Xem mẫu
- TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 73 (01/2021) No. 73 (01/2021) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn; Website: http://sj.sgu.edu.vn ĐÓNG GÓP CỦA TRÍ THỨC YÊU NƯỚC TRONG PHONG TRÀO ĐÔNG DU VÀ DUY TÂN Ở NAM KỲ THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ XX The contribution of patriotic scholars in the Journey to the East and the Modernization movements in the South in the first decade of the 20th century TS. Trần Thị Ánh Trường Đại học Sài Gòn TÓM TẮT Đầu thế kỷ XX, qua làn sóng Tân thư, Tân văn, trí thức yêu nước Nam Kỳ đã mạnh dạn tiếp thu tư tưởng dân chủ tư sản phương Tây, khởi xướng, lãnh đạo phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp với nhiều hình thức phong phú. Trí thức yêu nước Nam Kỳ đã có những đóng góp tích cực trong cuộc vận động Đông Du và Duy Tân, làm cho Phong trào Đông Du ở Nam Kỳ diễn ra mạnh mẽ, góp phần quan trọng vào công cuộc thực sản hưng nghiệp, chấn dân khí, nâng cao dân trí, tác động tích cực đến sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội ở Nam Kỳ. Từ khóa: Duy Tân, Đông Du, Minh Tân, tư tưởng dân chủ tư sản, trí thức Nam Kỳ ABSTRACT At the beginning of the twentieth century, through movements such as Tân thư (contemporary publications), Tân văn (contemporary literature), patriotic scholars of the Cochinchina had proactively absorbed the Western bourgeois democracy ideology, initiated and led the movement to fight against French colonialism with various means and avenues of action. Patriotic scholars in the South had positively contributed to the Đông Du (Journey to the East) and Duy Tân (Modernization) movements, helping the Đông Du movement reach a strong level of activity, playing an important part in farming production and career building, uplifting the people’s morale, improving the people’s knowledge, having a positive impact on the economic, cultural and social development in Cochinchina. Keywords: Duy Tân (Modernization), Đông Du (Journey to the East), Minh Tân, Western bourgeois democracy ideology, Cochinchinese scholars 1. Đặt vấn đề văn hóa Nam Bộ, trí thức yêu nước Nam Trong tiến trình lịch sử, trí thức Việt Kỳ luôn nhạy bén, chủ động tiếp thu tư Nam nói chung, trí thức Nam Kỳ nói riêng tưởng cứu nước mới, tiếp thu và truyền bá luôn có vai trò quan trọng trong sự nghiệp những yếu tố văn hóa tích cực, tiến bộ, kiến thiết và xây dựng đất nước. Họ là lực thực hiện hoài bão đưa dân tộc tiến cùng lượng tiên phong, khởi xướng, tổ chức, thời đại. Phong trào Minh Tân (Minh đức lãnh đạo các phong trào chính trị, văn hóa. Tân dân) diễn ra ở Nam Kỳ nhằm hưởng Mang trong mình sự khoáng đạt của ứng Phong trào Đông Du và Duy Tân, Email: tranthianh73@yahoo.com 17
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) trong đó có những đóng góp quan trọng của các trí thức nho học yêu nước trong của đội ngũ trí thức yêu nước trên vùng nhân dân. Trong hơn 20 năm đầu xâm đất này. chiếm Nam Kỳ, ngoài việc thành lập một 2. Nội dung nghiên cứu số trường tiểu học để dạy chữ Quốc ngữ và 2.1. Đội ngũ trí thức yêu nước ở Nam Toán cho học sinh, Pháp đã cho mở một số Kỳ đầu thế kỷ XX trường thông ngôn đào tạo những người Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, làm công tác thông dịch, phiên dịch như dưới ảnh hưởng của chính sách cai trị của Collège d’Adran còn gọi là Trường Bá Đa thực dân Pháp và sự du nhập làn sóng tư Lộc (1861); Trường An Nam còn gọi là tưởng tiến bộ từ bên ngoài vào Việt Nam, Trường Thông ngôn (Collège Annamite nền văn hóa cổ truyền Việt Nam đã có sự hay Collège des interprètes, 1862). Đào tạo tiếp xúc mạnh mẽ với văn hóa phương Tây. giáo viên và công chức có Trường Sư Nhận thức và tư tưởng của giới trí thức phạm thuộc địa (École Normale Coloniale, cũng có những chuyển biến lớn. Trước ảnh 1871). Trường Hậu bổ (Collège des hưởng của làn sóng văn minh