Ebook Phê phán lý tính thuần túy: Phần 2 - Immanuel Kant

LOÂ GÍC HOÏC SIEÂU NGHIEÄM B BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP SIEÂU NGHIEÄM . DAÃN NHAÄP 1 VEÀ AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM Tröôùc ñaây, ta ñaõ goïi pheùp bieän chöùng noùi chung laø moät moân Loâ-gíc hoïc veà aûo töôïng (Schein). Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa raèng noù laø moät hoïc thuyeát veà tính xaùc xuaát (Wahr-scheinlichkeit), vì hoïc thuyeát xaùc xuaát cuõng laø chaân lyù, nhöng ñöôïc nhaän thöùc töø nhöõng cô sôû chöa ñaày ñuû, neân tuy nhaän thöùc cuûa noù coøn thieáu soùt nhöng khoâng vì theá maø laø löøa phænh, do ñoù khoâng ñöôïc taùch rôøi noù ra khoûi Phaàn phaân tích phaùp cuûa moân Loâ-gíc hoïc. Caøng khoâng ñöôïc xem Hieän töôïng vaø AÛo töôïng laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Bôûi vì, B350 chaân lyù hay aûo töôïng khoâng naèm trong baûn thaân ñoái töôïng trong chöøng möïc noù ñöôïc tröïc quan, maø naèm trong phaùn ñoaùn veà ñoái töôïng khi noù ñöôïc suy töôûng. Cho neân, tuy ngöôøi ta coù theå noùi ñuùng raèng, caùc giaùc quan khoâng sai laàm, song khoâng phaûi vì luùc naøo chuùng cuõng phaùn ñoaùn ñuùng, nhöng vì chuùng khoâng heà phaùn ñoaùn gì caû. Chaân lyù cuõng nhö sai laàm, vaø do ñoù caû aûo töôïng nhö laø söï daãn daét sai laïc ñeán choã sai laàm chæ ñöôïc tìm thaáy ôû trong phaùn ñoaùn, töùc laø chæ trong moái quan heä giöõa ñoái töôïng vôùi giaùc tính cuûa ta. Trong moät nhaän thöùc hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi caùc quy luaät cuûa giaùc tính, thì khoâng coù sai laàm. Trong moät bieåu töôïng cuûa giaùc quan - (vì khoâng chöùa ñöïng phaùn ñoaùn naøo) - cuõng khoâng coù sai laàm. Khoâng moät söùc maïnh töï nhieân naøo coù theå töï mình ñi leäch khoûi nhöõng quy luaät cuûa chính mình. Cho neân, khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc tính (neáu khoâng bò aûnh höôûng bôûi nguyeân nhaân khaùc), cuõng khoâng phaûi töï rieâng baûn thaân giaùc quan coù theå maéc sai laàm. | Giaùc tính khoâng theå maéc sai laàm vì neáu noù chæ haønh ñoäng tuaân theo ñuùng nhöõng quy luaät cuûa chính noù, keát quaû (phaùn ñoaùn) taát yeáu phaûi truøng hôïp vôùi nhöõng quy luaät naøy. Trong söï truøng hôïp vôùi nhöõng quy luaät cuûa giaùc tính, ñaõ coù ñöôïc caùi moâ thöùc (das Formale) cuûa moïi chaân lyù. Coøn trong giaùc quan thì khoâng chöùa ñöïng phaùn ñoaùn naøo - duø ñuùng hay sai. Nhöng vì ta khoâng coù nguoàn nhaän thöùc naøo khaùc ngoaøi hai nguoàn treân ñaây, 425 vaäy sai laàm chæ laø do aûnh höôûng khoâng kieåm soaùt ñöôïc cuûa caûm naêng treân giaùc tính. | Ñieàu naøy xaûy ra khi caùc cô sôû [nguyeân nhaân] chuû quan cuûa phaùn ñoaùn bò nhaäp chung vaøo vôùi caùc cô sôû khaùch quan laøm cho phaùn ñoaùn ñi leäch khoûi tính quy ñònh [ñònh höôùng] cuûa noù(1), tæ nhö moät vaät theå ñöôïc ñöa vaøo vaän ñoäng bao giôø cuõng giöõ ñuùng moät phöông