Ebook Tâm lí học dị thường và lâm sàng: Phần 2

Ch−¬ng 9 C¸c rèi lo¹n liªn quan ®Õn sang chÊn Ch−¬ng nµy tËp trung vµo ba lo¹i vÊn ®Ò cã thÓ xuÊt hiÖn nh− lµ hËu qu¶ cña mét sang chÊn cã ý nghÜa ®èi víi mét c¸ nh©n, ng−êi tr−ëng thµnh còng nh− trÎ em. Lo¹i thø nhÊt, rèi lo¹n stress sau sang chÊn (PTSD) ®−îc biÕt ®Õn réng r·i nh− lµ mét ph¶n øng tù nhiªn tr−íc viÖc ph¶i liªn quan hay chøng kiÕn mét sù kiÖn g©y sang chÊn. Hai lo¹i rèi lo¹n cßn l¹i sÏ ®−îc bµn ®Õn trong bµi lµ nh÷ng rèi lo¹n g©y nhiÒu tranh c·i h¬n. Thùc tÕ, ng−êi ta ®· lu«n hoµi nghi sù tån t¹i cña chóng. Ch−¬ng nµy khai th¸c nh÷ng b»ng chøng liªn quan ®Õn ph¶n øng ®èi víi nh÷ng sang chÊn thêi th¬ Êu: nh÷ng kÝ øc bÞ che dÊu vµ ®−îc kh«i phôc vµ rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li (DID), tr−íc ®©y th−êng ®−îc gäi lµ ®a nh©n c¸ch. §Õn cuèi ch−¬ng, b¹n sÏ cã thÓ hiÓu ®−îc: • B¶n chÊt vµ c¸ch trÞ liÖu rèi lo¹n stress sau sang chÊn • Nh÷ng tranh c·i xung quanh “kÝ øc kh«i phôc” • Nh÷ng tranh c·i xung quanh rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li • Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn trong ®iÒu trÞ rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li. Rèi lo¹n stress sau sang chÊn Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n PTSD theo DSM-IV-TR lµ: c¸ nh©n ®· tr¶i qua hoÆc chøng kiÕn mét sù kiÖn g©y tö vong, cã nguy c¬ tö vong hoÆc g©y tæn th−¬ng nghiªm träng, hoÆc ®e do¹ tíi tÝnh toµn vÑn vÒ mÆt thÓ chÊt cña b¶n th©n c¸ nh©n hoÆc ng−êi kh¸c vµ ph¶n øng ngay lËp tøc cña hä bao gåm sî h·i d÷ déi, sù v« väng hoÆc kinh hoµng. VÒ l©u dµi, c¸ nh©n sÏ ph¶i tr¶i qua ba nhãm triÖu chøng kÐo dµi Ýt nhÊt mét th¸ng: • KÝ øc x©m nhËp: sang chÊn ®−îc t¸i tr¶i nghiÖm qua nh÷ng ý nghÜ x©m nhËp, ¸c méng hoÆc håi t−ëng. Sù t¸i diÔn nh− vËy cã thÓ lµ cã chñ t©m v× c¸ nh©n nghiÒn ngÉm l¹i c¸c sù kiÖn g©y sang chÊn. Nh÷ng h×nh ¶nh cã thÓ tù ®éng n¶y sinh trong t©m trÝ, d−íi d¹ng nh÷ng håi t−ëng. Nh÷ng h×nh ¶nh nµy th−êng ®em l¹i c¶m gi¸c thËt nh− lµ chÝnh sù kiÖn nh−ng cã thÓ mang tÝnh ch¾p v¸ hoÆc bé phËn. C¶m xóc vµ c¶m gi¸c liªn quan ®Õn sang chÊn cã thÓ ®−îc sèng l¹i víi mét møc ®é m·nh liÖt nh− lóc sù kiÖn diÔn ra. Nh÷ng h×nh ¶nh th−êng ®−îc m« t¶ nh− thÓ chóng lµ bé