999), L’Ðcole 9. Lª Thµnh Kh«i (1955), Le Viet-Nam: française d’Extrªme-Orient ou histoire et civilisation, Minuit, Paris. l’institution des marges. Essai d’histoire sociale et politique de la 10. Laurent Dartingues (2012), Histoire science coloniale, Harmattan, Paris. d’une rencontre ratÐe et histoire µ parts inÐgales. Essai sur le discours 18. Nguyen Van To (1921), “Tables orientaliste µ propos du Vietnam gÐnÐrales des mÐmoires”, BEFEO, 1860-1940, Paris. 1921. 11. “Lettre de M.E. SÐnart”, BEFEO, 19. “Table des matiÌres”, BEFEO, 1952- 1901. 1992, aafv.org. 12. Louis Malleret (1967), La 20Ìme 20. Vincent Lemieux (1976) , Un homme anniversaire de la mort de Victor et une oeuvre: Paul Mus, Goloubew (1878-1945), BEFEO. classiques.uqac.ca.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học