höôùng theo ñöôøng thaúng nhöng neáu moät löïc khaùc töø moät höôùng khaùc ñoàng thôøi taùc ñoäng vaøo noù, seõ laøm noù chuyeån sang vaän ñoäng theo ñöôøng cong. Vaäy ñeå phaân bieät hoaït ñoäng rieâng cuûa giaùc tính vôùi "löïc" khaùc troän laãn vôùi noù, caàn thieát phaûi xem moät phaùn ñoaùn sai laàm gioáng nhö giao ñieåm cuûa hai löïc, haàu B351 nhö hình thaønh moät goùc nhoïn xaùc ñònh phaùn ñoaùn theo hai höôùng khaùc nhau, do ñoù phaûi thaùo rôøi caùi keát quaû hoãn hôïp naøy ra thaønh hai thaønh toá ñôn giaûn [rieâng bieät] laø giaùc tính vaø caûm naêng nhö ñieàu phaûi xaûy ra trong caùc phaùn ñoaùn thuaàn tuùy tieân nghieäm, thoâng qua söï phaûn tö sieâu nghieäm [xem: B316...] ñeå laøm cho moãi bieåu töôïng giöõ ñuùng vò trí cuûa noù töông öùng vôùi töøng quan naêng nhaän thöùc, vaø do ñoù, aûnh höôûng cuûa quan naêng naøy treân quan naêng kia cuõng ñöôïc phaân bieät roõ raøng (nhö ñaõ trình baøy ôû caùc trang tröôùc). Coâng vieäc cuûa ta ôû ñaây khoâng phaûi laø baøn veà caùc aûo töôïng thöôøng nghieäm (ví duï caùc aûo giaùc quang hoïc) xaûy ra do söû duïng giaùc tính moät caùch ñuùng ñaén nhöng naêng löïc phaùn ñoaùn bò leäch laïc bôûi aûnh höôûng cuûa trí töôûng B352 töôïng. | Muïc ñích cuûa ta chæ laø baøn veà aûo töôïng sieâu nghieäm thaâm nhaäp vaøo caùc nguyeân taéc khi chuùng khoâng ñöôïc aùp duïng vaøo kinh nghieäm - vì trong tröôøng hôïp naøy ít ra ta coù moät vieân ñaù thöû veà söï ñuùng ñaén cuûa chuùng -, traùi laïi, ñi ngöôïc laïi moïi caûnh caùo cuûa söï Pheâ phaùn [sieâu nghieäm], aûo töôïng aáy ñaõ daãn daét chính ta hoaøn toaøn vöôït ra khoûi vieäc söû duïng thöôøng nghieäm ñoái vôùi caùc phaïm truø vaø löøa doái ta veà moät söï môû roäng cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Ta goïi caùc nguyeân taéc ñöôïc söû duïng [ñuùng ñaén] hoaøn toaøn trong caùc ranh giôùi cuûa kinh nghieäm khaû höõu laø caùc nguyeân taéc noäi taïi (immanent) vaø ngöôïc laïi, vöôït ra khoûi caùc ranh giôùi naøy laø caùc nguyeân taéc sieâu vieät (transzendent). Toâi hieåu caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy khoâng theo nghóa söï söû duïng hay laïm duïng caùc phaïm truø moät caùch sieâu nghieäm, vì duø sao ñaây chæ laø moät sai laàm ñôn thuaàn cuûa naêng löïc phaùn ñoaùn khoâng chòu tuaân theo caùc giôùi haïn cuûa söï pheâ phaùn, khoâng löu yù ñaày ñuû ñeán phaïm vi maø giaùc tính thuaàn tuùy ñöôïc pheùp hoaït ñoäng. | Traùi laïi caùc nguyeân taéc sieâu vieät laø nhöõng nguyeân taéc coù thaät yeâu caàu ta keùo ñoå heát caùc coät moác ranh giôùi aáy ñeå vöôn ñeán maûnh ñaát hoaøn toaøn môùi meû, khoâng thöøa nhaän moät ñöôøng giôùi tuyeán naøo. Do ñoù, SIEÂU NGHIEÄM (transzendental) vaø SIEÂU VIEÄT (transzendent) khoâng phaûi laø moät. Caùc nguyeân taéc cuûa giaùc tính thuaàn tuùy maø ta ñaõ trình baøy tröôùc ñaây chæ ñöôïc (1) Caûm naêng chòu phuïc tuøng giaùc tính, ñöôïc giaùc tính xem nhö ñoái töôïng ñeå aùp duïng