phim vÒ sù kiÖn ®ã. §Çu tiªn, c¸ nh©n c¶m thÊy hä thùc ra ®ang ë trong bé phim ®ã: khi hä c¶m thÊy hä ®ang xem phim nh− mét ng−êi quan s¸t bªn ngoµi lµ lóc hä b¾t ®Çu tho¸t li khái sang chÊn vµ dÇn håi phôc. • NÐ tr¸nh: lµ viÖc thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng, ho¹t ®éng tr¸nh gîi nhí l¹i sù kiÕn g©y sang chÊn. NÐ tr¸nh cã thÓ liªn quan ®Õn c¬ chÕ phßng vÖ t©m lÝ, bao gåm viÖc trë nªn kh«ng thÓ nhí l¹i h×nh ¶nh vÒ sang chÊn, tª liÖt c¶m xóc, t¸ch biÖt khái nh÷ng ng−êi kh¸c còng nh− nh÷ng nÐ tr¸nh va ch¹m, tiÕp xóc nh÷ng ®iÒu cã thÓ gîi nhí ®Õn sang chÊn. http://www.ebook.edu.vn 194 • KÝch thÝch: kÝch thÝch qu¸ møc, dai d¼ng cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn bëi sù c¸u kØnh, dÔ giËt m×nh hoÆc qu¸ thËn träng, mÊt ngñ hoÆc khã tËp trung. Nh÷ng sù kiÖn g©y ra PTSD rÊt ®a d¹ng. Nã cã thÓ bao gåm nh÷ng tr¶i nghiÖm chiÕn tranh, bÞ l¹m dông t×nh dôc hoÆc thÓ chÊt thêi th¬ Êu, c−ìng d©m, thiªn tai hoÆc nh÷ng th¶m häa do c«ng nghÖ. Cã lÏ nguyªn nh©n th−êng xuyªn nhÊt cña PTSD lµ tai n¹n giao th«ng: kho¶ng 20% nh÷ng ng−êi tõng bÞ tai n¹n giao th«ng cã dÊu hiÖu cña PTSD ë mét møc ®é nµo ®ã (Ehler vµ cs. 1998). Kho¶ng 1% d©n sè m¾c ph¶i PTSD ë mét thêi ®iÓm nµo ®ã (Kessler vµ cs. 1995). §èi víi nh÷ng nhãm th−êng xuyªn ph¶i chøng kiÕn c¸c sù kiÖn sang chÊn, tØ lÖ ng−êi m¾c PTSD lµ cao h¬n nhiÒu. VÝ dô nh− Bennett vµ cs. ®· t×m thÊy r»ng 20% nh©n viªn cÊp cøu gÆp ph¶i PTSD trong khi tØ lÖ nµy ë nhãm cùu binh trong chiÕn tranh ViÖt Nam lµ 30% ®èi víi nam giíi vµ 27% ®èi víi n÷ giíi (Kulka vµ cs. 1990). PTSD th−êng b¾t ®Çu trong vßng vµi tuÇn sau sù kiÖn. Tuy nhiªn, PTSD còng cã thÓ xuÊt hiÖn trë l¹i sau khi nh÷ng triÖu chøng ®· nh¹t phai nh−ng do mét sang chÊn kh¸c hoÆc nh÷ng sù kiÖn kh¸c nhau trong cuéc sèng nh− lÔ kØ niÖm liªn quan ®Õn ngµy cã sang chÊn, mÊt m¸t ng−êi th©n vµ thay ®æi t×nh tr¹ng søc khoÎ. Sau ®©y lµ c©u chuyÖn cña Ron. Qua c©u chuyÖn, ta thÊy ®−îc c¶ hoµn c¶nh vµ ph¶n øng cña nh÷ng ng−êi xung quanh ¶nh h−ëng ®Õn tiÕn triÓn PTSD ë Ron. Vµo lóc ®ã, t«i ®ang lµm viÖc trong mét c¨n nhµ t¹m ë mét khu c«ng nghiÖp ngo¹i «. Hä ®ang x©y dùng thªm mét sè khu n÷a vµ cã mét xe t¶i cÇn trôc ®Ó di dêi mäi thø ra khái vÞ trÝ x©y dùng. Nã n»m ngay