mới, một bộ Stagiaires, 1873) đào tạo nhân viên hành phận sĩ phu tuy xuất thân từ “cửa Khổng chính cho chính phủ thuộc địa Pháp ở Nam sân Trình”, tinh thông Hán học, nhưng vốn Kỳ (tham gia giảng dạy tại trường này có đã chứng kiến sự thất bại của ý thức hệ một số trí thức như Trương Vĩnh Ký, Nho giáo trong nhiệm vụ giải phóng dân Trương Minh Ký). Chasseloup Laubat2 là tộc, đã mạnh dạn tiếp thu những tư tưởng trường trung học được xây dựng sớm nhất mới tiến bộ, bước lên vũ đài chính trị, tiếp (1874), dạy học cho cả con em người Pháp, tục giữ vai trò tiên phong trong phong trào con em viên chức làm việc cho Pháp và yêu nước chống thực dân Pháp xâm lược. con em một số gia đình người Việt, quy tụ Tiêu biểu cho thế hệ sĩ phu cấp tiến ở Nam được nhiều học sinh ưu tú của đất Nam Kỳ Kỳ giai đoạn này, phải kể đến Đặng Thúc thời đó như Cao Triều Phát, Nguyễn An Liêng, Nguyễn Thần Hiến, Nguyễn An Ninh, Phan Văn Chương, Trần Văn Giàu, Khương, Huỳnh Đình Điển, Nguyễn Quang Nguyễn Văn Hưởng, Lưu Văn Lang, Phạm Diêu, v.v. Quang Lễ3, v.v. Một số trường như Trường Bên cạnh lực lượng trí thức Nho học Bá Đa Lộc, Trường tư thục Lasan Taberd4 tiến bộ, bộ phận trí thức tân học ở Nam Kỳ cũng đã đào tạo được nhiều trí thức tân cũng dần hình thành và ngày càng phát học, bổ sung vào lực lượng công chức triển đông đảo. Đó là kết quả của quá trình người bản xứ trong bộ máy cai trị của chính quyền Pháp đầu tư phát triển nền Pháp. giáo dục Tây học, thay thế cho nền giáo Sự thay đổi mạnh mẽ trong chính sách dục truyền thống ở đây nhằm mục đích đào giáo dục, cùng với hai cuộc cải cách giáo tạo một lực lượng lớn trí thức phục vụ cho dục ở Đông Dương dưới thời Toàn quyền công cuộc cai trị lâu dài của người Pháp. Paul Beau và Albert Sarraut vào các năm Sau khi chiếm Lục tỉnh Nam Kỳ, 1906 và 1917, nền giáo dục tân học ở Nam ngoài việc bỏ hẳn kỳ thi Hương1, chính Kỳ đã có những bước phát triển mới. Đặc quyền Pháp cho mở một số trường học, đẩy biệt, sau cải cách giáo dục lần thứ hai mạnh truyền bá chữ Quốc ngữ và chữ Pháp (1917), nền giáo dục Nho học bị xóa bỏ, nhằm loại bỏ chữ Hán cũng như ảnh hưởng thay vào đó là hai hệ thống trường Pháp và 18
- TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN trường Pháp - Việt (gồm các bậc: tiểu học, thuộc địa của thực dân Pháp, đã trở thành trung học, cao đẳng hay đại học và các cơ sở và là một trong những nguyên nhân trường thực nghiệp). Ở bậc cao đẳng và đại quan trọng dẫn đến những thay đổi trong học, Trường Đại học Đông Dương và nhận thức, tư tưởng của các thế hệ thanh nhiều trường cao đẳng được xây dựng như niên trí thức Việt Nam đầu thế kỷ XX. Từ Cao đẳng Sư phạm, Công chính, Thương đây, lớp thanh niên trí thức đương thời đã mại, Thú y, Canh nông… với số lượng sinh có được nhận thức và so sánh về sức viên ngày càng tăng, đào tạo được một đội mạnh cũng như ưu thế của kỹ thuật và văn ngũ trí thức tân học với trình độ cao và số minh phương Tây so với văn minh nông lượng ngày càng đông đảo. nghiệp Á Đông. Thức thời, tiếp nhận cái Đầu tư phát triển nền giáo dục thực mới, nhưng tỉnh táo trước âm mưu và thủ dân từ rất sớm ở Nam Kỳ, người Pháp đoạn của Pháp, nhiều trí thức Nam Kỳ muốn hướng đến mục tiêu xóa bỏ hoàn vốn trưởng thành từ nhà trường thực dân, toàn Nho học, đào tạo đội ngũ thông ngôn, cùng với đội ngũ sĩ phu cấp tiến mạnh quan cai trị thuộc địa và chuyên viên lành dạn tiếp thu những tư tưởng cách mạng nghề làm tay sai phục vụ cho chính sách tiến bộ, tích cực tham gia vào cuộc vận cai trị và bóc lột lâu dài của chính quyền động cứu nước, trở thành lực lượng đóng thực dân, đồng thời truyền bá văn minh vai trò quan trọng trong phong trào dân phương Tây, phục vụ đắc lực cho chính tộc dân chủ ở Nam Kỳ trong những thập sách đồng hóa của chính quyền thực dân niên đầu của thế kỷ XX với nhiều hình đối với thuộc địa. Tuy nhiên, trong số thức đấu tranh phong phú, sôi