- Trang Chủ
- Kinh tế học
- Đổi mới cách tiếp cận và chiến lược tăng trưởng để giải quyết bất bình đẳng về thu nhập ở Việt Nam giai đoạn 2016-2020
Xem mẫu
- ĐỔI MỚI CÁCH TIẾP CẬN VÀ CHIẾN LƯỢC
TĂNG TRƯỞNG ĐỂ GIẢI QUYẾT BẤT BÌNH ĐẲNG VỀ
THU NHẬP Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2016-2020
PGS.TS. Nguyễn Thanh Hà
PGS.TS. Lưu Bích Ngọc
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt
Bất bình đẳng trong tiến trình phát triển đang là chủ đề hàng đầu trong
chương trình nghị sự của Chính phủ nhiều quốc gia trong đó có Việt Nam. Bất
bình đẳng liên quan chặt chẽ với tăng trưởng kinh tế đồng thời là chỉ tiêu phản
ánh thực trạng phát triển xã hội. Theo các nhà kinh tế, ở một góc độ, bất bình
đẳng trong thu nhập ở một mức độ nhất định là động lực cho tăng trưởng, song
bất bình đẳng có thể làm giảm tăng trưởng khi mà người thu nhập thấp chịu
nhiều vấn đề về sức khỏe dẫn đến năng suất lao động thấp; hoặc khi mà, người
nghèo phải vật lộn chi trả các khoản đầu tư cho giáo dục. Việt Nam đã đạt mức
tăng trưởng cao trong khi bất bình đẳng về thu nhập chỉ ở mức tăng “khiêm tốn”
trong những năm qua. Tuy nhiên, “bức tranh” về chênh lệch phân phối thu nhập
được thể hiện rõ nét trên tất cả các khía cạnh: chênh lệch giữa những người giàu
nhất và nghèo nhất, chênh lệch giữa nông thôn và thành thị; chênh lệch giữa các
thành phố và vùng miền và chênh lệch thu nhập giữa các ngành kinh tế và chênh
lệch thu nhập theo giới. Nguyên nhân của bất bình đẳng gắn với mô hình tăng
trưởng, sự khác biệt giữa các vùng miền, giữa các ngành, các khu vực, các nhóm
dân tộc. Để giải quyết căn bản tình trạng bất bình đẳng về thu nhập nói chung,
cần phải đổi mới cách tiếp cận và xây dựng chiến lược tăng trưởng phù hợp hơn
cho Việt Nam.
Từ khoá: Bất bình đẳng thu nhập, bất bình đẳng cơ hội, chiến lược tăng
trưởng, tiếp cận toàn diện
185
- 1. Đặt vấn đề
Bất bình đẳng là một trong những chủ đề hàng đầu trong chương trình nghị
sự chính trị ở nhiều nước trên thế giới. Các nhà nghiên cứu của Quỹ Tiền tệ Quốc
tế (IMF) cho rằng trong các vấn đề gây ra bởi bất bình đẳng, các Chính phủ cần
quan tâm đặc biệt tới ảnh hưởng của nó đối với tăng trưởng kinh tế. Họ ước tính
rằng một điểm phần trăm tăng thêm trong phần thu nhập của nhóm 20% người có
thu nhập cao nhất sẽ kéo tăng trưởng giảm 0,08 điểm phần trăm trong 5 năm,
trong khi phần tăng thêm trong thu nhập của nhóm 20% người có thu nhập thấp
nhất lại thực sự thúc đẩy tăng trưởng.
Cũng theo các nhà kinh tế, bất bình đẳng ở một mức độ nhất định là cần
thiết để thúc đẩy tăng trưởng. Nếu không có “củ cà rốt” là phần thưởng tài chính
lớn, tinh thần kinh doanh mạo hiểm và đổi mới, tăng trưởng sẽ chững lại. Vào
năm 1975, nhà kinh tế người Mỹ Arthur Okun lập luận rằng xã hội không thể có
cả bình đẳng tuyệt đối và hiệu quả tuyệt đối, mà phải chọn lựa hy sinh bao nhiêu
phần của cái này cho cái kia.