caùc chöùc naêng cuûa mình, ñoù laø nguoàn goác cuûa caùc nhaän thöùc thöïc söï (reale). Coøn trong chöøng möïc chính caûm naêng naøy laïi thaâm nhaäp vaøo baûn thaân hoaït ñoäng cuûa giaùc tính vaø quy ñònh giaùc tính trong vieäc phaùn ñoaùn, caûm naêng laø nguoàn goác cuûa sai laàm. 426 pheùp söû duïng moät caùch thöôøng nghieäm chöù khoâng ñöôïc sieâu nghieäm, nghóa laø khoâng coù söï söû duïng naøo beân ngoaøi ranh giôùi cuûa kinh nghieäm. Coøn moät nguyeân taéc muoán xoùa boû caùc giôùi haïn naøy vaø thaäm chí buoäc phaûi vöôït ra khoûi chuùng thì goïi laø sieâu vieät. Neáu söï pheâ phaùn cuûa ta coù theå ñaït ñeán choã phaùt hieän aûo töôïng cuûa caùc nguyeân taéc sieâu vieät naøy thì nhöõng nguyeân taéc B353 cuûa vieäc söû duïng ñôn thuaàn thöôøng nghieäm - traùi vôùi caùc nguyeân taéc naøy -coù theå ñöôïc goïi laø caùc nguyeân taéc noäi taïi (immanent) cuûa giaùc tính thuaàn tuùy. Coøn aûo töôïng loâ-gíc chæ laø söï baét chöôùc ñôn thuaàn moâ thöùc cuûa lyù tính (aûo töôïng cuûa caùc nguïy luaän* (Trug-schlüsse)) naûy sinh hoaøn toaøn do vieäc thieáu löu yù ñeán quy luaät loâ-gíc. Do ñoù, neáu söï löu yù ñöôïc maøi saéc trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, aûo töôïng [loâgíc] seõ bieán maát hoaøn toaøn. Nhöng aûo töôïng sieâu nghieäm, ngöôïc laïi, vaãn toàn taïi duø ñaõ ñöôïc moân pheâ phaùn sieâu nghieäm phaùt hieän vaø vaïch roõ tính voâ hieäu cuûa noù, (chaúng haïn aûo töôïng trong meänh ñeà sau: "Theá giôùi phaûi coù moät khôûi ñaàu veà maët thôøi gian"). Lyù do nhö sau: Trong lyù tính (Vernunft) cuûa ta (ñöôïc xem veà maët chuû quan nhö laø moät quan naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi) luoân coù maët nhöõng nguyeân taéc neàn taûng vaø caùc chaâm ngoân (Maximen) söû duïng hoaøn toaøn coù quyeàn uy [Ansehen/theá giaù] cuûa nhöõng nguyeân taéc khaùch quan, vì vaäy, xaûy ra tình hình laø: söï taát yeáu chuû quan cuûa moät söï noái keát naøo ñoù caùc khaùi nieäm cuûa ta cho giaùc tính laïi ñöôïc xem laø moät söï taát yeáu khaùch quan cho vieäc quy ñònh nhöõng vaät-töï thaân. Ñaây laø moät aûo töôûng (Illusion) khoâng theå traùnh khoûi cuõng gioáng nhö ta khoâng theå traùnh khoûi aûo giaùc raèng maët B354 bieån ôû ngoaøi khôi coù veû khoâng cao hôn maët bieån gaàn saùt bôø vì ta nhìn caùi * Trugschlüsse: caùc nguïy luaän: caùc suy luaän nguïy bieän: caùc voõng luaän (Fehlschluß, Paralogismus) töùc caùc suy luaän sai laàm, baát thaønh, vi phaïm caùc quy luaät loâ-gíc seõ ñöôïc goïi laø caùc Nguïy luaän (Trugschlüsse, Sophismata, Fang-schlüsse) khi chuùng coá tình coù veû hôïp loâ-gíc, vd: “Trôøi aám leân neân toâi cuõng phaûi maëc aám hôn”; “Neáu trôøi möa, ñaát seõ öôùt. Neáu trôøi khoâng möa, ñaát seõ khoâng öôùt”. Thoâng thöôøng coù 4 daïng “nguïy luaän”: - quaternio terminorum (boán haïn töø): suy luaän (dieãn dòch) döïa treân söï so saùnh hai haïn töø vôùi cuøng moät haïn töø trung giôùi thöù ba. Neáu