c¹nh v¨n phßng cña chóng t«i. B¹n kh«ng thÓ nh×n thÊy nã bëi v× phÝa ®ã cña toµ nhµ kh«ng cã cöa sæ nh−ng b¹n vÉn biÕt lµ nã ®ang ë ®ã... T«i kh«ng râ t¹i sao nh−ng vµo ngµy tai n¹n x¶y ra hä sö dông cÇn trôc mµ kh«ng g¾n chÆt nã vµo nÒn ®Êt. HËu qu¶ cña viÖc nµy lµ cÇn trôc mÊt th¨ng b»ng vµ r¬i vµo toµ nhµ mµ t«i ®ang lµm viÖc. §iÒu ®Çu tiªn chóng t«i nhËn thÊy lµ cã rÊt nhiÒu ©m thanh m¸y mãc vµ tiÕng la hÐt, lóc ®ã chóng t«i hiÓu r»ng cÇn trôc ®· bÞ ®æ. Sau ®ã, cã mét tiÕng vì lín vµ c¸nh tay cña cÇn trôc ®Ëp xuyªn qua toµ nhµ. T«i ®ang ë trong ®ã víi b¹n cña t«i. ThËt l¹ k× lµ ch¼ng ai trong chóng t«i bÞ th−¬ng nh−ng chóng t«i ®Òu bÞ kÑt trong nh÷ng m¶nh vôn cña toµ nhµ. T«i nghÜ t«i bÞ cho¸ng v¸ng mét lóc bëi v× t«i kh«ng thÓ nhí chi tiÕt chuyÖn ®· x¶y ra, nh−ng cã thÓ chØ lµ trong mét, hai phót th«i. T«i kh«ng bÞ th−¬ng nÆng nh−ng t«i bÞ kÑt. PhÇn tåi tÖ nhÊt chÝnh lµ chuyÖn ph¶i ngåi ®îi ®Õn lóc ®−îc ®−a ra ngoµi. T«i rÊt sî nh÷ng èng dÉn ga bÞ gÉy vµ h×nh ¶nh ph¶i chÕt trong mét ®¸m ch¸y xuÊt hiÖn trong ®Çu t«i. T«i ghÐt c¶m gi¸c kh«ng thÓ di chuyÓn vµ mäi h×nh ¶nh vÒ nh÷ng chuyÖn cã thÓ x¶y ra khi t«i ®ang kh«ng thÓ nhóc nhÝch ®Òu xuÊt hiÖn trong ®Çu t«i. T«i thùc sù c¶m thÊy kinh hoµng cho ®Õn khi t«i nghe thÊy tiÕng ng−êi ®Õn moi chóng t«i ra, vµ hä b¾t ®Çu chuyÓn nh÷ng thø nÆng trÜu ®ang ®Ì lªn t«i vµ t«i cã thÓ cö ®éng... Khi t«i ®· ra ngoµi, t«i ®Õn tr¹m y tÕ vµ ®−îc tr¶ vÒ nhµ. T«i b¶o víi hä r»ng t«i æn chØ bëi v× t«i muèn ®−îc vÒ nhµ vµ tho¸t khái chuyÖn nµy. T«i ®−îc ®−a vÒ nhµ vµ vËt vê c¶ ngµy trong nhµ. T«i chØ thu m×nh l¹i. T«i kh«ng muèn nãi vÒ nã. T«i ®· ngñ ®−îc. T«i kh«ng thÝch bÞ mÊt viÖc nªn t«i ®i lµm vµo ngµy h«m sau. Nh÷ng ®ång nghiÖp cña t«i ®−a t«i ®Õn xem c¨n nhµ bÞ sËp vµ hä ®Òu nãi r»ng chóng t«i may m¾n ®Õn nh− thÕ nµo v× ®· sèng sãt. TÊt c¶ mäi ng−êi t«i gÆp ®Òu nãi nh− vËy! T«i biÕt hä ®ang tá ra th©n thiÖn http://www.ebook.edu.vn 195 nh−ng ®iÒu ®ã lµm cho chuyÖn trë nªn tåi tÖ h¬n vµ t«i b¾t ®Çu nghÜ ®Õn nh÷ng g× ®· qua nhiÒu vµ nhiÒu h¬n.. T«i c¶m thÊy run lªn vµ buån n«n.. Cuèi cïng, t«i ph¶i ®i vÒ nhµ. Nh÷ng c¬n ¸c méng b¾t ®Çu vµi ngµy sau. T«i m¬ thÊy t«i ®ang ë trong c¨n nhµ ®ã- lÇn nµy t«i nh×n thÊy cÇn trôc r¬i xuèng vµ cã c¶m