Ebook Giản yếu về từ vựng và ngữ nghĩa tiếng Việt: Phần 1

®¹i häc huÕ
trung t©m ®µo t¹o tõ xa
gs.ts. ®ç h÷u ch©u

Gi¶n yÕu vÒ tõ
vùng vµ ng÷ nghÜa
tiÕng viÖt
(t¸i b¶n lÇn thø t­ )

Nhµ xuÊt b¶n ®¹i häc HuÕ- 2012

Më ®Çu

Kh¸i qu¸t vÒ tõ vùng häc
I - §Þnh nghÜa
Ng«n ng÷ víi t­ c¸ch lµ mét hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ ch­a ®i vµo
ho¹t ®éng giao tiÕp, gåm ba bé phËn lín: ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷
ph¸p. Tõ vùng häc lµ mét chuyªn ngµnh ng«n ng÷ häc cã nhiÖm
vô nghiªn cøu tõ vùng cña ng«n ng÷. Tõ vùng lµ tËp hîp c¸c tõ
vµ c¸c ®¬n vÞ t­¬ng ®­¬ng víi tõ.
Tõ vùng häc ®¹i c­¬ng lµ mét trong nh÷ng chuyªn ngµnh cña
Ng«n ng÷ häc ®¹i c­¬ng, cã nhiÖm vô x©y dùng nh÷ng lÝ thuyÕt,
nh÷ng kh¸i niÖm kh¸i qu¸t, c¬ b¶n vµ nh÷ng ph­¬ng ph¸p chØ ®¹o
viÖc nghiªn cøu tõ vùng cña c¸c ng«n ng÷ cô thÓ. Tõ vùng häc cô
thÓ lµ tõ vùng häc cã nhiÖm vô nghiªn cøu tõ vùng cña tõng ng«n
ng÷ cô thÓ. Gi¸o tr×nh nµy lµ gi¸o tr×nh tõ vùng häc cô thÓ, cã ®èi
t­îng nghiªn cøu lµ tõ vùng cña tiÕng ViÖt. Nã lµ mét bé phËn cña
ViÖt ng÷ häc.
Tõ vùng cña mét ng«n ng÷ cã thÓ ®­îc nghiªn cøu trong sù
h×nh thµnh, biÕn ®æi c¶ vÒ h×nh thøc ng÷ ©m, c¶ vÒ néi dung ý
nghÜa trong lÞch sö. VÝ dô, tõ no trong tiÕng ViÖt hiÖn nay ®­îc
dïng ®Ó chØ c¶m gi¸c cña d¹ dµy khi ®· chøa ®ñ l­îng thùc
phÈm, nh­ng vµo thÕ kØ XVII nã ®­îc dïng víi nghÜa réng r·i
h¬n, chØ sù ®Çy ®ñ, trän vÑn:
Gåm no v¨n vò mäi tµi
(Thiªn Nam ng÷ lôc)
§ã lµ nhiÖm vô nghiªn cøu cña tõ vùng häc lÞch sö.
Tõ vùng häc miªu t¶, cßn gäi lµ tõ vùng häc ®ång ®¹i, cã
nhiÖm vô nghiªn cøu tõ vùng cña mét ng«n ng÷ trong tr¹ng th¸i
hiÖn nay cña nã, t¹m thêi kh«ng tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi trong lÞch
3

