Ebook Giản yếu về từ vựng và ngữ nghĩa tiếng Việt: Phần 2

Ch­¬ng IV

HiÖn t­îng ®ång nghÜa,
tr¸i nghÜa, ®ång ©m

I  Kh¸i qu¸t vÒ hiÖn t­îng ®ång nghÜa
D­íi ®©y, chóng ta chØ tãm t¾t mét sè tri thøc vÒ hiÖn t­îng
®ång nghÜa nãi chung trong tÊt c¶ c¸c ng«n ng÷ ®Ó cã ®iÒu kiÖn
chuyÓn nhanh sang hiÖn t­îng nµy trong tiÕng ViÖt.
1. §Þnh nghÜa
Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n, tõ ®ång nghÜa lµ nh÷ng tõ ng÷ gièng
nhau vÒ nghÜa, hoÆc nghÜa biÓu vËt, hoÆc nghÜa biÓu niÖm. Trong
tõ vùng cña mét ng«n ng÷, th­êng cã nhiÒu tõ ng÷ ®ång nghÜa
víi nhau, lËp thµnh nh÷ng lo¹t (nhãm, d·y) tõ ng÷ ®ång nghÜa.
C¸c lo¹t tõ ®ång nghÜa th­êng n»m trong nh÷ng tr­êng
nghÜa nhÊt ®Þnh. Trong mét tr­êng nghÜa l¹i cã nh÷ng "miÒn"
kh¸c nhau; nghÜa vÒ "con ng­êi" miÒn cña "tay" nhiÒu tõ ng÷
h¬n miÒn cña "ch©n" (vÝ dô sè l­îng tõ ng÷ chØ h×nh d¸ng cña
tay : bóp m¨ng, dïi ®ôc, chuèi m¾n,... nhiÒu, trong khi nh÷ng
ng÷ riªng cho h×nh d¸ng cña "ch©n" hÇu nh­ kh«ng cã).
Trong nh÷ng miÒn kh¸c nhau vÒ "mËt ®é" tõ ng÷ ®ã, cã
nh÷ng miÒn nhiÒu tõ ®ång nghÜa h¬n miÒn kia.
2. Ph©n lo¹i
§Ó cho tiÖn dïng, cã thÓ ph©n c¸c tõ ®ång nghÜa thµnh hai
lo¹i :
a) §ång nghÜa tuyÖt ®èi
Nh÷ng tõ ®ång nghÜa kh«ng kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜa
biÓu c¶m hay biÓu niÖm, cã thÓ kh¸c nhau vÒ tÝnh ®Þa ph­¬ng, vÒ
phong c¸ch. VÝ dô cã mang vµ cã bÇu ; sèt rÐt vµ ng· n­íc.
b) §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜa. Bao gåm:
72

 §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i biÓu c¶m
 §ång nghÜa kh¸c nhau vÒ s¾c th¸i ý nghÜa
D­íi ®©y, qua ph©n tÝch c¸c tõ ng÷ ®ång nghÜa trong tiÕng
ViÖt chóng ta sÏ hiÓu râ sù ph©n lo¹i nµy h¬n.
II  HiÖn t­îng ®ång nghÜa trong tiÕng ViÖt
TiÕng ViÖt rÊt phong phó vÒ hiÖn t­îng ®ång nghÜa. D­íi ®©y
lµ c¸c vÝ dô.
Tõ ®ång nghÜa ë mét vµi miÒn trong tr­êng biÓu vËt vÒ con
ng­êi.
1. TrÝ tuÖ, ho¹t ®éng, tÝnh chÊt cña trÝ tuÖ
a) C¬ quan ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ng­êi: ®Çu, n·o, ãc,
®Çu n·o, trÝ ãc, trÝ n·o, trÝ tuÖ, trÝ lùc, lÝ trÝ, c©n n·o,...
b) Ho¹t ®éng nhËn thøc cña trÝ tuÖ : nghÜ, nghÜ ngîi, suy
nghÜ,... nghiÒn ngÉm, ngÉm, gÉm, t­ duy,... suy, suy xÐt, suy t­,...
xÐt, xÐt ®o¸n, ph¸n xÐt, ph¸n ®o¸n, ®o¸n, ®o¸n ®Þnh,... tiªn ®o¸n,
nghiÖm,...
c) Ho¹t ®éng cña trÝ tuÖ ®Ó kh«i phôc l¹i kÝ øc : nhí, ghi nhí,
håi t­ëng,…
2. TÝnh chÊt cña trÝ tuÖ
a) TÝnh chÊt tÝch cùc, lµnh m¹nh : th«ng minh, minh mÉn,
m­u trÝ, nhanh trÝ, s¸ng, s¸ng d¹, s¸ng suèt, kh«n, kh«n khÐo,...
b) TÝnh chÊt tiªu cùc : ngu, dèt, ®Çn, ngèc, ngèc ngÕch, d¹i,
d¹i dét, ®Çn ®én, ngu tèi, dèt n¸t,...
mÊt trÝ, d¹i, cuång, ®iªn, ngé, ®iªn d¹i, cuång trÝ, cuång ch÷,
ngé ch÷, dë ng­êi, ngí ngÈn,...
gµn, b­íng, ­¬ng, dë, ­¬ng gµn, ­¬ng b­íng, lÉn, lÈm cÈm,
lÈn thÈn, lÉn cÉn, hÊp, h©m,...
3. Tr¹ng th¸i trÝ tuÖ
a) Tr¹ng th¸i tÝch cùc : s¸ng sña, tØnh t¸o, s¸ng l¸ng,…
b) Tr¹ng th¸i tiªu cùc : tèi t¨m, mï mê,... cho¸ng v¸ng, s÷ng
sê, th¶ng thèt,... h«n mª, mª muéi,...
c) Tr¹ng th¸i cña t­ t­ëng : b¨n kho¨n, do dù, l­ìng lù, ph©n
73

