Dưới đáy vực thẳm kinh tế

44

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

KHOA HOÏC VAØ ÑÔØI SOÁNG

DÖÔÙI ÑAÙY VÖÏC THAÚM KINH TEÁ




Eric J. Hobsbawm
Ngöôøi dòch: Nguyeãn Ngoïc Giao*
LTS. Taùc phaåm The Age of Extremes (Thôøi ñaïi Thaùi cöïc) laø cuoán lòch söû theá kyû 20 noåi
tieáng cuûa nhaø söû hoïc Eric J. Hobsbawm (1917-2012), xuaát baûn laàn ñaàu baèng tieáng Anh
vaøo naêm 1994. Cho ñeán nay, taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc dòch ra hôn 40 thöù tieáng, nhöng
vaãn chöa coù baûn tieáng Vieät. Nhaèm giuùp baïn ñoïc tieáp caän moät phaàn kieät taùc söû hoïc naøy,
chuùng toâi ñaõ ñaêng baûn dòch Chöông 18: Phuø thuûy vaø ñoà ñeä taäp vieäc: caùc ngaønh khoa
hoïc töï nhieân, treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 8 (125). 2015. Ñöôïc söï khuyeán
khích cuûa baïn ñoïc, chuùng toâi xin giôùi thieäu tieáp Chöông 3: Döôùi ñaùy vöïc thaúm kinh
teá (Into the Economic Abyss). Caû 2 chöông naøy ñeàu do dòch giaû Nguyeãn Ngoïc Giao
dòch töø baûn tieáng Anh The Age of Extremes/ A History of the World 1914-1991 cuûa Eric
J. Hobsbawm do Nhaø xuaát baûn Vintage Books, New York aán haønh naêm 1996, coù tham
khaûo baûn tieáng Phaùp do Editions Complex & Le Monde Diplomatique in naêm 2003.


NC&PT

“Chöa bao giôø Löôõng vieän Quoác hoäi nhoùm hoïp ñeå xem xeùt tình traïng cuûa Lieân bang laïi ñöùng
tröôùc vieãn töôïng töôi vui nhö hoâm nay. […] Khoái cuûa caûi khoång loà maø caùc doanh nghieäp vaø
neàn kyõ ngheä cuûa chuùng ta taïo ra, cuõng nhö do neàn kinh teá nöôùc ta tieát kieäm ñöôïc, ñaõ ñöôïc
phaân phoái moät caùch roäng raõi nhaát trong daân chuùng vaø ñaõ ñöôïc höôùng vaøo doøng ñieàu löu phuïc
vuï coâng taùc töø thieän cuõng nhö söï giao dòch treân theá giôùi”.





Toång thoáng Calvin Coolidge
Thoâng ñieäp gôûi Löôõng vieän, ngaøy 4 thaùng 12 naêm 1928

“Cuõng nhö chieán tranh, naïn thaát nghieäp laø caên beänh phoå bieán, tai quaùi vaø teä haïi nhaát ñoái vôùi
theá heä chuùng toâi: ngaøy nay, ñoù laø caên beänh xaõ hoäi ñaëc tröng cuûa neàn vaên minh phöông Taây...”.
The Times, ngaøy 23 thaùng 01 naêm 1943