nổi, mới những trí thức tân học được đào tạo từ nhà mẻ và tích cực. trường thực dân, có người ra làm việc cho Đầu thế kỷ XX, trong lúc giới trí thức Pháp, nhưng cũng có không ít thanh niên đương thời trăn trở với câu hỏi nguyên trí thức tuy học ở trường Tây hoặc sang nhân mất nước và con đường cứu nước, Tây du học (theo diện tự do hoặc theo học qua một số sách báo như Tân thư, Tân văn bổng của chính phủ Pháp) trở về, với tinh được du nhập chủ yếu từ Trung Hoa, thần yêu nước đã tham gia tích cực vào những trào lưu tư tưởng tiến bộ của phong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Điều trào cách mạng từ bên ngoài dội mạnh vào này rõ ràng trái với chủ ý của người Pháp Việt Nam, tác động to lớn đến sự chuyển khi đầu tư phát triển giáo dục ở Nam Kỳ biến trong nhận thức và tư tưởng của trí nói riêng và Việt Nam nói chung. thức trong nước. Trước hết, phải kể đến Tuy vẫn nhất quán với chính sách ánh sáng của cuộc Đại cách mạng tư sản đồng hóa, ngu dân, nhưng chương trình Pháp (1789) và các thuyết về “nhân đạo”, giáo dục của nhà trường thực dân ít nhiều “dân quyền” của giai cấp tư sản Pháp với thể hiện mặt tích cực trong việc rèn luyện các đại biểu tiến bộ như Montesquieu, cho học sinh ý thức học tập và kỷ luật, Rousseau, Voltaire, v.v. Tiếp đến là làn khả năng tư duy khoa học, thói quen suy sóng “Châu Á thức tỉnh” với cuộc Duy tân nghĩ và hành động một cách độc lập, chủ Minh Trị ở Nhật Bản (1868), cuộc vận động, sáng tạo. Cùng với đó, việc tiếp cận động duy tân ở Trung Quốc (1898), cuộc khoa học, kỹ nghệ của phương Tây được vận động cách mạng của Tôn Trung Sơn, đưa vào Việt Nam qua hai cuộc khai thác đỉnh cao là Cách mạng Tân Hợi (1911), v.v. 19
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) Tư tưởng tự do dân chủ và tư tưởng tập Trung Quốc và Nhật Bản, khởi xướng đấu tranh sinh tồn là hai nội dung cơ bản con đường cứu nước mới để tìm con đường được thể hiện rất rõ trong Tân thư và Tân đi mới cho dân tộc. Phong trào Đông Du, văn. Các nhà Nho yêu nước như Phan Bội Đông Kinh Nghĩa Thục, Duy Tân ở Bắc Châu, Phan Châu Trinh, Lương Văn Can, Kỳ, Trung Kỳ và Minh Tân ở Nam Kỳ diễn Nguyễn Quyền, Trần Quý Cáp, Huỳnh ra đầu thế kỷ XX vừa là sự tiếp nối những Thúc Kháng… là những sĩ phu đầu tiên đã hoài bão canh tân của các sĩ phu lớp trước tìm thấy sự liên quan giữa hai nội dung này (như Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ với hai nhiệm vụ chống phong kiến và Trạch...) chưa thành hiện thực, vừa là kết chống đế quốc ở Việt Nam lúc bấy giờ. quả của sự tiếp thu những tư tưởng mới Trong Bức thư bí mật gửi Kỳ Ngoại Hầu mẻ, tiến bộ qua Tân thư và Tân văn. Riêng Cường Để, Huỳnh Thúc Kháng đã đánh giá trí thức yêu nước Nam Kỳ, trong đó có trí rất cao ảnh hưởng của Tân thư, Tân văn thức tân học như Trần Chánh Chiếu và một đối với sĩ phu đương thời khi đi tìm câu trả số sĩ phu cấp tiến như Huỳnh Đình Điển, lời cho con đường cứu nước mới: “Được Nguyễn An Khương, Nguyễn Quang Diêu, đọc loại sách báo nói trên như trong buồng Nguyễn Thần Hiến… là lớp trí thức sớm tối, chợt thấy tia sáng lọt vào, những học tiếp thu tư tưởng dân chủ tư sản, hưởng thuyết mới “cạnh tranh sinh tồn”, “nhân ứng tích cực và có những đóng góp quan quyền tự do” gần chiếm cả cái chủ đích trọng trong phong trào Đông Du và Duy môn học khoa cử ngày trước, mà một tiếng Tân ở Việt Nam đầu thế kỷ XX. sét nổ đùng, có sức kích thích mạnh 2.2. Trí thức Nam Kỳ hưởng ứng xu nhất…” (Huỳnh Thúc Kháng, 1957, tr.36). hướng cứu nước của Phan Bội Châu và Làn sóng Tân thư, Tân văn, cùng với Phan Châu Trinh tiếng dội của phong trào “Châu Á thức 2.2.1. Trí thức Nam Kỳ hưởng ứng tỉnh” đã đem lại sự chuyển biến trong nhận phong trào Đông Du thức chính trị và những quan niệm mới mẻ Phong trào Đông Du do Phan Bội cho một bộ phận sĩ phu thức thời Việt Nam Châu cùng các sĩ phu yêu nước khởi xướng đầu thế kỷ XX. Khi tiếng súng