v©n, rèi, bèi rèi, rèi ruét, rèi d¹, rèi trÝ, hoang mang,...
4. TÝnh c¸ch con ng­êi
a) TÝnh c¸ch tÝch cùc : thËt thµ, thËt, th¼ng, th¼ng th¾n, ngay,
ngay thËt, ngay th¼ng, trung thùc, trung trùc,...
b) TÝnh c¸ch tiªu cùc : gian, gian dèi, gian tr¸, gian x¶o, x¶o
tr¸, gian hiÓm, gian ngoan, trÝ tr¸, cong queo, quanh co, l¾t lÐo,...
c) TÝnh c¸ch tiÕp vËt tÝch cùc : «n hoµ, ®iÒm ®¹m, ®»m tÝnh,
®iÒm tÜnh, trÇm tÜnh,... kiªn tr×, kiªn nhÉn, nhÉn n¹i, nhÉn
nhôc,...
d) TÝnh c¸ch tÝch cùc tiªu cùc : nãng, nãng n¶y, nãng véi,
lanh chanh,…
5. Tr¹ng th¸i t×nh c¶m cña con ng­êi
a) vui, vui vÎ, vui lßng, hå hëi, hëi lßng hëi d¹, m¸t lßng, m¸t
d¹, tho¶ lßng, tho¶ d¹,...
s­íng, sung s­íng, s­íng d¹, s­íng vui, kho¸i, kho¸i tr¸,...
b) buån, rÇu, sÇu, buån b·, buån rÇu, rÇu rÜ, ©u sÇu, u buån,
u sÇu, rÇu lßng, sÇu n·o, n·o nuét, n·o lßng, bi ai, sÇu o¸n,...
c) bèc, bèc ®ång, h¨ng, h¨ng h¸i, h¨ng say, s«i næi, say s­a,
nång nhiÖt, hµo høng, phÊn khëi,...
d) ch¸n, ng¸n, n¶n, ch¸n ng¸n, ng¸n ngÈm, n¶n lßng, n¶n
trÝ, ngao ng¸n, tiªu cùc, bi quan, ª chÒ,...
e) tøc, bùc, giËn, giËn d÷, nãng giËn, næi nãng, c¸u, c¸u g¾t,
g¾t gáng, bùc m×nh, bùc tøc, tøc tèi, tøc giËn, tÝm ruét,...
g) ®au, xãt, ®au lßng, ®au ruét, xãt ruét, xãt xa, ®au ®ín,...
h) khæ, khæ n·o, khæ ®au, khèn khæ, ®au khæ, khæ së,...
6. VÎ mÆt biÓu hiÖn cña tr¹ng th¸i t×nh c¶m
a) vÎ mÆt, s¾c diÖn, s¾c mÆt, nÐt mÆt,...
b) t­¬i, t­¬i c­êi, t­¬i tØnh, t­¬i vui, hín hë, hÝ höng, h¬n
hín, phën, phën ph¬, phín phë,...
c) ñ rò, rò ruîi, ñ ª, u ¸m, u tèi, nh¨n nhã, nÆng nÒ, nÆng
mÆt, mÆt s­ng mµy xØa,...
74