I
Haõy giaû söû raèng Theá chieán thöù Nhaát chæ laø söï xaùo troän taïm thôøi, tuy raát
taïi haïi, cuûa moät neàn kinh teá vaø vaên minh daãu sao vaãn oån ñònh. Nhöõng hoang
taøn cuûa chieán tranh moät khi ñaõ ñöôïc doïn saïch, neàn kinh teá leõ ra seõ tìm laïi
doøng chaûy bình thöôøng vaø tieáp tuïc ñaø phaùt trieån cuõ. Cuõng gioáng nhö Nhaät Baûn
ñaõ choân caát 300.000 ngöôøi töû naïn trong cuoäc ñoäng ñaát naêm 1923 ôû Tokyo, queùt
doïn nhaø cöûa bò ñoå saäp khieán 2-3 trieäu ngöôøi laâm vaøo caûnh khoâng nhaø vaø xaây laïi
thaønh phoá, nhö cuõ nhöng töông ñoái beàn vöõng hôn trong côn ñòa chaán. Giaû thöû
nhö vaäy thì dieän maïo theá giôùi cuûa thôøi kyø giöõa hai cuoäc Theá chieán seõ ra sao?
Ñieàu ñoù khoâng ai bieát ñöôïc, vaø cuõng chaúng ích lôïi gì maø suy luaän veà moät ñieàu
ñaõ khoâng xaûy ra vaø chaéc cuõng khoâng theå naøo xaûy ra ñöôïc. Tuy nhieân, caâu hoûi
aáy cuõng khoâng phuø phieám bôûi noù giuùp ta hieåu ñöôïc taùc ñoäng saâu xa cuûa söï suïp
ñoå kinh teá theá giôùi giöõa hai cuoäc chieán leân lòch söû theá kyû XX.
Neáu khoâng xaûy ra cuoäc khuûng hoaûng aáy, chaéc chaén ñaõ khoâng coù Hitler. Vaø
coù leõ cuõng haàu nhö chaéc chaén laø khoâng coù Roosevelt. Vaø coù theå heä thoáng kinh
teá Soviet cuõng khoâng ñöôïc xem laø moät ñoái thuû kinh teá nghieâm tuùc, coù khaû naêng
* Maisons-Alfort, Val-de-Marne, Phaùp.