gi¸c bÞ m¾c kÑt khi nã ®Ëp xuèng mÆc dï trong thùc tÕ th× t«i ®· kh«ng nh×n thÊy g× hÕt. TÊt c¶ c¸c giÊc m¬ ®Òu rÊt ®¸ng sî vµ t«i to¸t må h«i hét, thë nÆng nhäc khi thøc dËy. T«i cã thÓ m¬ hai, ba lÇn trong mét ®ªm. T«i ph¶i dËy sím vµ xem TV, uèng mét t¸ch trµ vµ lµm viÖc g× ®ã ®Ó gióp m×nh b×nh t©m l¹i sau khi m¬... T«i kh«ng tµi nµo ngñ l¹i ®−îc. T«i ®· ph¶i nghØ lµm ®Õn 8, 9 tuÇn v× tÊt c¶ nh÷ng chuyÖn nµy. T«i qu¸ ®uèi søc vµ mÖt mái ®Ó cã thÓ lµm viÖc. T«i còng ®· kh¸ bån chån, lo l¾ng trong suèt thêi gian ®ã. Th«ng th−êng th× t«i lµ ng−êi rÊt tho¶i m¸i. ThÕ mµ t«i vµ vî t«i ®· trôc trÆc víi nhau bëi v× lóc ®ã thËt khã kh¨n khi sèng chung víi t«i.. Nh÷ng giÊc m¬ trë nªn tèt h¬n mét c¸ch tõ tõ vµ t«i còng tù Ðp m×nh ph¶i trë l¹i víi c«ng viÖc. T«i cã mét vµi c¬n sî h·i khi t«i b¾t ®Çu lµm viÖc l¹i v× chç lµm míi cña t«i lµ mét c¨n nhµ t¹m thêi, kh«ng cã cöa sæ. V× vËy, t«i ®· ho¶ng sî víi ý nghÜ r»ng cã chuyÖn g× ®ã ®ang diÔn ra bªn ngoµi. Sau nµy, v¨n phßng cña t«i cã cöa sæ réng vµ ®iÒu ®ã thùc sù rÊt tèt víi t«i. Nguyªn nh©n rèi lo¹n stress sau sang chÊn YÕu tè sinh häc Ng−êi ta cho r»ng liªn quan ®Õn PTSD lµ nh÷ng cÊu tróc n·o tham gia vµo qu¸ tr×nh xö lÝ c¶m xóc vµ trÝ nhí. Cô thÓ h¬n, ®ã lµ vïng c¸ ngùa vµ h¹nh nh©n. Vïng c¸ ngùa chÞu tr¸ch nhiÖm xö lÝ vµ gîi l¹i kÝ øc. Nã ®−îc nèi víi h¹nh nh©n, vïng chuyªn biÖt cña n·o liªn quan ®Õn viÖc h×nh thµnh nh÷ng ph¶n øng sî h·i cã ®iÒu kiÖn. C¶ vïng c¸ ngùa vµ h¹nh nh©n ®Òu ®−îc ho¹t ho¸ trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh trÝ nhí vÒ c¸c sù kiÖn, c¶m xóc liªn quan hoÆc khi gîi l¹i chóng. Hai hãc m«n cã vÎ ®Æc biÖt liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh kÝ øc sang chÊn lµ: norepinephrine vµ cortisol. ViÖc t¨ng hai lo¹i hãc m«n nµy nh×n chung cñng cè trÝ nhí, mÆc dï møc ®é hãc m«n trong thêi gian sang chÊn thùc tÕ cã thÓ lµ ®éc h¹i ®èi víi m« n·o vµ g©y ra chÕt tÕ bµo thÇn kinh (neuronal death), ph¸ huû hÖ thèng trÝ nhí. Ng−êi ta t×m ra r»ng viÖc gi¶i phãng norepinephrine lµm t¨ng c¶m gi¸c sî h·i vµ khuÊy ®éng kÝ øc vµ nh÷ng h×nh ¶nh håi t−ëng m¹nh mÏ trong mét sè tr−êng hîp (Leskin vµ cs. 1998). Brewin (2001) cho r»ng nh÷ng håi t−ëng cã thÓ xuÊt hiÖn khi th«ng tin ®−îc truyÒn ®i tõ h¹nh