Trong khi các nhà kinh tế vẫn tiếp tục giữ quan điểm đó, gia tăng gần đây
của bất bình đẳng đã gợi ra một cái nhìn mới về chi phí kinh tế của nó. Bất bình
đẳng có thể làm giảm tăng trưởng khi mà người thu nhập thấp chịu nhiều vấn đề
về sức khỏe dẫn đến năng suất lao động thấp; hoặc khi mà, như các bằng chứng
cho thấy, người nghèo phải vật lộn chi trả các khoản đầu tư cho giáo dục1.
Theo Ngân hàng Thế giới2 (NHTG, 2014), Việt Nam đã đạt mức tăng
trưởng cao trong khi bất bình đẳng về thu nhập chỉ ở mức tăng “khiêm tốn” trong
thời gian qua. Từ năm 1993 đến 2012, theo NHTG, tại Việt Nam thu nhập bình
quân của nhóm 40% có thu nhập thấp nhất tăng 9% mỗi năm. Đây là một trong
các tỷ lệ tăng cao nhất trên thế giới về thu nhập của nhóm 40% có thu nhập thấp
nhất. Tuy nhiên, những quan ngại về bất bình đẳng vẫn phát sinh cho dù Việt
Nam đạt thành tích về tăng trưởng đồng đều. Những quan ngại đó phần nào phản
ánh sự khác biệt đáng kể về điều kiện kinh tế theo nhóm dân tộc và vùng miền.
Bên cạnh đó là khoảng cách giữa những người rất giàu và phần đông người Việt
Nam cũng như tình trạng bất bình đẳng đáng kể về cơ hội.
1
The Economist (2015), How inequality affects growth, 15/06/2015.
2
NHTG (2014), Các phát hiện chính của báo cáo Điểm lại: Trọng tâm đặc biệt về bất bình đẳng ở
Việt Nam, 7/2014.
186
- Cụ thể, trong giai đoạn 2004-2010, khoảng cách chênh lệch giữa thu nhập
trung bình của 20% hộ khá giả nhất với 20% hộ nghèo nhất đã tăng từ 7 lần lên
8,5 lần (do tốc độ tăng thu nhập trung bình hàng năm của nhóm khá giả nhất là
9% trong khi tốc độ tăng thu nhập của nhóm nghèo nhất chỉ là 4%). Các nhóm
người dân tộc thiểu số ngày càng bị tụt hậu trong quá trình tăng trưởng, dẫn đến
nghèo tại Việt Nam ngày càng tập trung trong các nhóm dân tộc thiểu số. Nếu
như năm 1998, người dân tộc thiểu số chiếm 29% trong tổng số người nghèo thì
đến năm 2010 người dân tộc thiếu số chiếm đến 47% trong tổng số người nghèo
tại Việt Nam.
Hầu hết những quan ngại về tăng bất bình đẳng tập trung vào khoảng cách
giữa những người rất giàu với số đông người dân Việt Nam. Cứ khoảng một triệu
người Việt Nam thì có một người siêu giàu. Việt Nam ước tính có 110 người siêu
giàu vào năm 2013 so với 34 người siêu giàu của năm 2003.
Có thể thấy rất rõ bất bình đẳng gia tăng gắn liền với sự chia sẻ không đều
cơ hội dịch chuyển xã hội, đồng thời cản trở dịch chuyển xã hội liên thế hệ. Đầu
tư vào giáo dục để có việc làm tốt hơn được xem là con đường chủ yếu để dịch
chuyển xã hội liên thế hệ, nhưng đang gặp hai cản trở chính là chênh lệch về chất
lượng giáo dục và vai trò không chính đáng của quan hệ, quyền thế, tiền bạc
trong xin việc làm, nhất là việc làm trong khu vực công. Ngoài ra, bất bình đẳng
gia tăng đang làm suy giảm niềm tin xã hội và niềm tin vào thể chế của người
dân. Thái độ thờ ơ, im lặng và cách “tự giải quyết” những khúc mắc nảy sinh mà
không dựa vào các cấp chính quyền tại một số nơi là những dấu hiệu đáng lo ngại
bắt nguồn từ sự suy giảm niềm tin3.