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

45

thay theá chuû nghóa tö baûn theá giôùi. Haäu quaû cuoäc khuûng hoaûng kinh teá leân theá
giôùi ngoaøi chaâu AÂu vaø ngoaøi phöông Taây thaät laø bi thaûm, seõ ñöôïc phaùc hoïa ôû
moät phaàn khaùc. Toùm laïi, seõ khoâng hieåu ñöôïc theá giôùi nöûa sau theá kyû XX neáu ta
khoâng coù moät yù nieäm saùng roõ veà taùc ñoäng cuûa cuoäc phaù saûn kinh teá.
Theá chieán thöù Nhaát chæ taøn phaù moät boä phaän cuûa “Cöïu Theá giôùi”, chuû yeáu
laø chaâu AÂu. Coøn caùch maïng theá giôùi, khía caïnh kòch tính nhaát cuûa söï suïp ñoå
neàn vaên minh tö saûn theá kyû XIX, ñaõ gieo raéc aûnh höôûng roäng raõi hôn nhieàu: töø
Mexico sang Trung Quoác, vaø döôùi hình thaùi phong traøo giaûi phoùng choáng thöïc
daân, töø Baéc Phi ñeán Indonesia. Tuy nhieân, raát deã tìm thaáy nhöõng khu vöïc treân
Traùi ñaát maø ngöôøi daân khoâng phaûi gaùnh chòu haäu quaû treân caû hai maët aáy: Hoa
Kyø, vaø caû nhöõng vuøng thuoäc ñòa roäng lôùn Haï Sahara (phía nam sa maïc Sahara)
thuoäc chaâu Phi. Song cuoäc chieán tranh 1914-1918 ñaõ daãn tôùi moät thöù phaù saûn
thöïc söï coù tính caùch toaøn caàu, ít nhaát laø ôû taát caû nhöõng nôi maø cuoäc soáng cuûa
con ngöôøi coù lieân heä tôùi hay bò chi phoái bôûi nhöõng söï trao ñoåi cuûa moät thò tröôøng
khoâng coøn tính chaát lieân caù nhaân nöõa. Thaät vaäy, ñaát nöôùc Hoa Kyø ñaày kieâu
haõnh khoâng coøn laø vuøng ñaát yeân bình, laùnh xa nhöõng xaùo troän cuûa nhöõng luïc
ñòa baát haïnh khaùc, maø trôû neân taâm ñieåm cuûa traän ñoäng ñaát toaøn caàu vó moâ maø
caùc nhaø söû hoïc kinh teá chöa bao giôø ghi nhaän treân baäc thang Richter: cuoäc Ñaïi
Khuûng hoaûng cuûa thôøi kyø giöõa hai cuoäc Ñaïi chieán. Noùi toùm laïi: neàn kinh teá tö
baûn theá giôùi döôøng nhö suïp ñoå. Khoâng ai bieát noù laøm sao khoâi phuïc ñöôïc.
Söï vaän haønh cuûa moät neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa khoâng bao giôø dieãn
ra suoân seû, vaø nhöõng bieán ñoäng daøi ngaén tuøy luùc, nhieàu khi raát maïnh, laø thuoäc
tính cuûa phöông thöùc quaûn lyù coâng vieäc cuûa theá giôùi naøy. Caùc doanh nhaân theá
kyû XIX ñaõ quaù bieát caùi goïi laø “chu kyø kinh teá”, luaân phieân nhöõng giai ñoaïn
taêng tröôûng vaø giai ñoaïn suy thoaùi. Ngöôøi ta tin vaøo moät “quy luaät” theo ñoù
caùc chu kyø aáy noái tieáp nhau, daøi ngaén töø 7 ñeán 11 naêm. Ñeán cuoái theá kyû XIX,
ngöôøi ta baét ñaàu ñeå yù thaáy chu kyø aáy baét ñaàu daøi ra, vaø caùc nhaø quan saùt chuù
muïc vaøo nhöõng hieän töôïng baát thöôøng xaûy ra trong nhöõng thaäp nieân tröôùc ñoù.
Töø khoaûng 1850 ñeán ñaàu thaäp nieân 1870, ñaõ dieãn ra moät giai ñoaïn phaùt trieån
ngoaïn muïc chöa töøng coù, tieáp theo ñoù laø 20 naêm baát traéc veà kinh teá (coù nhöõng
nhaø kinh teá hoïc goïi ñoù laø cuoäc Ñaïi Suy thoaùi, khoâng ñuùng), roài laïi chuyeån sang
moät thôøi kyø taêng tröôûng kinh teá treân toaøn caàu, roõ raøng laø lôùn nhaát trong theá
kyû (xem Age of Capital vaø Age of Empire, ch. 2). Ñaàu thaäp nieân 1920, moät
nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Nga, N. D. Kondratiev (veà sau seõ laø moät trong nhöõng
naïn nhaân ñaàu tieân cuûa Stalin), nhaän ra raèng, töø cuoái theá kyû XVIII, coù moät moâ
hình phaùt trieån kinh teá theo moät chuoãi nhöõng “chu kyø daøi” khoaûng töø 50 ñeán 60
naêm. Nhöng chaúng ai, keå caû Kondratiev, ñeà ra ñöôïc moät caùch giaûi thích hôïp lyù
veà hieän töôïng naøy, thaäm chí coøn coù nhöõng nhaø thoáng keâ hoïc neâu nghi vaán veà söï
toàn taïi cuûa nhöõng chu kyø aáy. Töø aáy, trong saùch vôû chuyeân ngaønh, ngöôøi ta goïi
teân chu kyø naøy laø chu kyø Kondratiev. Cuõng neân noùi theâm: hoài ñoù, Kondratiev
ñi tôùi keát luaän laø chu kyø daøi cuûa neàn kinh teá theá giôùi seõ daãn tôùi suy thoaùi.(1) Keát
luaän ñuùng.
Trong quaù khöù, caùc doanh nhaân cuõng nhö caùc nhaø kinh teá hoïc chaáp nhaän
caùc ñôït soùng vaø caùc chu kyø, daøi, vöøa hay ngaén, töông töï nhö nhaø noâng chaáp
nhaän thôøi tieát ñoåi thay ñoûng ñaûnh. Ñaønh chòu nhö theá: sôùm naéng chieàu möa,