nh©n ®Õn vïng c¸ ngùa. HÖ thÇn kinh giao c¶m (xem ch−¬ng 3) ®−îc kiÓm so¸t bëi håi c¸ ngùa vµ nång ®é norepinephrine, chÞu tr¸ch nhiÖm trong viÖc t¹o ra tr¹ng th¸i kÝch thÝch sinh lÝ ë møc ®é cao liªn quan ®Õn hoµn c¶nh. M« h×nh ®iÒu kiÖn ho¸ M« ®iÒu kiÖn cña PTSD (Foa vµ cs. 1989) ®−îc dùa trªn lÝ thuyÕt hai yÕu tè cña Mowrer (1947). §ã lµ quan niÖm xem PTSD nh− mét ®¸p øng c¶m xóc cã ®iÒu kiÖn cæ ®iÓn. ViÖc ®èi mÆt l¹i nh÷ng t×nh huèng hay kÝch thÝch t−¬ng tù lµm gîi l¹i kÝ øc sang chÊn http://www.ebook.edu.vn 196 vµ ph¶n øng sî h·i ®· bÞ ®iÒu kiÖn ho¸. NÐ tr¸nh nh÷ng ®iÒu gîi nhí l¹i sang chÊn kh«ng chØ gióp phßng tr¸nh ®−îc stress mµ cßn tr¸nh ®−îc viÖc quen víi ph¶n øng sî h·i tr−íc kÝch thÝch liªn quan ®Õn sang chÊn. Do vËy, viÖc gÆp gì t×nh cê nh÷ng kÝch thÝch t−¬ng øng g©y ra nh÷ng håi t−ëng vµ nh÷ng kÝ øc liªn quan kh¸c. H¹n chÕ c¬ b¶n cña c¸ch tiÕp cËn nµy lµ nã kh«ng thÓ lÝ gi¶i t¹i sao nhiÒu ng−êi vÉn tr¶i nghiÖm c¸c håi t−ëng vµ kÝ øc mµ kh«ng hÒ cã nh÷ng ¸m chØ, gîi ý: vÝ dô nh− nh÷ng ng−êi bÞ chøng PTSD th−êng gÆp kÝ øc d−íi d¹ng nh÷ng giÊc m¬. HiÖn t−îng nµy cã lÏ ®−îc gi¶i thÝch tèt h¬n b»ng m« h×nh nhËn thøc cña PTSD. M« h×nh nhËn thøc Cã hai m« h×nh nhËn thøc vÒ PTSD: m« h×nh nhËn thøc x· héi nhÊn m¹nh vµo sù t¸i thÝch øng å ¹t, th−êng cÇn thiÕt ®Ó tÝch nh÷ng kinh nghiÖm sang chÊn vµo thÕ giíi quan cña c¸ nh©n vµ m« h×nh lÝ thuyÕt xö lÝ th«ng tin tËp trung vµo c¸ch thøc nh÷ng th«ng tin liªn quan ®Õn sang chÊn ®−îc ®¹i diÖn trong hÖ thèng trÝ nhí. M« h×nh nhËn thøc x· héi ®Çu tiªn vÒ PTSD ®−îc ph¸t triÓn bëi Horowitz (1986). M« h×nh nµy chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña lÝ thuyÕt ph©n t©m häc. Horowitz cho r»ng PTSD xuÊt hiÖn khi c¸ nh©n bÞ cuèn vµo nh÷ng sù kiÖn qu¸ kinh hoµng, kh«ng thÓ dung hoµ víi thÕ giíi quan cña c¸ nh©n. VÝ dô nh− tin r»ng hä cã thÓ chÕt trong tai n¹n cã thÓ ph¸ vì nh÷ng niÒm tin tr−íc ®ã vÒ tÝnh kh«ng thÓ bÞ tæn th−¬ng. §Ó tr¸nh sù kh«ng nhÊt qu¸n g©y huû ho¹i c¸i t«i nµy, c¬ chÕ phßng vÖ phñ ®Þnh hay tª liÖt ®−îc kÝch ho¹t. Tuy nhiªn, nh÷ng c¬ chÕ nµy ph¶i c¹nh tranh víi mét xung n¨ng bÈm sinh thø hai ®−îc gäi lµ xu h−íng hoµn thiÖn. Nã ®ßi hái c¸ nh©n tÝch hîp kÝ øc vÒ sang chÊn víi s¬ ®å hay m« h×nh thÕ giíi ®ang