Cần Vương nhằm vận động đưa thanh niên yêu nước chấm dứt, giữa lúc các sĩ phu yêu nước Việt Nam du học nước ngoài, đặc biệt sang không khỏi bùi ngùi chứng kiến sự bất lực Nhật Bản để học hỏi tấm gương tự cường của khuynh hướng cứu nước theo lập của nước Nhật, dựa vào Nhật để mưu cầu trường phong kiến, thì Tân thư, Tân văn thoát khỏi ách thống trị của thực dân. Để được truyền bá vào Việt Nam “như là một có tiền của chi dùng cho phong trào Đông hồi chuông tỉnh mộng, một ánh sáng soi Du, theo gợi ý của Tiểu La Nguyễn Thành đường” (Chương Thâu, 2007, tr.198) cho - một yếu nhân của Duy Tân Hội ở Quảng các Nho sĩ yêu nước đương thời. Với lòng Nam, Phan Bội Châu đã chú ý đến các nhà yêu nước, thức thời và sự nhạy bén trước hào phú Nam Kỳ hào sảng, giàu lòng yêu thời cuộc, các sĩ phu như Phan Bội Châu, nước, sẵn sàng cống hiến cho sự nghiệp Phan Châu Trinh, Lương Văn Can, Huỳnh chung. Năm 1903, Phan Bội Châu đã thực Thúc Kháng… đã hồ hởi đón nhận tư hiện chuyến Nam hành để vận động cho tưởng cứu nước mới, mạnh dạn vượt qua Đông Du, tiếp xúc trực tiếp với các nhân sĩ rào cản của hệ tư tưởng phong kiến, học Nam Kỳ như Đặng Thúc Liêng, Nguyễn 20
- TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN Thần Hiến, Bùi Chi Nhuận… bước đầu xác chính cho thanh niên đi du học. Bên cạnh lập mối quan hệ với thành phần trí thức, việc thành lập Minh Tân Hội, Trần Chánh điền chủ giàu có ở Nam Kỳ. Đây là sự kiện Chiếu còn đầu tư lập Nam Trung khách có ý nghĩa rất lớn đối với phong trào Đông sạn6, vừa kinh doanh phòng nghỉ, vừa có Du và cuộc vận động Duy Tân sau này. nhà hàng bán cơm, rượu, có cả ban đón Phong trào Đông Du bắt đầu ở Bắc và tiếp, hướng dẫn thanh niên xuất dương du Trung Kỳ vào tháng 7/1905. Dưới tác động học. Minh Tân khách sạn gồm các dịch vụ của Ai cáo Nam Kỳ phụ lão cùng với nhiều nhà hàng, kinh doanh phòng nghỉ, các cửa tài liệu tuyên truyền khác của Phan Bội hiệu bán các mặt hàng cao cấp trong nước Châu và Kỳ Ngoại Hầu Cường Để5 gửi từ hoặc nhập từ nước ngoài, cũng là trụ sở hội nước ngoài về và được Trần Chánh Chiếu họp của Hội Minh Tân. Nam Kỳ Minh Tân phổ biến, đến năm 1907 phong trào lan Công nghệ7 sản xuất diêm, xà bông nhằm rộng đến Nam Kỳ. Dưới hình thức của cạnh tranh với sản phẩm của Hoa kiều. cuộc vận động Minh Tân, các chí sĩ đầu Những cơ sở kinh tài trên vừa là nơi kinh tiên tham gia phong trào như Trần Chánh doanh, là nơi tập hợp các đồng chí và các Chiếu, Nguyễn An Khương, Nguyễn Thần du học sinh, đồng thời cũng là nơi phân Hiến, Đặng Thúc Liêng, Huỳnh Đình phát tài liệu cách mạng tuyên truyền cho Điển... “đều nhờ có tài, có của, có gan nên phong trào. Cuộc Minh Tân trong đó có phong trào nảy nở rất mau” (Nguyễn Văn hoạt động vận động tài chính, đưa thanh Hầu, 1974, tr.32), đã đóng góp một phần niên ưu tú đi du học do Trần Chánh Chiếu gia sản rất lớn, thành lập nhiều cơ sở kinh khởi xướng đã lôi cuốn rất nhiều trí thức tài, cung cấp tiền của cho thanh niên sang yêu nước đương thời ở khắp các tỉnh Nam Nhật du học cũng như các hoạt động bí mật Kỳ tham gia, đóng góp nhiều công sức và của phong trào. Phan Bội Châu đã ghi nhận tiền của cho phong trào. đóng góp của Nam Kỳ cho Đông Du: “anh Ngoài việc cho Trần Chánh Chiếu em Nam Kỳ giúp nhiều lắm” và “hậu viện mượn trụ sở lập Minh Tân khách sạn, trông về Nam Kỳ cũng là thực sự” (Phan Huỳnh Đình Điển còn là người đầu tiên Bội Châu, 1973, tr.34, 104). xuất vốn xây dựng Nam Kỳ khách sạn, Sau chuyến sang Hương Cảng hội đàm tham gia thành lập Nam Kỳ Minh Tân với Phan Bội Châu và gặp Kỳ Ngoại Hầu Công Nghệ nhằm cạnh tranh với tư bản Cường Để ở Nhật Bản trở về (khoảng sau Pháp và Hoa kiều. Nguyễn An Khương tháng 4/1907), Trần Chánh Chiếu bắt đầu cũng bỏ vốn lập Chiêu Nam Lầu, giao cho vận động cho Đông Du. Ngoài việc cho người chị ruột là Nguyễn Thị Xuyên trông con là Trần Chánh Tiết (còn gọi là Jules nom. Đây là cơ sở kinh tài