46

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

nay laø thôøi cô, mai laø vaán naïn, ngöôøi naøy ngaønh kia coù theå gaëp vaän hoäi phaùt
ñaït hay taùn gia baïi saûn. Chæ coù nhöõng ngöôøi xaõ hoäi chuû nghóa (XHCN) môùi nghó
nhö Marx: hoï cho raèng nhöõng chu kyø aáy naèm trong moät quaù trình theo ñoù chuû
nghóa tö baûn seõ ñeû ra nhöõng maâu thuaãn, nhöõng maâu thuaãn naøy seõ phaùt trieån
tôùi möùc khoâng theå chòu ñöïng noåi, vaø seõ ñe doïa baûn thaân heä thoáng kinh teá. Noùi
chung, ngöôøi ta cöù nghó raèng kinh teá theá giôùi seõ tieáp tuïc taêng tröôûng vaø tieán
trieån nhö noù ñaõ laøm töø moät theá kyû, ngoaïi tröø tai hoïa ñoät xuaát vaø ngaén nguûi cuûa
nhöõng vuï suy thoaùi chu kyø. Ñieàu chöa töøng thaáy trong tình hình môùi, coù leõ laàn
ñaàu tieân trong lòch söû cuûa chuû nghóa tö baûn, laø nhöõng bieán ñoäng coù veû nhö ñang
ñe doïa caû heä thoáng. Theâm vaøo ñoù, ñöôøng bieåu dieãn taêng tieán xuyeân suoát theá kyû
coù veû nhö ñang gaõy guïc.
Töø cuoäc caùch maïng coâng nghieäp, lòch söû kinh teá theá giôùi gaén lieàn vôùi söï
taêng toác veà tieán boä kyõ thuaät, söï taêng tröôûng kinh teá lieân tuïc nhöng khoâng ñoàng
ñeàu, vaø söï “toaøn caàu hoùa” ngaøy caøng roäng lôùn, töùc laø söï phaân coâng lao ñoäng treân
bình dieän theá giôùi ngaøy caøng tinh xaûo vaø phöùc taïp, maïng löôùi maäu dòch vaø doøng
chaûy ngaøy caøng chi chít, gaén keát moãi boä phaän cuûa kinh teá theá giôùi vôùi heä thoáng
toaøn caàu. Tieán boä kyõ thuaät vaãn tieáp tuïc, thaäm chí ñaõ taêng toác trong Thôøi ñaïi Tai
hoïa, laøm thay ñoåi kyû nguyeân cuûa caùc cuoäc chieán tranh theá giôùi vaø ñoàng thôøi, noù
cuõng bò chieán tranh laøm ñaûo loän. Trong cuoäc soáng cuûa phaàn ñoâng ngöôøi daân, caû
nam laãn nöõ, ñuùng laø ñaõ coù nhöõng traûi nghieäm tai öông maø ñænh ñieåm laø cuoäc
Ñaïi Khuûng hoaûng 1929-1933, song trong suoát maáy thaäp nieân aáy, neàn kinh teá
vaãn khoâng ngöøng taêng tröôûng. Noù chæ giaûm toác ñoä taêng tröôûng maø thoâi. Taïi Hoa
Kyø laø nöôùc coù neàn kinh teá giaøu maïnh nhaát, tyû leä taêng tröôûng GNP bình quaân