Khai thác dữ liệu từ các kết quả khảo sát mức sống dân cư Việt Nam
(VLSS) các năm gia đoạn 2002-2012, Tổng điều tra Dân số và Nhà ở của Tổng
cục Thống kê qua các năm 1989, 1999, 2009 và các báo cáo về đói nghèo và ở
Việt Nam của UNDP, của Ngân hàng Thế giới, của OXFAM năm 2013..., bài viết
này phân tích thực trạng bất bình đẳng về thu nhập ở Việt Nam trong khoảng thời
gian 2000-2013, các nguyên nhân gây nên bất bình đẳng về thu nhập, luận bàn về
các cách tiếp cận và mô hình tăng trưởng trong giai đoạn 2016-2020 để giải quyết
bài toán đảm bảo tăng trưởng và công bằng trong phát triển bền vững.
Một hạn chế của phân tích này chính là tính cập nhật của các số liệu thống
kê quốc gia. Số liệu dùng cho phân tích sâu về bất bình đẳng về thu nhập chỉ có
3
OXFAM (2013), Bất bình đẳng gia tăng: Người dân nghĩ gì?, Báo cáo chuyên khảo, 7 trang.
187
- thể sử dụng nguồn của khảo sát mức sống dân cư quốc gia. Tại thời điểm hiện tại,
kết quả Khảo sát mức sống dân cư Việt Nam năm 2014 chưa được công bố. Do
vậy, phân tích chỉ thực hiện trên panel số liệu từ năm 2000 đến năm 2012. Niên
giám Thống kê và các báo cáo quốc gia hiện chỉ cho số liệu đến năm 2013 hoặc
sơ bộ của năm 2014.
2. Thực trạng bất bình đẳng về thu nhập ở Việt Nam
Sau những tác động chính sách to lớn do đổi mới đưa lại, nền kinh tế Việt
Nam hiện nay đang bước vào giai đoạn phát triển mới. Sau gần ba thập kỷ đạt
nhiều thành tựu quan trọng về kinh tế - xã hội, Việt Nam đã xác định mục tiêu
phải phát triển mạnh và bền vững nền kinh tế trong thời gian tới.
Phát triển bền vững, trong tư duy hiện đại, đòi hỏi quá trình phát triển của
một quốc gia phải chú trọng tới cả ba trụ cột là kinh tế, xã hội và môi trường. Đối
với Việt Nam nói riêng, phát triển bền vững, là một nhu cầu thực sự cấp bách vì
ngoài việc phải duy trì được tốc độ tăng trưởng để thoát khỏi bẫy thu nhập trung
bình, chúng ta còn phải giải quyết khía cạnh phân phối thu nhập. Tuy nhiên, thực
tế hiện nay cho thấy khả năng phát triển bền vững của Việt Nam đang là dấu hỏi
rất lớn xét từ góc độ của cả ba trụ cột nói trên.
Cùng với việc đất nước có thêm nhiều người siêu giàu như NHTG công bố,
thì số hộ nghèo trên cả nước cũng tăng. Theo Bộ Lao động, Thương binh và Xã
hội4 thì số hộ nghèo trên cả nước đã tăng lên 1 triệu hộ, tức tăng 50% sau khi mức
chuẩn nghèo được điều chỉnh từ mức thu nhập 200 ngàn đồng/người/tháng lên
400 ngàn đồng/người/tháng với khu vực nông thôn và 260 ngàn đồng/người/tháng lên
500 ngàn đồng/người/tháng cho khu vực thành thị vào năm 2010. Theo mức
chuẩn vừa nêu thì tỷ lệ hộ nghèo hiện nay ở Việt Nam giảm từ 14,2% năm 2010
xuống 12,6% năm 2011; 11,1% năm 2012, 9,8% năm 2013 và 8,4% năm 20145.