đồng thời cũng Tiết) sang Nhật Bản học tập, Trần Chánh là nơi tập kết đưa rước thanh niên sang Chiếu còn viết sách báo cổ súy công khai Nhật du học. cho cuộc Minh Tân. Trong đó, có nhiều bài Nguyễn Thần Hiến cũng cho người viết đăng trên hai tờ báo Nông Cổ Mín con trai duy nhất là Nguyễn Như Bích sang Đàm và Lục Tỉnh Tân Văn trong giai đoạn Nhật du học, tích cực vận động thành lập ông làm chủ bút, kêu gọi các nhà hào phú, Khuyến du học hội để vận động và tài trợ điền chủ hùn hạp thành lập các cơ sở kinh cho Đông Du. Ông đã góp một số tiền khá doanh công thương nghiệp, để huy động tài lớn vào quỹ du học sinh8, kết hợp hoạt 21
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) động cùng với các cơ sở yêu nước của các Trung Kỳ. trí thức Nam Kỳ như Đặng Thúc Liêng (Sa Do sự cấu kết Nhật - Pháp, Phong trào Đéc), Trần Chánh Chiếu (Sài Gòn), Đông Du tan rã vào tháng 10/1908. Mặc dù Nguyễn Quang Diêu (Đồng Tháp), Bùi Chi vậy, tác động của Phong trào Đông Du là Nhuận (Long An), v.v. Nguyễn Thần Hiến rất lớn và lâu dài. Trong quá trình vận động còn sang tận Nhật Bản để thăm nom việc tài chính cho Đông Du, nhiều công ty công học hành của du học sinh và đưa nhiều du thương nghiệp, hội buôn ra đời với nhiều học sinh mới sang nhập học. Chí sĩ Nguyễn chủ nhân là trí thức yêu nước, sau khi Quang Diêu hoạt động tích cực trong Phong trào thất bại vẫn tiếp tục được Khuyến du học hội của Nguyễn Thần Hiến, khuếch trương, góp phần làm cho đời sống được rất nhiều người hưởng ứng. Có thể kinh tế, xã hội Nam Kỳ có những chuyển thấy rõ, những cuộc xuất dương cầu học ở biến mới. Phong trào Đông Du đã trở thành Nam Kỳ vốn diễn ra từ trước, khi hưởng một chất xúc tác, góp phần đẩy mạnh ứng Đông Du đã được gắn với mục tiêu phong trào xuất dương cầu học vốn đã xuất cứu nước. hiện từ trước ở Nam Kỳ. Những trí thức trẻ Không nằm ngoài dự đoán của Phan từ Nam Kỳ đã mạnh dạn bước ra khỏi Bội Châu và Tiểu La Nguyễn Thành, hoạt phạm vi châu Á, đến châu Âu và nhiều nơi động tích cực và đóng góp to lớn của trí khác trên thế giới, tìm kiếm con đường cứu thức Nam Kỳ đã góp phần làm cho phong nước mới để giải phóng dân tộc. trào Đông Du diễn ra sôi nổi. Nam Kỳ là 2.2.2. Trí thức Nam Kỳ hưởng ứng nơi có nguồn lực kinh tế lớn nhất nước, có Phong trào Duy Tân nhiều nhà hằng sản, hằng tâm, là chỗ dựa Tiếp nối tư tưởng canh tân của các sĩ kinh tài rất lớn và chủ yếu cho cuộc Đông phu yêu nước như Nguyễn Trường Tộ, Du. Theo ước tính của Phan Bội Châu, học Phạm Phú Thứ, Nguyễn Lộ Trạch... Phong phí huy động ở Nam Kỳ dồi dào hơn trào Duy Tân do Phan Châu Trinh, Huỳnh những nơi khác, còn số học sinh du học Thúc Kháng cùng một số sĩ phu cấp tiến trên cả nước trong các năm 1907-1908 khởi xướng cũng chủ trương canh tân đất “ước có 200 người: Nam Kỳ ước hơn 100 nước, chống chế độ phong kiến, vận động người, Trung Kỳ ước 50 người, Bắc Kỳ xây dựng một nền học mới theo kiểu ước hơn 40 người” (Phan Bội Châu, 1973, phương Tây, thực hiện lối sống mới văn tr.104). Đây là một kết quả khá ấn tượng, minh hiện đại, dân chủ, truyền bá chữ bởi gần hai năm sau khi bùng nổ ở Bắc và Quốc ngữ, phát triển kinh tế công thương Trung Kỳ, Phong trào Đông Du mới lan nghiệp dân tộc, làm cho đất nước phú đến Nam Kỳ, trong khi đó, tài chính huy cường và dân chủ trong khuôn khổ chế độ động được từ Nam Kỳ cũng như số lượng thuộc địa. du học sinh ở đây là cao nhất nước (số học Cũng như Phan Bội Châu, năm 1905, sinh du học ở Nam Kỳ hơn cả số học sinh Phan Châu Trinh thực hiện Nam du để du học ở Bắc và Trung Kỳ cộng lại). Qua tuyên truyền chủ trương duy tân nhưng nhận định của Phan Bội Châu và các con phải dừng chân ở Phan Thiết vì bị bệnh. số nêu trên, có thể nhận thấy, phong trào Mặc dù vậy, từ cuối năm 1906 đến đầu Đông Du ở Nam Kỳ diễn ra rất sôi nổi, năm 1907, phong trào từ Trung Kỳ cũng đã thậm chí còn mạnh mẽ hơn cả ở Bắc và lan vào tận Nam Kỳ. Minh Tân Hội đã tổ 22
- TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN chức nhiều hoạt động hưởng ứng Duy Tân việc dị đoan…” (Nông Cổ Mín Đàm, số như viết báo tuyên truyền, hô hào thực hiện 264, ngày 6/10/1906). Cuộc thi vừa có tác nếp sống mới, kêu gọi nhân dân bài trừ hủ dụng cổ động và phổ biến việc sử dụng chữ tục, bỏ tệ cờ bạc, nghiện hút, cổ động sử Quốc ngữ, vừa mang tính nhân văn và kêu dụng chữ Quốc ngữ; kêu gọi mở các cơ sở gọi bài trừ hủ tục trong nhân dân. công thương nghiệp để phát triển kinh tế và Bên cạnh việc cổ vũ nhân dân sống cũng để đóng góp tài chính cho Đông Du. theo lối mới để bắt kịp đà tiến hóa của xã Đến đây, cuộc Minh Tân do Trần Chánh hội, các trí thức Nam Kỳ vẫn luôn ý thức Chiếu cùng với các trí thức yêu nước Nam giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa Kỳ lãnh đạo đã kết hợp thực hiện được tư dân tộc. Ngoài việc kinh doanh khách sạn tưởng và mục đích của cả hai phong trào: tài trợ cho Đông Du, Huỳnh Đình Điển còn Đông Du và Duy Tân. đưa lên sân khấu của khách sạn Minh Tân Sau khi sang Trung Quốc, Nhật Bản loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử, tiền thân gặp Phan Bội Châu và Cường Để trở về, của bộ môn nghệ thuật sân khấu cải lương Trần Chánh Chiếu vừa bắt tay vào cuộc sau này. Huỳnh Đình Điển và Trần Chánh vận động Đông Du, vừa thực hiện tuyên Chiếu cũng sử dụng khách sạn này làm trụ truyền tư tưởng mới để góp phần canh tân sở tổ chức các buổi diễn thuyết với các đề đất nước. Hai tác phẩm Hương Cảng nhơn tài tiến bộ, tân dân (Nhiều tác giả, 2007, vật và Quảng Đông tỉnh thành phong cảnh tr.46), kêu gọi nhân dân sửa đổi phong tục, của Trần Chánh Chiếu đã được ông cho in học tập để phát triển dân trí, vừa tiếp thu và phổ biến công khai, chỉ ra những công học tập văn minh Âu Tây vừa giữ gìn việc phải làm theo gương Duy Tân của truyền thống văn hóa dân tộc, tiến tới tự Trung Quốc, bao gồm phát triển trường lực tự cường, thoát khỏi ách đô hộ của thực dạy học, phát triển công nghệ trong nước dân Pháp. và mở mang trường quân sự dạy thủy quân, Một chủ trương nữa của Minh Tân Hội lục quân (Sơn Nam, 2009, tr.45). nhằm hiện thực hóa phong trào cải cách Sử dụng báo chí làm phương tiện cổ kinh tế, văn hóa - tư tưởng ở Nam Kỳ là súy cho Minh Tân là phương thức đặc biệt kêu gọi hùn vốn lập hội buôn, phát triển và hiệu quả, góp phần làm cho cuộc vận công thương nghiệp để cạnh tranh với tư động Duy Tân và Đông Du lan tỏa rộng bản nước ngoài (tư bản Pháp, Hoa, Ấn), khắp, nhất là trong giới trí thức và nhân giúp giới làm ăn người Việt khẳng định dân thành thị. Để khuyến khích nhân dân khả năng kinh doanh và vị thế trong các sử dụng chữ Quốc ngữ, ngay trang đầu tiên hoạt động kinh tế. Trên Lục Tỉnh Tân Văn của tờ Nông Cổ Mín Đàm, số 264 (ngày số 46 (ngày 4/10/1908), đăng quảng cáo 6/10/1906), Trần Chánh Chiếu đã cho đăng Minh Tân Khách Sạn “có bán trà ngon, tin mở cuộc thi sáng tác truyện bằng chữ nước mắm Phú Quốc đựng ve, chiếu, sáp, Quốc ngữ với tên gọi “Quốc âm thí cuộc”, savon và tạp hóa…” (Sơn Nam, 2009, hướng dẫn người dự thi “đặt ra một truyện tr.187), Chiêu Nam Lầu do Nguyễn An tùy theo nhơn vật, phong tục trong xứ, Khương thành lập tại số 49 đường Kinh dường như truyện có thiệt vậy… tốt khen Lấp, Sài Gòn kinh doanh dịch vụ nhà hàng xấu chê, phải có cang thường, luân lý, khách sạn nhằm cạnh tranh với các cơ sở nhơn duyên, thiện ác, không đặng dùng Hoa Kiều: “… hễ khi nào muốn đến tiệm 23