tính theo ñaàu ngöôøi töø naêm 1913 ñeán naêm 1938 khoâng vöôït quaù con soá khieâm
nhöôøng 0,8% haøng naêm. Cuõng trong thôøi gian aáy, saûn xuaát coâng nghieäp toaøn
caàu taêng nhænh hôn 80%, nghóa laø chæ baèng nöûa taêng tröôûng trong voøng 25 naêm
tröôùc ñoù (W.W. Rostow, 1978, tr. 662). Nhö ta seõ thaáy ôû chöông 9 (The Golden
Years-Thôøi ñaïi Hoaøng kim), söï töông phaûn vôùi thôøi kyø sau 1945 coøn ngoaïn muïc
hôn nöõa. Daãu sao, neáu moät ngöôøi ôû sao Hoûa nhìn bieåu ñoà kinh teá töø xa ñeå khoâng
thaáy nhöõng khuùc raêng cöa xuyeân suoát cuoäc ñôøi cuûa ngöôøi soáng ôû Traùi ñaát, chaéc
chaén anh ta seõ nhaän ñònh laø neàn kinh teá theá giôùi phaùt trieån lieân tuïc.
Tuy vaäy, ñieàu ñoù roõ raøng laø sai veà moät phöông dieän. Thaät theá, quaù trình
toaøn caàu hoùa roõ raøng ñaõ daãm chaân taïi choã trong thôøi kyø giöõa hai cuoäc Ñaïi
chieán. Taát caû caùc chæ soá ñeàu cho thaáy söï hoäi nhaäp ñaõ khöïng laïi hoaëc thuït luøi.
Giai ñoaïn tröôùc Theá chieán thöù Nhaát laø thôøi kyø di daân oà aït lôùn nhaát trong lòch
söû; nhöng sau ñoù doøng di daân ñaõ caïn kieät, hay ñuùng hôn, noù ñaõ bò cuoäc chieán
tranh vaø nhöõng chính saùch haïn cheá ñaép ñeâ ngaên chaän. Trong thôøi gian 15 naêm
tröôùc 1914, gaàn 15 trieäu ngöôøi ñaõ di cö sang Hoa Kyø. Trong 15 naêm tieáp theo,
con soá aáy tuït xuoáng möùc 5,5 trieäu; trong thaäp nieân 1930 vaø suoát Theá chieán thöù
Hai, doøng nhaäp cö haàu nhö khöïng laïi hoaøn toaøn: döôùi 750.000 ngöôøi (Historical
Statistics, I, tr. 105, baûng C, 89-101). Doøng di cö töø baùn ñaûo Iberia (Taây Ban
Nha vaø Boà Ñaøo Nha), chuû yeáu ñi sang chaâu Myõ Latin, töø 1,75 trieäu trong thaäp
nieân 1911-1920 xuoáng döôùi 250.000 trong thaäp nieân 1930. Coøn thöông maïi theá
giôùi, sau khi ñaõ khaéc phuïc ñöôïc nhöõng bieán ñoäng do chieán tranh vaø cuoäc khuûng
hoaûng sau chieán tranh, ñeán cuoái thaäp 1920, ñaõ vöôït ñöôïc möùc 1913 moät chuùt,
ñeå roài laïi suy suïp trong cuoäc khuûng hoaûng. Tuy nhieân, ñeán cuoái Thôøi ñaïi Tai

