Ebook Thư viện thông minh 4.0: Công nghệ - Dữ liệu - Con người: Phần 2

NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN CỦA WEB CÙNG CÁC “THẾ HỆ THƯ VIỆN”
VÀ ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH THƯ VIỆN ĐẠI HỌC VIỆT NAM
TRONG B́I CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0
Lê Bá Lâm*
Nguyễn Hồng Minh**

Tóm tắt: Khái quát sự chuyển động của cuộc cách mạng công nghiệp
1.0 đến 4.0. Ảnh hưởng của cách mạng công nghiệp 4.0 với xu thế vạn
vật kết nối (Internet of Things - IoT), trí tuệ nhân tạo (Artiicial Intelligence - AI) và dữ liệu lớn (Big Data) đến ngành Thư viện. Tìm hiểu sự
phát triển của web cùng các “thế hệ thư viện” ở giai đoạn các “chấm”.
Dựa trên các yếu tố dữ liệu, công nghệ, dịch vụ thông tin và nguồn nhân
lực hiện tại của các thư viện khối đại học, các tác giả đề xuất mô hình
phát triển thư viện cho các thư viện đại học Việt Nam trong bối cảnh
cách mạng công nghiệp 4.0.
Từ khoá: Thư viện đại học; Cách mạng công nghiệp; Mô hình.

Giới thiệu

Trong khoảng 10 năm qua, các thư viện và nhà nghiên cứu về lĩnh
vực thư viện - thông tin đã có nhiều hội thảo, bài viết về sự phát triển
lên thế hệ thư viện 3.0. Tất nhiên các nghiên cứu, bài viết tập trung và
xoay quanh các vấn đề như: thư viện số, công nghệ số, lưu trữ số, điện
toán đám mây, dịch vụ web, tìm kiếm thông minh… và gần đây trong
bối cảnh nền cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0 thì chuyển sang IoT,
AI, BigData, Robot,…

* Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội.
** Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội.

308

thư viện thông minh 4.0

công nghệ - dữ liệu - con người

Xem các giai đoạn phát triển của web tương ứng với các giai đoạn
phát triển thư viện: web 1.0 là web thụ động, một phía chẳng hạn như
truyền hình, web 2.0 là giai đoạn nội dung có tác động thêm bởi người
sử dụng, tức là có sự tương tác hai chiều và gọi là web xã hội, web 3.0
là web ngữ nghĩa và web 4.0 được dự đoán là web thông minh, lúc “con
người và công nghệ hợp nhất” (Rohrbeck, Battistella Huizingh, 2012)
[15], “kết nối Internet là liên tục”, “không gian vật lý và không gian ảo
không còn giới hạn” (Farber, 2007) [6] thì có thể nói rằng cùng trong
dòng chảy phát triển đi lên của nó, các “thế hệ thư viện” 1.0, 2.0, 3.0,
4.0 cũng sẽ thích nghi và phát triển tương ứng như vậy.
1. Chuyển động của nền cách mạng công nghiệp 1.0 đến 4.0

Theo Gartner, (2015), CMCN 4.0 xuất phát từ khái niệm “Industrie
4.0” trong một báo cáo của chính phủ Đức năm 2013. “Industrie 4.0”
kết nối các hệ thống nhúng và cơ sở sản xuất thông minh để tạo ra sự
hội tụ kỹ thuật số giữa công nghiệp, kinh doanh, chức năng và quy trình
bên trong [8]. Nếu định nghĩa của Gartner còn khó hiểu, Klaus Schwab
(2016) người sáng lập và chủ tịch điều hành Diễn đàn Kinh tế thế giới
mang đến cái nhìn đơn giản hơn về CMCN 4.0 như sau: “Cách mạng
công nghiệp đầu tiên sử dụng năng lượng nước và hơi nước để cơ giới
hoá sản xuất. Cuộc cách mạng lần 2 diễn ra nhờ ứng dụng điện năng
để sản xuất hàng loạt. Cuộc cách mạng lần 3 sử dụng điện tử và công
nghệ thông tin để tự động hoá sản xuất. Bây giờ, cuộc cách mạng công
nghiệp thứ 4 đang nảy nở từ cuộc cách mạng lần 3, nó kết hợp các
công nghệ lại với nhau, làm mờ ranh giới giữa vật lý, kỹ thuật số và
sinh học” [10].
Công nghiệp 1.0: Đó là cơ giới hoá (mechanization), tức là dùng
máy móc cơ khí thay thế một số công việc của con người. Nền công
nghiệp này được đánh dấu bằng sự ra đời của động cơ hơi nước. Tính
cách mạng ở đây là chuyển từ sản xuất thủ công sang sản xuất công
nghiệp bằng máy móc.
Công nghiệp 2.0: Đó là điện khí hoá (electriication) và sản xuất
hàng loạt (mass production). Điểm đặc trưng là một nền sản xuất quy

309

nghiÊn CỨu pháT TRiỂn CỦA WEB CÙng CáC “Thế HỆ THƯ VIỆN”...

mô lớn, cho ra đời những đại công xưởng ngày nay (các nhà máy sản
xuất điện thoại, ô tô, máy bay...).