Đặc biệt, cần nhấn mạnh rằng, nếu tính theo chuẩn nghèo đa chiều mà Chính phủ
mới công bố và có hiệu lực thực tế từ 1/1/2016, tỷ lệ hộ nghèo Việt Nam sau 5
năm phấn đấu nỗ lực lại quay về mức năm 2010. Bên cạnh đó, tình trạng tái
nghèo vẫn diễn ra trầm trọng ở một số địa phương6. Nói cách khác, giảm nghèo ở
Việt Nam vẫn chưa thực sự bền vững!
Bức tranh về chênh lệch phân phối thu nhập được thể hiện rõ nét trên tất cả
các khía cạnh: chênh lệch giữa những người giàu nhất và nghèo nhất, giữa nam
4
Bộ LĐ, TB&XH (2011), Chia sẻ thông tin trong lĩnh vực an sinh xã hội.
5
TCTK (2015), Niêm giám Thống kê năm 2014.
6
CIEM, đã dẫn.
188
- và nữ, chênh lệch giữa nông thôn và thành thị; chênh lệch giữa các thành phố và
vùng miền và chênh lệch thu nhập giữa các ngành kinh tế. Cụ thể:
+ Khoảng cách chênh lệch thu giữa nhóm 20% người giàu nhất và 20%
người nghèo nhất đang ngày càng doãng rộng.
Kết quả khảo sát mức sống dân cư các năm cho thấy chênh lệch thu nhập đã
không ngừng tăng giữa nhóm dân cư 20% nghèo nhất và nhóm dân cư 20% giàu
nhất (từ 7 lần năm 1995 lên 9,7 lần năm 2014). Đáng chú ý là càng về sau này,
trong giai đoạn từ năm 2006 đến 2008, từ 2008 đến 2010 và từ 2012 đến 2014
khoảng cách chênh lệch này đã gia tăng mạnh hơn những giai đoạn trước (Bảng 1).
Trong khi mức thu nhập vốn đã chênh lệch theo hướng ngày càng tăng, thì
nhóm thu nhập thấp lại có tốc độ tăng thu nhập chậm và ít hơn các nhóm khác.
Tốc độ tăng thu nhập một nhân khẩu/tháng của nhóm nghèo nhất từ năm 2002-
2012 là gấp 3,4 lần, song vẫn thấp hơn tốc độ tăng của nhóm giàu và giàu nhất -
3,9 lần trong cùng thời kỳ. Như vậy, cho dù thu nhập bình quân của hộ gia đình
có tăng lên, thì sự gia tăng này cũng không đồng đều và theo hướng làm cách biệt
giữa giàu và nghèo ngày càng tăng.
Bảng 1. Thu nhập bình quân đầu người và chênh lệch thu nhập qua các năm
Năm Thu nhập bình quân đầu người/tháng Chênh lệch thu
theo giá thực tế (nghìn đồng) nhập giữa nhóm cao
Nhóm thu nhập Nhóm thu nhập nhất và nhóm thấp
cao nhất thấp nhất nhất (lần)
1995 519,6 74,3 7,0
1996 574,7 78,6 7,3
1999 741,6 97,0 7,6
2002 872,9 107,0 8,1
2004 1182,3 141,8 8,3
2006 1541,7 184,3 8,4
2008 2458,2 275,0 8,9
2010 3410,2 369,4 9,2
2012 4784,5 511,6 9,4
2014 6426,4 659,1 9,7
Nguồn: TCTK, Niên giám Thống kê hàng năm.