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

47

hoïa (1948), noù cuõng khoâng lôùn hôn khoái löôïng saûn xuaát tröôùc Theá chieán thöù
Nhaát laø bao (W.W. Rostow, 1978, tr. 669). Töø ñaàu thaäp nieân 1890 ñeán 1913,
noù ñaõ taêng hôn gaáp ñoâi. Töø 1948 ñeán 1971, noù ñöôïc nhaân leân 5 laàn. Söï trì treä
sau Theá chieán thöù Nhaát laïi caøng ñaùng ngaïc nhieân hôn nöõa khi ta nhôù raèng
cuoäc Ñaïi chieán naøy ñaõ khai sinh ra moät loaït quoác gia môùi ôû chaâu AÂu vaø Trung
Ñoâng. Vôùi nhöõng ñöôøng bieân giôùi daøi theâm ra khoâng bieát bao nhieâu km, leõ ra töï
ñoäng phaûi coù söï taêng tröôûng maäu dòch giöõa caùc nöôùc, vì nhöõng trao ñoåi thöông
maïi tröôùc ñaây naèm trong noäi boä moät nöôùc (AÙo-Hung hay Nga chaúng haïn) nay
trôû thaønh maäu dòch quoác teá. (Thoáng keâ veà thöông maïi theá giôùi chæ tính nhöõng
thöông vuï xuyeân bieân giôùi). Cuõng nhö löu löôïng veà thaûm kòch nhöõng ngöôøi tî
naïn sau chieán tranh vaø sau caùch maïng, con soá leân ñeán haøng trieäu (xem ch. 1:
The Age of Total War-Thôøi ñaïi chieán tranh toaøn dieän), chuùng ta chôø ñôïi seõ tieáp
tuïc gia taêng, thay vì coù söï haïn cheá luoàng di daân treân theá giôùi. Trong thôøi gian
Ñaïi Khuûng hoaûng, ngay doøng chaûy tö baûn quoác teá xem nhö cuõng caïn kieät. Töø
1927 ñeán 1933, tín duïng quoác teá giaûm hôn 90%.
Taïi sao coù söï ñình ñoán nhö vaäy? Ngöôøi ta neâu ra nhieàu lyù do: chaúng haïn,
kinh teá Myõ, neàn kinh teá lôùn nhaát theá giôùi, ñaõ trôû thaønh gaàn nhö töï tuùc, chæ caàn
nhaäp khaåu moät vaøi nguyeân lieäu. Vaû laïi, noù cuõng chöa bao giôø leä thuoäc vaøo ngoaïi
thöông. Song ngay nhöõng nöôùc ngoaïi thöông lôùn nhö Anh vaø caùc nöôùc Baéc AÂu
cuõng ñi theo chieàu höôùng naøy. Nhöõng ngöôøi ñöông thôøi thì chuù yù ñeán moät lyù do
baùo ñoäng khaùc, hieån nhieân hôn, vaø chaéc chaén hoï coù lyù. Töø nay moãi quoác gia ra
söùc baûo veä neàn kinh teá nöôùc mình khoûi nhöõng ñe doïa töø beân ngoaøi, töùc laø neàn
kinh teá theá giôùi roõ raøng ñang lao ñao vì nhöõng khoù khaên to lôùn.
Thoaït ñaàu giôùi kinh doanh vaø caùc chính quyeàn töôûng raèng sau nhöõng xaùo
troän taïm thôøi cuûa cuoäc Ñaïi chieán, neàn kinh teá theá giôùi baèng caùch naøy hay caùch
khaùc cuõng seõ trôû laïi nhöõng ngaøy töôi saùng cuûa tröôùc naêm 1914 maø hoï coi laø
tình traïng bình thöôøng. Vaø thöïc theá, ñaø phaùt trieån cuûa ngay sau chieán tranh,
ít nhaát ôû nhöõng nöôùc khoâng traûi qua caùch maïng hay noäi chieán, toû ra höùa heïn,
coøn caùc doanh nghieäp vaø chính quyeàn thì nhìn vôùi con maét aùc caûm vieäc nhaân
coâng vaø caùc coâng ñoaøn coù theâm quyeàn haønh, bôûi hoï ngaïi seõ daãn tôùi haäu quaû laø
taêng giaù saûn xuaát thoâng qua vieäc taêng löông vaø giaûm thôøi gian lao ñoäng. Tuy
nhieân, cuoäc ñieàu chænh dieãn ra khoù khaên hôn döï kieán. Naêm 1920, giaù caû vaø söï
taêng tröôûng ñeàu suït xuoáng, aûnh höôûng tôùi quyeàn löïc cuûa nhaân coâng – ôû Anh,
tyû leä thaát nghieäp khoâng bao giôø xuoáng döôùi möùc 10%, vaø trong voøng 12 naêm
tieáp theo, caùc coâng ñoaøn maát ñi moät nöûa thaønh vieân – laøm caùn caân löïc löôïng
nghieâng haún veà phía giôùi chuû nhaân, nhöng söï phoàn thònh vaãn khoâng thaáy ñaâu.
Theá giôùi Anh-Myõ, caùc nöôùc ñöùng trung laäp trong cuoäc chieán tranh vaø nöôùc
Nhaät ñeàu coá gaéng taïo ra giaûm phaùt, nghóa laø ñöa neàn kinh teá cuûa hoï trôû veà
nhöõng nguyeân taéc coå ñieån (tieàn teä oån ñònh, taøi chính laønh maïnh, baûn vò - vaøng)
ñaõ bò lung lay trong chieán tranh. Tuy nhieân, ôû khu vöïc roäng lôùn goàm caùc nöôùc
baïi traän vaø nhöõng nöôùc loän xoän, töø Ñöùc phía taây sang Nga Soviet ôû phía ñoâng,
heä thoáng tieàn teä ñaõ suïp ñoå moät caùch kinh hoaøng (söï suïp ñoå cuûa theá giôùi coäng
saûn sau naêm 1989 chæ baèng moät phaàn). Trong tröôøng hôïp cuøng cöïc nhaát – nöôùc
Ñöùc naêm 1923 – ñoàng tieàn chæ coøn moät phaàn trieäu giaù trò naêm 1913 cuûa noù.
Ngay trong nhöõng tröôøng hôïp nheï hôn, haäu quaû cuõng raát naëng neà. OÂng noäi cuûa