haïn töø trung giôùi coù hai yù nghóa khaùc nhau (Äquivokation), ta coù 4 haïn töø vaø suy luaän laø nguïy bieän. Vd: nguïy luaän: “1) Bieåu töôïng chæ toàn taïi trong yù thöùc; 2) Theá giôùi beân ngoaøi laø moät bieåu töôïng; 3) Vaäy (keát luaän) theá giôùi chæ toàn taïi trong yù thöùc”. Haïn töø thöù ba (“bieåu töôïng”) tröôùc ñöôïc hieåu theo nghóa “yù thöùc veà ñoái töôïng”, sau laïi hieåu theo nghóa “ñoái töôïng cuûa yù thöùc”. - petitio principii (tieàn giaû ñònh cuûa caùi phaûi chöùng minh): caùi phaûi chöùng minh ñöôïc tieàn-giaû ñònh nhö laø khôûi ñieåm hay phöông tieän ñeå chöùng minh. - circulus vitiosus (suy luaän loøng voøng, laån quaån) (Diallele): suy ra caùi naøy töø caùi kia vaø laïi suy ra caùi kia töø caùi naøy. - ignoratio elenchi (sai vaán ñeà, laïc ñeà): laïc ñeà khi tranh bieän/chöùng minh moät meänh ñeà khoâng ñoàng nhaát (hay khoâng phaûi laø heä luaän taát yeáu) vôùi meänh ñeà phaûi chöùng minh. Thoâng thöôøng, ta goïi “nguïy luaän” laø suy luaän sai moät caùch coá yù; coøn khoâng coá yù thì goïi laø “voõng luaän” (Fehlschuß, Paralogismus) hay suy luaän sai laàm, baát thaønh (“voõng”: sai laàm. “Hoïc nhi baát tö, taéc voõng”: hoïc maø khoâng suy xeùt aét seõ sai laàm (Luaän ngöõ)). (Caùc daïng nguïy luaän hay nguïy bieän treân ñaây chæ ñöôïc xeùt veà maët loâ-gíc hình thöùc. Chuùng coù theå coù yù nghóa khaùc trong moân Loâ-gíc hoïc phi hình thöùc, töùc trong vieäc söû duïng treân thöïc teá). (N.D). 427 tröôùc vôùi caùc tia saùng cao hôn caùi sau hoaëc roõ raøng hôn nöõa, khi nhaø thieân vaên cuõng khoâng khoûi thaáy maët traêng khi môùi moïc lôùn hôn khi traêng leân cao duø oâng khoâng bò aûo töôïng aáy löøa gaït. Vì theá, Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm töï haøi loøng vôùi vieäc khaùm phaù aûo töôïng cuûa caùc phaùn ñoaùn sieâu vieät vaø ñoàng thôøi ngaên ngöøa aûo töôïng aáy löøa bòp, chöù khoâng theå - nhö trong tröôøng hôïp aûo töôïng loâ-gíc - laøm cho noù hoaøn toaøn bieát maát vaø khoâng coøn laø aûo töôïng nöõa; ñoù laø ñieàu Bieän chöùng phaùp sieâu nghieäm khoâng bao giôø coù theå laøm ñöôïc. Bôûi vì ta ñang gaëp phaûi loaïi aûo töôûng (Illusion) töï nhieân, khoâng theå traùnh khoûi, vaø baûn thaân noù ñaët neàn taûng treân caùc nguyeân taéc chuû quan vaø ñaùnh traùo thaønh caùc nguyeân taéc khaùch quan. | Trong khi ñoù, Bieän chöùng phaùp loâ-gíc - trong vieäc giaûi quyeát caùc voõng luaän - chæ lieân quan ñeán moät sai laàm loâ-gíc trong khi tuaân theo caùc nguyeân taéc hoaëc vôùi aûo töôïng ñöôïc hình thaønh moät caùch giaû taïo, do baét chöôùc caùc nguyeân taéc aáy. Vaäy laø coù moät pheùp bieän chöùng töï nhieân vaø khoâng traùnh khoûi cuûa lyù tính thuaàn tuùy, moät pheùp bieän chöùng khoâng phaûi laø do ai ñoù caåu thaû, thieáu kieán thöùc phaïm phaûi, cuõng khoâng phaûi do moät tay nguïy bieän bòa ñaët ra moät caùch giaû taïo ñeå laøm roái caùc ngöôøi coù ñaàu oùc tænh taùo, traùi laïi, laø pheùp bieän chöùng khoâng theå taùch rôøi cuûa lyù tính con ngöôøi. | Pheùp bieän chöùng aáy, duø ñaõ bò vaïch roõ söï löøa doái cuûa noù, vaãn cöù tieáp tuïc B355 löøa phænh, xoâ ñaåy lyù tính vaøo nhöõng laàm laïc nhaát thôøi, do ñoù caàn phaûi ñöôïc lieân tuïc khaéc phuïc. 