cã : hoÆc lµ nh×n nhËn nã theo nh÷ng niÒm tin ®ang cã, hoÆc lµ thay ®æi nh÷ng niÒm tin ®ã. Xu h−íng hoµn thiÖn gi÷ nh÷ng th«ng tin liªn quan ®Õn sang chÊn trong phÇn trÝ nhí ho¹t ho¸ ®Ó xö lÝ ®−îc chóng. Tuy nhiªn c¬ chÕ phßng vÖ cè g¾ng ng¨n chÆn nh÷ng kÝ øc ®ã x©m nhËp vµo ý thøc. Do vËy nh÷ng triÖu chøng mµ c¸ nh©n tr¶i nghiÖm lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh c¹nh tranh ®ã. Khi xu h−íng hoµn thiÖn v−ît qua c¬ chÕ phßng vÖ, kÝ øc sÏ x©m nhËp vµo ý thøc d−íi d¹ng håi t−ëng, ¸c méng vµ nh÷ng ý nghÜ kh«ng mong muèn hoÆc nh÷ng kÝ øc c¶m xóc. Khi c¬ chÕ phßng vÖ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶, c¸ nh©n sÏ tr¶i nghiÖm qu¸ tr×nh phñ nhËn hay tª cøng. Mét khi nh÷ng th«ng tin liªn quan ®Õn sang chÊn hoµ nhËp vµo hÖ thèng niÒm tin chung, c¸c triÖu chøng ngõng xuÊt hiÖn. Brewin (2001) ®· thªm bËc thø hai cña qu¸ tr×nh xö lÝ th«ng tin vµo m« h×nh ®iÒu kiÖn ho¸ cña PTSD. M« h×nh cña «ng cho r»ng c¸ nh©n cã thÓ lùa chän mét c¸ch cã c©n nh¾c vÞªc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kÝ øc sang chÊn cña hä vµ nh÷ng kÝ øc ®ã còng cã thÓ th©m nhËp vµo nhËn thøc mµ kh«ng cÇn chñ ý kh¬i gîi l¹i. Qu¸ tr×nh xö lÝ cã chñ ý nh÷ng kÝ øc sang chÊn lµ qu¸ tr×nh th©m nhËp vµo c¸i mµ Brewin gäi lµ nh÷ng kÝ øc cã thÓ th©m nhËp b»ng lêi (Verballi accessible memories - VAMs). Nh÷ng kÝ øc nµy cã thÓ ®−îc gîi l¹i mét c¸ch cè ý vµ ®iÒu chØnh l¹i dÇn dÇn. ¤ng còng gäi nh÷ng kÝ øc kh«ng thÓ th©m nhËp mét http://www.ebook.edu.vn 197 c¸ch chñ ®Ých lµ nh÷ng kÝ øc cã thÓ th©m nhËp theo hoµn c¶nh (situationalli accessible memories - SAMs). §©y lµ nh÷ng kÝ øc cã ®iÒu kiÖn, th−êng xuÊt hiÖn d−íi d¹ng håi t−ëng hoÆc ¸c méng. Nã ®−îc khëi ph¸t tõ qu¸ tr×nh xö lÝ VAMs mét c¸ch ý thøc hoÆc nh÷ng kÝch ho¹t bªn ngoµi, cã ®iÒu kiÖn. Brewin cho r»ng vïng c¸ ngùa lµ trung t©m thÇn kinh liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh xö lÝ VAMs. H¹nh nh©n cã thÓ tham gia vµo qu¸ tr×nh xö lÝ nh÷ng SAMs mang nhiÒu c¶m xóc h¬n. Còng gièng nh− Horowitz, Brewin cho r»ng qu¸ tr×nh xö lÝ c¶m xóc lµ kÕt qu¶ tõ mét xung n¨ng h−íng ®Õn gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a s¬ ®å cò vµ nh÷ng th«ng tin míi. Sù ho¹t ho¸ SAMs cung cÊp nh÷ng th«ng tin cô thÓ, cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh thÝch øng nhËn thøc víi sang chÊn. Mét khi qu¸ tr×nh tÝch hîp thµnh c«ng, nh÷ng triÖu chøng cña PTSD sÏ tan biÕn. M« h×nh t©m lÝ-x∙ héi Kh«ng tËp trung nhiÒu vµo qu¸ tr×nh nhËn thøc liªn quan ®Õn PTSD, Joseph vµ cs.