48

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

ngöôøi vieát saùch naøy, tôùi kyø haïn ruùt tieàn ñoùng quyõ baûo hieåm vaøo ñuùng luùc laïm
phaùt cao ñieåm ôû AÙo,(2) khoái löôïng tieàn giaáy raát lôùn maø oâng ñöôïc thanh toaùn chæ
vöøa ñuû ñeå traû moät ly nöôùc ôû quaùn caø pheâ quen thuoäc.
Toùm laïi, tieát kieäm tö nhaân ñaõ tieâu tan, taïo ra söï troáng roãng gaàn nhö tuyeät
ñoái trong quyõ quay voøng cuûa caùc doanh nghieäp, ñieàu naøy giaûi thích taïi sao trong
nhöõng naêm sau ñoù neàn kinh teá Ñöùc ñaõ phaûi vay möôïn nhöõng soá tieàn raát lôùn cuûa
nöôùc ngoaøi. Ñeán khi noå ra khuûng hoaûng, kinh teá Ñöùc caøng deã suy suïp. Taïi Lieân
Xoâ, tình hình cuõng chaúng khaû quan hôn, maëc daàu söï tieâu vong cuûa tieát kieäm
tö nhaân döôùi daïng tieàn teä khoâng mang laïi nhöõng haäu quaû kinh teá vaø chính trò
töông töï. Naêm 1922-1923, khi naïn laïm phaùt lôùn chaám döùt, chuû yeáu laø do chính
quyeàn caùc nöôùc quyeát ñònh khoâng in theâm tieàn giaáy moät caùch voâ toäi vaï vaø quyeát
ñònh ñoåi tieàn, nhöõng ngöôøi Ñöùc coù thu nhaäp coá ñònh vaø troâng chôø vaøo tieàn tieát
kieäm ñaõ bò khaùnh taän, tuy ôû Ba Lan, Hung vaø AÙo, moät phaàn raát nhoû cuûa giaù trò
ñoàng tieàn cuõng ñaõ duy trì ñöôïc. Nhöng ngöôøi ta coù theå deã daøng hình dung söï
chaán thöông maø quyeát ñònh naøy ñaõ gaây ra cho caùc giai caáp tö saûn trung löu vaø
tieåu tö saûn ôû moãi nöôùc. Trung AÂu ñaõ chín muoài cho chuû nghóa phaùt-xít. Nhöõng
phöông phaùp nhaèm laøm cho daân chuùng thích nghi vôùi nhöõng giai ñoaïn laïm
phaùt beänh lyù daøi laâu (chaúng haïn nhö gaén lieàn löông boång vaø caùc thu nhaäp vôùi
chæ soá laïm phaùt), phaûi ñôïi sau Theá chieán thöù Hai môùi ñöôïc saùng cheá ra.(3)
Naêm 1924, nhöõng côn phong ba cuûa thôøi kyø haäu chieán ñaõ xeïp xuoáng, vaø
ngöôøi ta töôûng coù theå trôû laïi tình traïng maø moät Toång thoáng Myõ goïi laø “bình
thöôøng”. Quaû thaät laø kinh teá theá giôùi ñaõ taêng tröôûng trôû laïi döôùi moät daïng