189
- + Chênh lệch giàu nghèo giữa các nhóm dân tộc thiểu số với nhóm người
Kinh cũng gia tăng
Báo cáo Đánh giá nghèo Việt Nam năm 20127 của NHTG đã khẳng định bất
bình đẳng về thu nhập tại Việt Nam đã gia tăng, dù là ở mức khiêm tốn. Chênh
lệch giữa thu nhập trung bình đầu người của nhóm 20% hộ khá giả nhất với 20%
hộ nghèo nhất đã doãng rộng. Đối tượng thu nhập thấp tập trung chủ yếu ở nhóm
dân tộc thiểu số. Thu nhập của nhóm 20% hộ có thu nhập cao nhất gấp 11,4 lần
so với nhóm 20% hộ có thu nhập thấp nhất vào năm 2004 và gấp 17,5 lần vào
năm 2012. Người dân tộc thiểu số ngày càng chiếm tỷ lệ cao trong tổng số người
nghèo, đồng thời khoảng cách giữa người dân tộc thiểu số và các nhóm còn lại
đang tăng lên. Chênh lệch thu nhập của nhóm 20% hộ có thu nhập thấp nhất của
dân tộc thiểu số với nhóm 20% thu nhập thấp nhất của dân tộc đa số cũng đã tăng
từ mức 1,4 lần lên mức 2,1 lần.
+ Khác biệt rõ trong cơ cấu nguồn thu và nguồn thu nhập chính giữa nhóm
giàu và nhóm nghèo
Nếu so sánh cơ cấu nguồn thu nhập giữa nhóm dân cư 20% giàu nhất và
nhóm dân cư 20% nghèo nhất cũng minh chứng cho bất bình đẳng thu nhập gia
tăng. Theo Tổng cục Thống kê8, kết quả khảo sát mức sống dân cư từ năm 2002
đến năm 2012 cho thấy tăng thu nhập của hộ dân cư chủ yếu do tăng từ công việc
hưởng tiền lương, tiền công và công việc tự làm xây dựng, tương ứng là 7,9 lần
và 9 lần. Trong tổng thu nhập, giai đoạn 2002-2012, bình quân tỷ trọng thu từ tiền
lương, tiền công tăng từ 32,7% lên 46,2%; thu từ nông, lâm nghiệp, thủy sản
giảm từ 28,9% xuống 19,8%; thu từ công nghiệp, xây dựng và dịch vụ giữ tương
đối ổn định ở mức 22%. Có thể thấy cơ cấu thu nhập năm 2012 đã có sự dịch
chuyển so với các năm trước, theo hướng tăng mạnh các khoản thu về tiền lương,
tiền công và giảm các khoản thu từ nông, lâm nghiệp, thủy sản.
Sự chênh lệch thể hiện rõ trong nguồn gốc thu nhập giữa nhóm dân cư 20%
giàu nhất và nhóm dân cư 20% nghèo nhất. Năm 2012, nếu nhóm giàu nhất có
nguồn thu chủ yếu từ tiền công/tiền lương (đóng góp 46,5% trong tổng thu nhập)
thì thu nhập của nhóm nghèo nhất chủ yếu vẫn dựa vào các hoạt động nông
nghiệp (40,9%). Các hoạt động công nghiệp, xây dựng, dịch vụ có đóng góp hầu
như không đáng kể vào tổng thu nhập của nhóm nghèo nhất (nhiều nhất là 2%
7
NHTG (2012), Đánh giá nghèo Việt Nam năm 2012.
8
TCTK (2013), Kết quả điều tra mức sống hộ gia đình 2012.
190
- trong năm 2012 trong khi tỷ lệ này ở nhóm giàu nhất là gần 5%). Nếu so sánh các
hoạt động công nghiệp, xây dựng, dịch vụ luôn chiếm hơn 70-80% tổng đầu tư xã
hội hàng năm, thì rõ ràng những hiệu ứng và thành quả của đổi mới và phát triển
kinh tế dường như chưa lan tỏa và thấm sâu xuống tầng lớp người nghèo, người
dân ở vùng nông thôn, vùng sâu, xa…
+ Về chênh lệch giữa nông thôn và thành thị, mặc dù, chênh lệch trong thu
nhập trung bình giữa thành thị và nông thôn có xu hướng giảm nhưng chênh lệch
trong thu nhập tuyệt đối giữa khu vực thành thị và nông thôn ngày càng gia tăng.