(1995) ®· khai th¸c mét tËp hîp réng nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn vµ tiÕn triÓn cña rèi lo¹n. Nh÷ng yÕu tè ®ã bao gåm: • KÝch thÝch sù kiÖn: nh÷ng h×nh t−îng ®¹i diÖn cho sù kiÖn ®−îc l−u gi÷ trong vïng trÝ nhí trùc tiÕp • NhËn thøc sù kiÖn: Nh÷ng kÝ øc t¹o nÒn t¶ng cho viÖc t¸i tr¶i nghiÖm sang chÊn hoÆc nh÷ng kÝ øc x©m nhËp- t−¬ng tù víi SAMs cña Brewer • §¸nh gi¸ vµ t¸i ®¸nh gi¸: nh÷ng suy nghÜ cña c¸ nh©n vÒ sù kiÖn- t−¬ng tù víi VAMs cña Brewer. §ã lµ sù lÝ gi¶i nh÷ng th«ng tin liªn quan ®Õn sù kiÖn cã sö dông nh÷ng kinh nghiÖm trong qu¸ khø. Chóng cã thÓ cã d¹ng s¬ ®å tù ®éng liªn kÕt víi nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc m¹nh mÏ do nh÷ng kÝch thÝch liªn quan sang chÊn g©y ra hoÆc d¹ng nç lùc ®¸nh gi¸ l¹i ý nghÜa cña sù kiÖn. • Nç lùc ®èi phã: håi t−ëng vµ nh÷ng kÝ øc c¶m xóc vÒ sù kiÖn cã thÓ t¹o ra nh÷ng nç lùc ®èi phã nh»m gi¶m thiÓu nh÷ng rèi lo¹n stress c¶m xóc. Nh÷ng nç lùc nµy th−êng cã d¹ng lµ nÐ tr¸nh c¸c ®iÒu gîi nhí, kÝ øc hoÆc nh÷ng c¶m xóc t−¬ng tù, nh÷ng hµnh ®éng liªn quan ®Õn sang chÊn. ChiÕn l−îc ®èi phã cã thÓ lµ cè g¾ng øc chÕ c¸c kÝ øc kh«ng mong muèn (mÆc dï ®iÒu nµy cã thÓ rÊt khã kh¨n). • Nh©n c¸ch: Nh©n c¸ch ¶nh h−ëng ®Õn nhËn thøc vµ c¶m xóc ®−îc tr¶i nghiÖm trong thêi gian cã sang chÊn, ®Õn sù ®¸nh gi¸ h×nh thµnh nh− ph¶n øng l¹i sang chÊn vµ sau ®ã ®Õn nh÷ng chiÕn l−îc ®−¬ng ®Çu. Do ®ã, nh©n c¸ch cã t¸c ®éng m¹nh ®èi víi viÖc c¸ nh©n cã ph¸t triÓn PTSD hay kh«ng vµ tiÕn triÓn cña rèi lo¹n. • Hç trî x· héi: lµ mét yÕu tè hoµ gi¶i quan träng ®èi víi ph¶n øng víi sang chÊn. VÝ dô, nãi chuyÖn víi ng−êi kh¸c gióp c¸ nh©n tiÕp nhËn nh÷ng ý nghÜa míi vÒ sù kiÖn vµ khuyÕn khÝch viÖc béc lé nh÷ng c¶m xóc tiªu cùc. Joseph vµ cs. (1995) ®· cung cÊp nh÷ng b»ng chøng kÕt nèi tõng yÕu tè trong m« h×nh cña hä. ë ®©y, chóng ta xem xÐt mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn hai c¶m http://www.ebook.edu.vn 198 ... - tailieumienphi.vn