nhaát ñònh tuy raèng cuøng luùc aáy moät soá nhaø saûn xuaát nguyeân lieäu vaø thöïc phaåm,
ñaëc bieät laø noâng daân Hoa Kyø, vaãn gaëp khoù khaên vì giaù caû nhöõng thaønh phaåm
chuû yeáu sau khi leân moät chuùt, laïi tieáp tuïc suït xuoáng. Nhöõng naêm 1920 choùi loïi
khoâng phaûi thôøi kyø hoaøng kim cuûa caùc noâng traïi Baéc Myõ. Theâm vaøo ñoù, treân
ñaïi boä phaän chaâu AÂu, naïn thaát nghieäp, so vôùi nhöõng tieâu chí tröôùc 1914, vaãn
ôû moät möùc cao khaùc thöôøng moät caùch beänh hoaïn. Ngöôøi ta thöôøng queân raèng
ngay trong thôøi kyø taêng tröôûng töø 1924 ñeán 1929, tyû leä thaát nghieäp vaãn ôû möùc
10-12% taïi Anh, Ñöùc vaø Thuïy Ñieån, tôùi caû möùc 17-18% taïi Ñan Maïch vaø Na
Uy. Chæ coù boä maùy kinh teá Hoa Kyø, vôùi tyû leä thaát nghieäp trung bình 4%, laø
vaän haønh vôùi coâng suaát toái ña. Hai yeáu toá bieåu loä roõ nhöõng nhöôïc ñieåm nghieâm
troïng cuûa neàn kinh teá. Söï xuoáng giaù cuûa nhöõng nguyeân lieäu (ngöôøi ta tìm caùch
haïn cheá baèng caùch taïo ra nhöõng kho döï tröõ ngaøy caøng lôùn) chöùng toû raèng caàu
khoâng theo kòp naêng löïc saûn xuaát. Chuùng ta ñöøng queân laø söï taêng voït saûn xuaát
phaàn lôùn laø do doøng chaûy tö baûn traøn ngaäp caùc nöôùc coâng nghieäp trong nhöõng
naêm thaùng aáy, nhaát laø ôû Ñöùc. Rieâng nöôùc Ñöùc ñaõ tieáp thu gaàn moät nöûa xuaát
khaåu voán treân theá giôùi trong naêm 1928, vay töø 20.000 ñeán 30.000 tyû mark, coù leõ
gaàn moät nöûa laø nhöõng khoaûn vay ngaén haïn (Arndt, tr. 47; Kindleberger, 1986).
Ñieàu naøy coù leõ ñaõ khieán cho neàn kinh teá Ñöùc, moät laàn nöõa, deã bò thöông toån
hôn: baèng chöùng laø nhöõng gì xaûy ra khi Myõ thu hoài voán sau naêm 1929.
Vì vaäy, nhöõng khoù khaên môùi cuûa neàn kinh teá theá giôùi sau ñoù maáy naêm
khoâng laøm ai ngaïc nhieân, ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi toân thôø nöôùc Myõ cuûa nhöõng
thaønh phoá nhoû, maø hình aûnh ñaõ trôû thaønh quen thuoäc ñoái vôùi ngöôøi phöông
Taây thôøi ñoù qua cuoán Babbitt (1922), tieåu thuyeát cuûa Sinclair Lewis. Thaät ra,