Bảng 2. Thu nhập bình quân đầu người 1 tháng chia theo khu vực thành thị
- nông thôn ở Việt Nam các năm
Năm 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
TNBQ ở thành thị (1.000 đ) 622,1 815,4 1058,4 1605,2 2129,5 2989,1 3968,2
TNBQ ở nông thôn (1.000 đ) 275,1 378,1 505,7 762,2 1070,4 1579,4 2041,4
Chệnh lệch tuyệt đối TT-NT
347,0 437,3 552,7 843,0 1059,1 1409,7 1926,8
(1.000đ)
Hệ số chênh lệch TT-NT (lần) 2,3 2,2 2,1 2,1 2,0 1,9 1,94
Nguồn: TCTK, Niên giám Thống kê hàng năm.
Kết quả Niên giám Thống kê các năm ở Bảng 2 cho thấy, nếu năm 2002 thu
nhập bình quân đầu người (TNBQĐN) một tháng ở nông thôn là 275,1 nghìn
đồng thì đến năm 2014 là 2041,4 nghìn đồng (gấp 7,4 lần); còn ở khu vực thành
thị TNBQĐN một tháng năm 2014 là 3968,2 nghìn đồng gấp 6,4 lần so với năm
2002 (622,1 nghìn đồng). Mặc dù thu nhập của thành thị vẫn cao hơn ở nông thôn
nhưng tốc độ tăng trưởng thu nhập bình quân đầu người qua các năm ở giai đoạn
này của khu vực nông thôn luôn cao hơn khu vực thành thị. Hệ số chênh lệch thu
nhập giữa thành thị với nông thôn giảm 17,4%, từ 2,3 lần vào năm 2002 giảm
xuống còn 1,9 lần vào năm 2012 nhưng lại có xu hướng nhích lên 1,94 lần vào
năm 2014. Tuy nhiên, mức chệnh lệch tuyệt đối về thu nhập bình quân đầu người
hàng tháng giữa hai khu vực đã gia tăng đến 554%. Nếu như năm 2002, chênh
lệch này chỉ là 347 nghìn đồng, thì đến năm 2014, nó đã lên đến 1926,8 nghìn
đồng (Bảng 2).
191
- + Chênh lệch giàu nghèo trong nội bộ khu vực nông thôn gia tăng khiến
“bức tranh” phân hoá giàu nghèo càng “u ám” hơn
Không chỉ giữa đô thị và nông thôn, mà ngay trong các vùng quê, chênh
lệch giàu nghèo cũng ngày càng lớn. Các kết quả khảo sát từ các nguồn khác
nhau đều cùng cho thấy ngay trong những gia đình nông thôn, giãn cách giàu
nghèo ngày càng rộng. Theo các kết quả khảo sát mức sống dân cư, trong khi
khoảng cách chênh lệch giữa nhóm 20% thu nhập cao nhất và 20% thu nhập thấp
nhất ở thành thị có xu hướng giảm từ 8 lần xuống 7,1 lần, khoảng cách chênh lệch
này ở khu vực nông thông lại gia tăng từ 6 lần lên 8 lần (TCTK, 2013). Một
nguyên nhân của vấn đề này là hiện tượng người dân không có đất và mất đất.
Năm 1993, tỷ lệ số hộ nông thôn không có đất ở khu vực Đông Nam Bộ chỉ là
17% thì đến năm 2004, số hộ nông thôn không có đất khu vực này tăng lên 40%.
Thống kê của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội cho thấy, những năm qua
nước ta đã mất khoảng 200.000 ha đất cho các dự án công nghiệp, sân golf, căn
hộ, biệt thự. Điều này có nghĩa là gần 2,5 triệu lao động mất việc làm và bình
quân một người nông dân có tới 3-4 tháng nông nhàn mỗi năm. Việc người nông
dân không có đất cũng đồng nghĩa với việc họ mất đi nguồn thu nhập chính từ
hoạt động sản xuất nông nghiệp. Hơn nữa, giá đất đai tăng mạnh trong thời gian
qua cùng với tình trạng mất đất của người nông dân đã làm cho tình trạng chênh
lệch thu nhập gia tăng mạnh hơn ở khu vực này. Ngoài ra, gia tăng chênh lệch thu
nhập ở khu vực nông thôn cũng có thể do hiện tượng di cư tìm việc làm của lao
động từ nông thôn ra thành thị. Điều này đã góp phần làm tăng thu nhập và chi
tiêu của những hộ gia đình ở nông thôn có người di cư so với những hộ không có
người di cư.