7. C¸ch ®èi xö gi÷a ng­êi víi ng­êi
a) ®èi xö, ¨n ë, c­ xö, xö sù, xö thÕ,...
b) tr×u mÕn, quý mÕn, mÕn th­¬ng, ©u yÕm, n©ng niu, ch¨m
nom, ch¨m b½m, quý träng, t«n träng, kÝnh träng, träng väng, träng
thÞ,...
c) khinh, khinh bØ, khinh miÖt, miÖt thÞ, bØ b¸ng, coi th­êng...
d) hµnh, hµnh h¹, dµy vß, chµ ®¹p, dµy xÐo, ®Çy ¶i.
D­íi ®©y lµ c¸c vÝ dô kh¸c, lùa chän Ýt nhiÒu tuú tiÖn, kh«ng
tËp trung nh­ c¸c vÝ dô vÒ néi t©m cña con ng­êi.
8.
a) ch¸y, loÐ, s¸ng, rùc, loÌ, bïng, lo¸ng,...
b) lÊp loÐ, lÊp lo¸ng, lËp loÌ, nhÊp nh¸y,...
c) long lanh, lung linh, lãng l¸nh, lÊp l¸nh,...
d) s¸ng, s¸ng rùc, s¸ng ngêi, s¸ng chãi, s¸ng lo¸ng, rùc rì,
chãi chang, chãi ngêi, ngêi ngêi,...
e) nhen, ch©m, ®èt, næi löa,...
g) thiªu, ®èt,...
9.
a) rung, lay, l¾c, ®­a, ®u, ®éng,...
b) rung rinh, rung ®éng, ®éng ®Ëy, ®u ®­a, dao ®éng, rËp
rên, bËp bÒnh, nhÊp nh«,…
10.
a) ®«ng, n¸o nhiÖt, rén rÞp, ®«ng ®óc, ®«ng ®¶o, ®«ng vui,...
b) v¾ng, v¾ng vÎ, hiu qu¹nh, c« liªu, c« tÞch, hoang v¾ng,
qu¹nh quÏ, qu¹nh hiu, c« qu¹nh, qu¹nh v¾ng,...
c) c« ®¬n, ®¬n ®éc, c« liªu, c« qu¹nh,...
11.
a) ph¸t triÓn, bµnh tr­íng, lan, lan trµn, sinh tr­ëng, sinh
s«i, n¶y në,...
b) tµn, c»n, c»n cçi, hÐo, hÐo hon, ®iªu tµn, suy tµn, suy sôp,
tµn t¹, tµn hÐo, mßn mái,...
Sù phong phó vÒ hiÖn t­îng ®ång nghÜa chøng tá n¨ng lùc

75

võa kh¸i qu¸t réng, võa ph©n tÝch s©u cña ng­êi ViÖt Nam trong
sù chiÕm lÜnh thùc tÕ kh¸ch quan vµ trong sù thÓ nghiÖm t©m
hån.
Sù kh¸c nhau vÒ ý nghÜa biÓu niÖm cña c¸c tõ ®ång nghÜa (vµ
c¶ c¸c ý nghÜa biÓu th¸i) gióp chóng ta ph¸t hiÖn ra nh÷ng nÐt
rÊt tinh tÕ cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng bªn ngoµi vµ bªn trong.
Kh¸i qu¸t ho¸ c¸c tõ chØ t©m tr¹ng, chóng ta cã ba nhãm víi
nh÷ng tõ kh¸i qu¸t:
vui
buån
s­íng
khæ
h¨ng
ch¸n
C¸c t©m tr¹ng nµy ®­îc ®èi lËp theo hai tiªu chÝ "tÝch cùc 
tiªu cùc" vµ sÏ ®­îc ph©n ho¸ b»ng hµng lo¹t tõ ®ång nghÜa. Mçi
tõ ®ång nghÜa nªu bËt ®­îc mét biÓu hiÖn nµo ®ã, mét t¸c ®éng
nh­ thÕ nµo ®ã ®èi víi con ng­êi.
Vui chØ t©m tr¹ng tÝch cùc khi thÊy sù vËt, sù viÖc bªn ngoµi
diÔn ra phï hîp víi mong muèn cña m×nh, dï mong muèn ®óng
®¾n hay xÊu xa.
C¸i t©m tr¹ng nµy cßn ®­îc gäi tªn b»ng m¸t lßng, m¸t d¹ khi
nh÷ng c¸i x¶y ra d­êng nh­ lµm vîi ®i nh÷ng lo ©u, phiÒn muén,
nh÷ng nçi niÒm lµm ®au ®ín, khi chóng ch­a ®Õn, ch­a x¶y ra,
mµ ng­êi ta ph¶i lo l¾ng, chuÈn bÞ cho chóng x¶y ra. Chóng ta hëi
lßng, hëi d¹ khi c¸i x¶y ra ch¼ng nh÷ng lµm dÞu ®i nh÷ng lo ©u,
phiÒn muén mµ cßn kh¬i dËy nhiÖt t×nh, lßng ham muèn,... tr­íc
kia d­êng nh­ bÞ dån Ðp xuèng. Chóng ta hå hëi khi niÒm vui
kh¸c khiÕn cho chóng ta s½n sµng cëi më, gióp ®ì, ©n cÇn víi
ng­êi kh¸c. Vµ chóng ta tho¶ lßng khi nh÷ng c¸i x¶y ra phï hîp
víi nh÷ng ­íc m¬ tha thiÕt, trë thµnh nh÷ng ®ßi hái cã tÝnh m¸u
thÞt cña chóng ta. §ã lµ sù ph©n ho¸ mét t©m tr¹ng. Kh«ng cã
kinh lÞch, tõng tr¶i vµ suy ngÉm vÒ lßng m×nh, lßng ng­êi, kh«ng
cã c¶ mét chiÒu dµy cña lÞch sö nh©n v¨n, lµm sao cã ®­îc c¸i
nh×n nh­ vËy ®èi víi con ng­êi ?
ChuyÓn qua mét vËn ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi. Ngän löa hay
mét nguån s¸ng cã thÓ ph¸t s¸ng theo c¸ch s¸ng, rùc, loÐ, bïng,

76