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) Tiên lầu mà thết đãi anh em... xin ráng mà 10/1908, Trần Chánh Chiếu và một số nhớ đến Chiêu Nam Lầu của đồng bào là nhân sĩ Minh Tân khác bị Pháp bắt, các cơ Nguyễn An Khương… tốn tiền mà giúp sở kinh tài và cơ quan báo chí của phong đồng bào làm nên việc thì đồng bạc ấy còn trào đều bị cấm hoạt động. Phong trào ở bên nước ta, chẳng là hữu ích hơn gởi Minh Tân đến đây coi như bị dập tắt. cho chúng nó đem về Tàu cất nhà sắm 3. Kết luận ruộng hay sao?” (Sơn Nam, 2009, tr.196). Nam Kỳ là vùng đất sớm chịu ách cai Ngoài ra, Lục Tỉnh Tân Văn còn đăng tin trị, bình định, khai thác thuộc địa của thực quảng cáo, kêu gọi hùn hạp thành lập nhiều dân Pháp và cũng sớm tiếp cận nền văn cơ sở công thương nghiệp khác như Công minh phương Tây. Trí thức tân học ở Nam ty Nhà in, Mỹ Tho Minh Tân túc mễ tổng Kỳ lại ra đời sớm hơn so với Bắc và Trung cuộc, Nam Hòa công ty, Y Dược công Kỳ. Đây chính là những nhân tố tạo nên nét ty.v.v. Có thể nói, tính đến thời điểm trước khác biệt về thành phần lãnh đạo, đặc điểm khi Hội Minh Tân ra đời, chưa bao giờ của phong trào yêu nước ở Nam Kỳ so với hoạt động công thương nghiệp ở Nam Kỳ những vùng miền khác trên phạm vi cả lại diễn ra sôi nổi và phong phú đến như nước. Nếu như giới sĩ phu cấp tiến là lực vậy. Rõ ràng, Trần Chánh Chiếu và các trí lượng lựa chọn, quyết định khuynh hướng thức Nam Kỳ có vai trò quan trọng trong dân chủ tư sản để tiếp tục con đường cứu việc khuếch trương và làm cho phong trào nước qua hai cuộc vận động Đông Du và chấn dân khí, nâng cao dân trí và thực sản Duy Tân ở Bắc và Trung Kỳ; thì ở Nam hưng nghiệp lan tỏa, đi vào hiện thực ở Kỳ, sự kết hợp giữa hai thế hệ trí thức nho khắp các tỉnh Nam Kỳ. học cấp tiến và trí thức tân học trong Dưới ảnh hưởng của tư tưởng dân chủ Phong trào Minh Tân đã tạo nên một “gạch tư sản phương Tây và Phong trào châu Á nối giữa hai thế kỷ”, cho thấy một sự tiếp thức tỉnh, trí thức yêu nước Nam Kỳ cũng nối và “chuyển giao thế hệ” rất đặc biệt như đội ngũ trí thức yêu nước trên phạm vi trong phong trào yêu nước thập niên đầu cả nước đã nhận ra rằng, những hạn chế, thế kỷ XX trên vùng đất này. Điều đó yếu kém của đất nước về kinh tế, về trình chứng tỏ bước tiến vượt bậc trong nhận độ dân trí là một trong những nguyên nhân thức tư tưởng của thế hệ sĩ phu cấp tiến khi dẫn đến mất tự do, dân chủ và sự thất bại tiếp nhận những giá trị tiến bộ của thời đại trong cuộc đấu tranh giải phóng giống nòi. - văn minh phương Tây và tư tưởng dân Với lòng yêu nước nhiệt thành, sự nhạy chủ tư sản, tìm ra một hướng đi mới cho bén và thức thời, họ nhận thấy phải phú dân tộc, đồng thời thể hiện vai trò quyết quốc, cường binh, thực sản hưng nghiệp để định của trí thức tân học đối với khuynh có được sức mạnh đương đầu với kẻ thù. hướng dân chủ tư sản trong phong trào yêu Mặc dù diễn ra sôi nổi và tích cực, nước ở Nam Kỳ cho đến trước khi Đảng nhưng Minh Tân ở Nam Kỳ có kết cục Cộng sản Việt Nam ra đời (1930). cùng chung số phận với Phong trào Đông Phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ mang Du và Phong trào Duy Tân ở Bắc Kỳ và những sắc thái rất riêng mà Đông Du và Trung Kỳ. Như đã nói ở trên, năm 1908, Duy Tân ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ không có. Nhật - Pháp cấu kết đàn áp, phong trào Minh Tân cùng lúc thực hiện cả hai nhiệm Đông Du thất bại. Trong khi đó, vào tháng vụ: Đông Du và Duy Tân với những hình 24
- TRẦN THỊ ÁNH TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN thức mới mẻ, đặc biệt là tinh thần thực sản phần dẫn đến sự hình thành tầng lớp tư hưng nghiệp rất đậm nét ở Nam Kỳ. Rõ sản dân tộc ở giai đoạn sau. Những cuộc ràng, với sự tham gia, đóng góp của trí xuất dương cầu học của thanh niên trí thức thức yêu nước Nam Kỳ, cùng với điều kiện Nam Kỳ vẫn tiếp diễn, đến những chân kinh tế nổi trội của vùng đất này đã góp trời rộng lớn hơn, khả dĩ hơn trong nhiệm phần làm cho phong trào Đông Du ở Nam vụ tìm ra con đường đúng đắn để giải Kỳ diễn ra mạnh mẽ nhất so với các địa phóng dân tộc. phương khác trên cả nước. Cuộc Minh Tân ở Nam Kỳ cũng đã tạo Đông Du và Duy Tân thất bại, nhưng ra một môi trường chính trị thuận lợi cho dư âm của hai phong trào này với tên gọi sự đón nhận khuynh hướng cứu nước mới, Minh Tân vẫn kéo dài với sự phát triển do