sö. Gi¸o tr×nh nµy lµ gi¸o tr×nh tõ vùng häc miªu t¶ vÒ tiÕng ViÖt.
Nh÷ng bé phËn cô thÓ th­êng ®­îc gi¶i quyÕt trong tõ vùng
häc miªu t¶ lµ:
1. X¸c ®Þnh c¸i ®¬n vÞ gäi lµ tõ cña ng«n ng÷ ®ang nghiªn
cøu lµ g×, nh­ thÕ nµo, chóng ®­îc cÊu t¹o ra sao.
2. NghÜa cña tõ lµ g×.
3. C¸c bé phËn hîp thµnh tõ vùng cña mét ng«n ng÷ lµ g×,
quan hÖ gi÷a c¸c tõ vµ c¸c ®¬n vÞ t­¬ng ®­¬ng víi tõ trong tõng
bé phËn ®ã ra sao.
4. C¸c tõ ®· ho¹t ®éng nh­ thÕ nµo ®Ó t¹o nªn c¸c c©u vµ c¸c
ng«n b¶n trong giao tiÕp.
Nh÷ng bé phËn trªn ®©y sÏ ®­îc cô thÓ ho¸ khi chóng ta ®i
s©u vµo tõ vùng häc miªu t¶ tiÕng ViÖt.
Ii - Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu
Chóng ta vËn dông ph­¬ng ph¸p hÖ thèng ®éng (cßn cã thÓ
gäi lµ ph­¬ng ph¸p hÖ thèng - chøc n¨ng) ®Ó nghiªn cøu tõ vùng.
Theo ph­¬ng ph¸p nµy th×:
1. Chóng ta quan niÖm r»ng tõ vùng cña mét ng«n ng÷
kh«ng ph¶i lµ sù tËp hîp ngÉu nhiªn c¸c tõ vµ c¸c ®¬n vÞ t­¬ng
®­¬ng víi tõ gièng nh­ mét ®èng g¹ch hay mét ®èng c¸t, gi÷a
chóng kh«ng cã quan hÖ g×. Tõ vùng cña mét ng«n ng÷ lµ mét hÖ
thèng cã tæ chøc, gi÷a c¸c ®¬n vÞ hîp thµnh (tøc c¸c tõ vµ c¸c
®¬n vÞ t­¬ng ®­¬ng víi tõ) cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh. Do ®ã,
®Ó x¸c ®Þnh ®­îc ®Æc tÝnh cña mét ®¬n vÞ nµo ®Êy ph¶i t×m ra
nh÷ng quan hÖ gi÷a ®¬n vÞ ®ã víi c¸c ®¬n vÞ kh¸c, ®Æc ®iÓm ®Ých
thùc cña mét ®¬n vÞ chØ ®­îc ph¸t hiÖn ra khi chóng ta ®èi lËp nã
víi c¸c ®¬n vÞ kh¸c trong tõ vùng. VÝ dô, ®Ó x¸c ®Þnh ®­îc nghÜa
vµ ph¹m vi sö dông cña mét tõ ®¬n gi¶n nh­ lµ tõ lóa, chóng ta
ph¶i ®èi lËp nã víi c¸c tõ nh­ thãc, g¹o, c¬m, trÊu, ng«, khoai,
®ç, kª,... §ã lµ nh÷ng tõ mµ sau nµy chóng ta sÏ biÕt lµ nh÷ng tõ
cïng n»m trong mét quan hÖ däc, mét tr­êng tõ vùng ng÷ nghÜa.
L¹i ph¶i ®Æt nã trong quan hÖ ngang nh­ trång lóa, cÊy lóa, gÆt
4

lóa, h¹t lóa, ®æ lóa vµo bå,... (trong khi ®ã kh«ng cã quan hÖ
ngang nh­ trång thãc, cÊy thãc, gÆt thãc),...
2. Tõ vùng lµ mét hÖ thèng cùc lín cña ng«n ng÷. Nã gåm
hµng chôc v¹n, cã khi cßn nhiÒu h¬n n÷a c¸c ®¬n vÞ tõ vùng gåm
rÊt nhiÒu hÖ thèng nhá h¬n, c¸c hÖ thèng nµy l¹i chia thµnh
nh÷ng hÖ thèng nhá h¬n n÷a. V× vËy, khi nghiªn cøu mét ®¬n vÞ
tõ vùng nµo ®ã, ph¶i ®Æt nã trong hÖ thèng con cña nã. Vµ quan
hÖ trong hÖ thèng tõ vùng tr­íc hÕt lµ quan hÖ gi÷a c¸c hÖ thèng
con víi nhau.
3. TÝnh hÖ thèng cña tõ vùng kh«ng chØ thÓ hiÖn trong quan
hÖ gi÷a c¸c tõ víi c¸c tõ trong hÖ thèng con mµ cßn thÒ hiÖn
trong néi bé mét tõ. Nghiªn cøu tõ vùng theo quan ®iÓm hÖ thèng
cßn ph¶i ph¸t hiÖn ra tÝnh hÖ thèng bªn trong mét tõ, trong néi
bé tõ.
4. Gi÷a c¸c hÖ thèng con trong lßng tõ vùng cã sù giao chÐo
nhau. Cã nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng võa thuéc hÖ thèng con nµy, võa
thuéc hÖ thèng con kia. Trë l¹i vÝ dô vÒ tõ lóa  tõ nµy võa thuéc
hÖ thèng con chØ c¸c lo¹i h¹t, võa thuéc hÖ thèng con chØ c¸c lo¹i
c©y. Tr¸i l¹i, tõ thãc chØ n»m trong hÖ thèng con chØ c¸c lo¹i
"h¹t", mµ kh«ng n»m trong hÖ thèng con chØ c¸c lo¹i "c©y"
(kh«ng nãi, vÝ dô "trång thãc ngoµi ruéng", "thî gÆt thãc"). Nh­
thÕ, hÖ thèng tõ vùng (vµ hÖ thèng nãi chung) lµ mét hÖ thèng
më, mçi hÖ thèng gåm mét nhãm ®¬n vÞ thuéc trung t©m vµ
nh÷ng ®¬n vÞ n»m trong vïng ngo¹i vi, nghÜa lµ nh÷ng ®¬n vÞ
võa thuéc hÖ thèng nµy võa thuéc hÖ thèng kia. Trong vÝ dô võa
dÉn th× tõ thãc thuéc nhãm tõ trung t©m cña hÖ thèng chØ c¸c
lo¹i h¹t, cßn tõ lóa ë vïng ngo¹i vi.
5. HÖ thèng kh«ng ph¶i lµ mét c¸i g× khÐp kÝn, cè ®Þnh, cøng
nh¾c. Tr¸i l¹i, nã lµ c¸i g× ®ã lu«n lu«n vËn ®éng, cã sù chuyÓn
ho¸ th­êng xuyªn gi÷a c¸c ®¬n vÞ tõ hÖ thèng nµy sang hÖ thèng
kia trong khi nã vÉn thuéc hÖ thèng cò cña nã. VÝ dô, tõ ®iÖn.
Tho¹t ®Çu tõ nµy ra ®êi chØ mét d¹ng n¨ng l­îng míi ë ViÖt