Theo NHTG, khu vực nông thôn “đóng góp” chính vào sự gia tăng bất bình
đẳng về thu nhập gần đây. Tốc độ tăng trưởng thu nhập của 10% hộ nghèo nhất ở
khu vực này chưa bằng một nửa so với tốc độ tăng trưởng thu nhập của 10% hộ
giàu nhất trong giai đoạn 2004-2012. Lần đầu tiên, hệ số Gini về bất bình đẳng
thu nhập ghi nhận bất bình đẳng ở khu vực thành thị và nông thôn hiện tương
đương nhau. Hệ số Gini tại khu vực nông thôn đã tăng từ 0,360 năm 2002 lên
0,398 năm 2014, trong khi hệ số này tại khu vực thành thị giảm từ 0,410 năm
2002 xuống còn 0,397 năm 2014. Hệ số GINI chung cả nước vẫn có xu hướng gia
tăng (Bảng 3).
192
- Bảng 3. Hệ số Gini tính theo thu nhập chia theo khu vực thành thị -
nông thôn ở Việt Nam các năm 2002-2012
Năm
2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
Khu vực
Thành thị 0,410 0,410 0,393 0,404 0,402 0,385 0,397
Nông Thôn 0,360 0,370 0,378 0,385 0,395 0,399 0,398
Chung cả nước 0,421 0,423 0,424 0,434 0,433 0,424 0,430
Nguồn: TCTK (2013, 2015), Niêm giám thống kê 2012 (trang 731), 2014 (trang 725).
Cũng trong giai đoạn 2004-2014, bất bình đẳng về thu nhập và chi tiêu do
chênh lệch thu nhập giữa khu vực nông thôn và thành thị đã giảm. Khoảng cách
này đã giảm từ 1,87 lần xuống còn 1,67 lần - giảm 0,2 điểm. Tương tự, tỷ lệ giữa
chi tiêu trung bình tại khu vực thành thị so với nông thôn cũng giảm từ 2,26 lần
năm 2004 xuống còn 1,68 lần năm 2014 - giảm 25,7 điểm phần trăm.
So với nông thôn, tỉ lệ nghèo tính theo chuẩn cũ ở thành thị giảm nhanh
hơn, từ 9% (1998) xuống còn 3,3% (2008) (giảm 63,3%). Trong khi đó ở nông
thôn, cùng kỳ tương ứng là từ 44,9% (1998) xuống còn 18,7% (2008) (giảm
58,3%). Theo chuẩn mới, tỷ lệ hộ nghèo ở nông thôn giảm từ 17,4% năm 2010
xuống 10,8% năm 2014 (giảm 37,9%), trong khi tỷ lệ hộ nghèo ở thành thị giảm
từ 6,9% năm 2010 xuống 3,0% năm 2014 (giảm 56,5%) (TCTK, 2015)9.
Như vậy, trong khi khoảng cách chênh lệch giàu/nghèo ở khu vực thành thị
đang có xu hướng giảm dần, thì ngược lại, ở khu vực nông thôn lại đang tăng dần
đã làm cho chênh lệch giàu/nghèo trên phạm vi cả nước có xu hướng gia tăng.
+ Chênh lệch thu nhập của người dân giữa các thành phố và các vùng miền
không được cải thiện
Hiện chênh lệch thu nhập, đặc biệt giữa các vùng miền đang tạo ra nhiều hệ
luỵ ảnh hưởng đến kết quả phát triển kinh tế - xã hội chung của cả nước. Năm
2014, trong 6 vùng kinh tế hiện nay, Đông Nam Bộ vẫn là vùng có mức
TNBQĐN hàng tháng cao nhất cả nước (4124 nghìn đồng), tiếp đó là vùng Đồng
bằng sông Hồng (3278 nghìn đồng); vùng Đồng bằng sông Cửu Long (2326
nghìn đồng). Hai vùng có mức TNBQĐN hàng tháng thấp nhất là Miền núi trung
9
TCTK (2015), Niên giám thống kê 2014, trang 731.