Nguyễn Ái Quốc thông qua các học trò của các cơ sở kinh tài, ảnh hưởng sâu của Người truyền bá vào Việt Nam từ giữa rộng, tác động mạnh mẽ đến sự phát triển thập niên 20 của thế kỷ XX: khuynh hướng kinh tế và văn hóa xã hội ở Nam Kỳ, góp cách mạng vô sản. Chú thích 1 Từ năm 1813 đến năm 1864, có tất cả 20 khoa thi Hương được tổ chức ở Nam Kỳ, trong đó có 19 khoa thi được tổ chức ở trường thi Gia Định. Năm 1859, Pháp đánh chiếm Gia Định, trường thi này phải đóng cửa, nhà Nguyễn cho mở tiếp một khoa thi ở trường thi An Giang vào năm 1864 và đây cũng là khoa thi Hương cuối cùng ở Nam Kỳ (Cao Xuân Dục, 1993, tr.80-90). 2 Nay là Trường Lê Quý Đôn, tọa lạc tại số 110 đường Nguyễn Thị Minh Khai, quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh. 3 Phạm Quang Lễ được Trường Chasseloup Laubat cấp học bổng du học ở Pháp, trở thành kỹ sư và làm việc tại Pháp, Đức. Sau chuyến đi Pháp của Chủ tịch Hồ Chí Minh (1946), Phạm Quang Lễ theo Bác về nước tham gia tổ chức, chế tạo vũ khí phục vụ kháng chiến và được Bác đặt tên mới là Trần Đại Nghĩa. 4 Nay là Trường Trần Đại Nghĩa, tọa lạc tại số 20, Lý Tự Trọng, quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh. 5 Tháng 5/1904, Duy Tân hội được thành lập với mục đích “khôi phục nước Việt Nam, lập ra một chính phủ độc lập”, nhiệm vụ trước mắt là khuếch trương thế lực về người và tài chính, chuẩn bị cho cuộc bạo động và ra ngoài cầu viện (Phan Bội Châu, 1973, tr.37-38). Mặc dù Kỳ Ngoại Hầu Cường Để được bầu làm Hội chủ, nhưng Phan Bội Châu chính là linh hồn của Duy Tân hội và Phong trào Đông Du. Những trí thức Nam Kỳ như Đặng Thúc Liêng, Nguyễn Thần Hiến, Huỳnh Đình Điển, Nguyễn An Khương, Trần Chánh Chiếu… chịu ảnh hưởng rất lớn tư tưởng của Phan Bội Châu. 6 Nam Trung khách sạn tọa lạc ở số 4, đường Amiral Krantz (nay là đường Hàm Nghi), khai trương ngày 15/11/1907. 7 Gilbert Chiếu chủ trương Nam Kỳ Minh Tân Công Nghệ là công ty “hùn ngân bổn vô hạn”, bắt đầu thu tiền kỳ thứ nhất vào tháng 2/1908. Nhiều trí thức Nam Kỳ cũng đã tham gia hùn hạp thành lập công ty như Nguyễn Viên Kiều, Huỳnh Đình Điển, Nguyễn Thành Út… (Sơn Nam, 2009, tr.180-210). 25
- SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 73 (01/2021) 8 Trong thời gian từ 1908-1909, tổng số tiền Nguyễn Thần Hiến bỏ vào Khuyến du học hội là 20.000 đồng Đông Dương, tương đương nửa triệu đồng năm 1960 (Nguyễn Văn Hầu, 1974, tr.33). TÀI LIỆU THAM KHẢO Phan Bội Châu. (1973). Phan Bội Châu niên biểu (Hồi kí của Phan Bội Châu). Nhóm nghiên cứu Sử - Địa xuất bản. Cao Xuân Dục. (Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Thị Lâm dịch, Cao Tự Thanh hiệu đính và giới thiệu, 1993). Quốc triều hương khoa lục. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. Trần Văn Giàu. (1975). Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám. Tập II. Hà Nội: NXB Khoa học Xã hội. Nguyễn Văn Hầu. (1974). Chí sĩ Nguyễn Quang Diêu - Một lãnh tụ trọng yếu trong Phong trào Đông Du miền Nam. Hương Sen tái bản. Huỳnh Thúc Kháng. (1957). Bức thư bí mật của cụ Huỳnh Thúc Kháng trả lời cụ Kỳ Ngoại Hầu Cường Để. NXB Anh Minh. Sơn Nam. (2009). Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam. Miền Nam đầu thế kỷ XX - Thiên Địa Hội & Cuộc Minh Tân. NXB Trẻ. Nhiều tác giả. (2007). Phong trào Đông Du ở miền Nam. Tạp chí Xưa & Nay. NXB Văn hoá Sài Gòn. Nông Cổ Mín Đàm. Số 264 (ra ngày 6/10/1906). Phông Sưu tập tư liệu - Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Chương Thâu. (2007). Góp phần tìm hiểu Nho giáo - nho sĩ - trí thức Việt Nam trước năm 1945. Hà Nội: NXB Văn hóa Thông tin - Viện Văn hóa. Phạm Phúc Vĩnh. (2017). Phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ (đầu thế kỷ XX). NXB Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Ngày nhận bài: 15/5/2020 Biên tập xong: 15/01/2021 Duyệt đăng: 20/01/2021 26
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học