5

Nam, ho¹t ®éng trong tõ lo¹i danh tõ. ThÕ råi, nã ®­îc dïng víi
nghÜa "mét v¨n b¶n ®­îc göi b»ng ®iÖn" (mét bøc ®iÖn). Nh­ thÕ
nã ®· chuyÓn tõ tr­êng "d¹ng n¨ng l­îng" sang tr­êng chØ c¸c
th«ng ®iÖp, c¸c v¨n b¶n ®­îc göi ®i (cïng tr­êng víi tõ th­,
th«ng ®iÖp, c«ng v¨n,...). HiÖn nay, ngoµi nghÜa danh tõ, nã ®·
®­îc dïng víi nghÜa ®éng tõ nh­ trong c©u "Cã g× anh ®iÖn ngay
cho t«i.".
Quan niÖm hÖ thèng ®éng nãi mét c¸ch s¬ l­îc lµ nh­ vËy.
VËn dông quan niÖm nµy vµo viÖc nghiªn cøu tõ vùng, chóng ta
tr­íc hÕt chó ý ®Õn c¸c vËn ®éng, c¸c c¬ chÕ, c¸c chøc n¨ng chi
phèi sù ho¹t ®éng, sù chuyÓn ho¸ cña c¸c ®¬n vÞ tõ vùng. Nh÷ng
hiÖn t­îng, sù kiÖn cô thÓ kh«ng quan träng b»ng c¸c c¬ chÕ, c¸c
vËn ®éng vµ c¸c chøc n¨ng ®»ng sau chóng.
TiÕng ViÖt lµ mét ng«n ng÷ ®¬n lËp, c¸c tõ kh«ng biÕn ®æi
h×nh th¸i, cho nªn vai trß cña tõ vùng rÊt quan träng trong viÖc
t¹o ra vµ hiÓu, lÜnh héi ý nghÜa cña c¸c ng«n b¶n trong giao tiÕp.
NÕu nh­ trong tÊt c¶ c¸c ng«n ng÷ trªn thÕ giíi hiÖn nay, c¸c
nhµ nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña ng÷ nghÜa
trong viÖc miªu t¶, gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng ng«n ng÷ th× trong
tiÕng ViÖt, vai trß cña ng÷ nghÜa cßn quan träng h¬n nhiÒu. Mµ
ng÷ nghÜa g¾n liÒn víi tõ vùng, mÆc dÇu kh«ng chØ cã vÊn ®Ò
nghÜa cña tõ (hiÖn nay cßn cã vÊn ®Ò nghÜa cña c©u, nghÜa cña
ph¸t ng«n, nghÜa cña c¸c hµnh vi ng«n ng÷, nghÜa cña v¨n
b¶n,...). ChÝnh v× vËy, cã thÓ nãi, n¾m ®­îc tõ vùng cña tiÕng ViÖt
lµ n¾m ®­îc gÇn nh­ toµn bé tiÕng ViÖt. Nãi kh¸c ®i, tõ vùng häc
tiÕng ViÖt ph¶i lµ mét bé phËn c¬ b¶n hîp thµnh tri thøc vÒ tiÕng
ViÖt cña thÇy gi¸o, c« gi¸o vµ cña ng­êi ViÖt Nam nãi chung.

C©u hái h­íng dÉn häc tËp
1. ThÕ nµo lµ tõ vùng häc ? C¸c bé phËn th­êng ®­îc nãi ®Õn
trong tõ vùng häc lµ g× ?

6