428 2 VEÀ LYÙ TÍNH THUAÀN TUÙY, XÖÙ SÔÛ CUÛA AÛO TÖÔÏNG SIEÂU NGHIEÄM A VEÀ LYÙ TÍNH NOÙI CHUNG Taát caû nhaän thöùc cuûa ta khôûi ñaàu töø caùc giaùc quan, roài tieán leân giaùc tính vaø keát thuùc ôû lyù tính. | Ngoaøi lyù tính khoâng coøn caùi gì cao hôn nöõa trong tinh thaàn con ngöôøi ñeå xöû lyù chaát lieäu cuûa tröïc quan vaø ñöa chuùng vaøo söï thoáng nhaát toái cao cuûa tö duy. Vì nhieäm vuï cuûa toâi baây giôø laø giaûi thích veà lyù tính, quan naêng nhaän thöùc cao nhaát naøy, neân toâi gaëp moät soá luùng tuùng. Lyù tính, cuõng gioáng nhö giaùc tính tröôùc ñaây, vöøa coù moät söï söû duïng ñôn thuaàn moâ thöùc, töùc laø söï söû duïng loâ-gíc (logischer Gebrauch), trong ñoù lyù tính tröøu töôïng hoùa khoûi moïi noäi dung cuûa nhaän thöùc; laïi vöøa coù söï söû duïng hieän thöïc (realer Gebrauch) [coù noäi dung], vì baûn thaân lyù tính cuõng chöùa ñöïng nguoàn goác cuûa moät soá khaùi nieäm vaø nguyeân taéc khoâng vay möôïn töø giaùc quan laãn töø giaùc tính. Quan naêng tröôùc [caùch söû duïng tröôùc] thöïc ra ñaõ ñöôïc caùc nhaø loâ-gíc hoïc ñònh nghóa töø laâu laø quan naêng suy luaän giaùn tieáp cuûa lyù tính ñeå phaân bieät vôùi caùc loaïi suy luaän tröïc tieáp (latinh: consequentiae immediatae)*, nhöng quan naêng sau [caùch söû duïng sau] töùc laø lyù tính töï mình saûn sinh ra caùc khaùi nieäm thì ñònh nghóa treân chöa nhaän ra. Vì baây giôø ta chia lyù tính ra laøm hai quan naêng: loâ-gíc vaø sieâu nghieäm nhö vöøa noùi, cho neân caàn phaûi tìm moät khaùi nieäm [ñònh nghóa] chung cao hôn veà nguoàn nhaän thöùc naøy bao haøm ñöôïc caû hai khaùi nieäm [töùc hai caùch söû duïng] treân. | Ta hy voïng raèng - döïa theo söï töông töï (Analogie) vôùi caùc khaùi nieäm thuaàn tuùy cuûa giaùc tính tröôùc ñaây [caùc phaïm truø] - khaùi B356 nieäm loâ-gíc moät laàn nöõa seõ cho ta chìa khoùa ñeå phaùt hieän khaùi nieäm sieâu nghieäm vaø baûng danh muïc caùc chöùc naêng cuûa khaùi nieäm loâ-gíc seõ ñoàng thôøi giuùp ta bí quyeát ñeå tìm ra [baûng danh muïc] caùc khaùi nieäm cuûa lyù tính. Trong phaàn tröôùc cuûa moân loâ-gíc hoïc sieâu nghieäm, ta ñaõ ñònh nghóa giaùc tính laø quan naêng cuûa caùc quy luaät [hay quy taéc: Vermögen der Regeln), vaäy ñeå phaân bieät vôùi giaùc tính, ta coù theå goïi lyù tính laø quan naêng cuûa caùc Nguyeân taéc (Vermögen der Prinzipien). Thuaät ngöõ "Nguyeân taéc" khaù haøm hoà. | Thoâng thöôøng moät nhaän thöùc naøo ñoù ñöôïc söû duïng nhö moät nguyeân taéc maëc duø baûn thaân cuõng nhö nguoàn * “suy luaän giaùn tieáp” vaø “suy luaän tröïc tieáp” seõ ñöôïc Kant giaûi thích roõ ngay sau ñaây (Xem B360...). (N.D). 429 ... - tailieumienphi.vn