Hình 1. Lịch sử 4 cuộc cách mạng công nghệ của nhân loại
(Nguồn Internet)

Công nghiệp 3.0: Đó là số hoá (digitalization) và tự động hoá
(automation). Điểm đặc trưng là việc máy móc có thể vận hành tự động
dưới sự điều khiển của máy tính với chương trình viết sẵn (lập trình).
Vai trò của con người nằm ở việc quản lý những máy móc tự động đó và
kết nối chúng với nhau. Tính cách mạng ở đây là tính tự động hoá trong
sản xuất. Nền tảng công nghệ của cuộc cách mạng nằm ở việc phát
minh và sử dụng máy tính trong sản xuất và kỹ thuật điều khiển tự động.
Công nghiệp 4.0: Đó là tính kết nối (connection) và tính thông
minh (smart/ intelligence) của một hệ thống sản xuất. Người ta dùng
từ cyber-physical system chính là để chỉ những hệ thống mà các (cụm)
thiết bị vật lý được kết nối thông tin với nhau. Tính cách mạng ở đây,
trong thực tế, chưa thực sự rõ ràng. Nền tảng khoa học và công nghệ
cho nền sản xuất này vẫn còn non trẻ, chưa chín muồi (khoa học dữ liệu,
trí tuệ nhân tạo...). Nền công nghiệp này mới manh nha, chưa thành
hiện thực rõ nét. CMCN 4.0 đang ảnh hưởng sâu sắc tới tất cả các lĩnh
vực trong đời sống xã hội. Ảnh hưởng của CMCN 4.0 với các nội dung
trên dự báo sẽ thay đổi toàn bộ quy trình sản xuất, quản lý, vận hành của
các ngành kinh tế, từ công nghiệp, dịch vụ cho đến nông nghiệp.

310

thư viện thông minh 4.0

công nghệ - dữ liệu - con người

2. Sự phát triển của các thế hệ web

Theo Berners Lee (2006), Web 1.0, là thế hệ đầu tiên của Internet,
chỉ cho đọc nội dung và người dùng bắt buộc công nhận thông tin một
chiều đó. Web 1.0 bắt đầu như một loại không gian thông tin để thông
báo dữ liệu cho mọi người với các tương tác rất hạn chế giữa người
dùng và nhà cung cấp thông tin [3].
Web 2.0 với các đặc trưng là phương tiện truyền thông xã hội,
chẳng hạn như Wikipedia, Facebook và Twitter.
Hassanzadeh và Keyvanpour (2011) cho rằng, Web 3.0 hoặc web
ngữ nghĩa đã làm giảm thời gian chờ đợi các yêu cầu của người dùng
và rút ngắn thời gian cho việc ra quyết định. Web 3.0 còn có thể hiểu
là web của công nghệ ngữ nghĩa. Web ngữ nghĩa đại diện cho các tiêu
chuẩn mở và mạng xã hội cho phép hợp tác giữa người dùng và máy
móc hiệu quả hơn. [9].
Web 4.0 sẽ là “web đọc, viết, triển khai và đồng bộ hoá”, là web
thông minh và luôn ở trạng thái sẵn sàng. Web 4.0 là một mạng cộng
sinh các trang web với nhau, nơi con người và máy móc tương tác gần
như “phẳng”.
Fowler và Rodd (2013) nói rằng “điện tử siêu thông minh là tác
nhân chính”, sẽ là định nghĩa và tính năng của Web 4.0, chúng cũng
tổng hợp các đặc tính của Web 1.0, Web 2.0 và khẳng định rằng giữa
các thế hệ web đó phát triển nhanh hơn, mỗi thế hệ web có thời gian
sống ngắn hơn [7].
Aghaei, Nematbakhsh và Farsanim (2012) đã thảo luận về sự phát
triển của Web 1.0 đến Web 4.0 và họ đã định nghĩa chúng như sau: Web
1.0 là một trang web kết nối thông tin, Web 2.0 là một trang web kết nối
mọi người, Web 3.0 là web kết nối tri thức và Web 4.0 là một trang web
kết nối thông minh [1].

311

nghiÊn CỨu pháT TRiỂn CỦA WEB CÙng CáC “Thế HỆ THƯ VIỆN”...

Hình 2. Sự phát triển của web theo thời gian
(Nguồn: http://www.scribd.com/doc/99678417/Web2-0-Web3-0-Web4-0)
WEB 1.0

WEB 2.0

WEB 3.0

1996

2006

2016

Web

Web xã hội

Web ngữ nghĩa

Tim Berners Lee

Tim O'Reilly

Sir Tim Berners Lee

Chỉ đọc

Đọc v̀ phản hồi

Đọc, phản hồi v̀ thi
h̀nh

Chia sẻ thông tin

Tương t́c

Ảo, Nhúng

Triệu người dùng

Tỷ người dùng

Nghìn tỷ người dùng

Kết nối thông tin

Kết nối con người

Kết nối tri thức

Não, mắt, tai, giọng nói
Não v̀ mắt (= Thông
v̀ tŕi tim (= Nìm đam
tin)
mê)

Não, mắt, tai, giọng
nói, tŕi tim, tay v̀
chân (= Tự do)

Văn bản, đồ hoạ dựa Wiki, Video, 2D, xút bản
trên lash
ć nhân

3D, avatar, biểu cảm,
ảo hó

Bảng 1. Một số tính năng chính của web [16]

3. Sự phát triển của các “thế hệ thư viện” tương ứng

Các “thế hệ thư viện” gắn liền với sự phát triển của các thế hệ web.
Thư viện 1.0 được hiểu tương ứng với Web 1.0 và Thư viện 2.0, 3.0 và