193
- du Bắc Bộ (1613 nghìn đồng) và Bắc Trung Bộ và Duyên hải miền Trung (1982
nghìn đồng) (Bảng 4).
Bảng 4. TNBQĐN hàng tháng ở Việt Nam qua các năm
phân theo 8 vùng kinh tế (1000 VNĐ)
Năm
2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
Vùng
3278
Đồng bằng sông
Hồng 353,1 488,2 653,3 1,048,5 1567,8 2337,1
Đông Bắc 268,8 379,9 511,2 768,0 1054,8 1482,1
1613
Tây Bắc 197,0 265,7 372,5 549,6 740,9 998,8
BắcTrung Bộ 235,4 317,1 418,3 641,1 902,8 1344,8
1982
DH Nam Trung Bộ 305,8 414,9 550,7 843,3 1162,1 1698,4
Tây Nguyên 244,0 390,2 522,4 794,6 1087,9 1643,3 2008
Đông Nam Bộ 619,7 833,0 1064,7 1649,2 2165,0 3016,4 4124
ĐB sông Cửu Long 371,3 471,1 627,6 939,9 1247,2 1796,7 2326
Hệ số chênh
giàu/nghèo 3,1 3,1 2,9 3,0 2,9 3,0 3,1
Nguồn: TCTK (2013), Kết quả khảo sát mức sống dân cư năm 2012; TCTK (2015),
Niên giám Thống kê 2014.
Để có thể so sánh trong thời kỳ 2002-2012, số liệu được thu thập theo 8
vùng địa kinh tế. Kết quả trong Bảng 4 cho thấy, trong 10 năm phát triển, tăng
trưởng chung khá, song khoảng cách chênh lệch về TNBQĐN hàng tháng của
vùng giàu nhất (Đông Nam Bộ) so với vùng nghèo nhất (Tây Bắc) vẫn giữ
nguyên ở mức 3 lần. Tỷ lệ hộ nghèo mặc dù đã giảm qua các năm song tại
Miền núi Tây Bắc và Miền núi Đông Bắc, tỷ lệ hộ nghèo tương ứng của năm
2013 là 25,86% và 14,81%, gấp 26 hay 15 lần so với vùng Đông Nam Bộ (1%)
(Bảng 5).
194
- Bảng 5. Tỷ lệ hộ nghèo giai đoạn 2010-2013 phân theo các vùng địa kinh tế
Năm
2010 2011 2012 2013 2014*
Vùng
Đông Bắc 24,62 21,01 17,39 14,81
18,4
Tây Bắc 39,16 33,02 28,55 25,86
Đồng bằng sông Hồng 8,30 6,50 4,89 3,63 4,0
BắcTrung Bộ 23,20 18,28 15,01 12,22
11,8
Duyên hải Nam Trung Bộ 17,29 14,49 12,20 10,15
Tây Nguyên 22,48 18,47 15,00 12,56 13,8
Đông Nam Bộ 2,11 1,70 1,27 0,95 1,0
Đồng bằng sông Cửu Long 13,48 11,39 9,24 7,41 7,9
Cả nước 14,2 12,6 11,1 9,8 8,4
Nguồn: Bộ LĐ, TB&XH (2014), Báo cáo Điều tra rà soát hộ nghèo, cận nghèo năm 2013;
* TCTK (2015), Niêm giám Thống kê năm 2014.
Mặc dù Chính phủ đã có nhiều chính sách, nhiều hỗ trợ, kể cả sự phân bổ
vốn ưu tiên cho những tỉnh nghèo để thúc đẩy phát triển đồng đều hơn song tốc
độ phát triển giữa các khu vực vẫn có sự chênh lệch đáng kể và đã hình thành nên
những vùng “trũng” nghèo, tập trung ở các vùng sâu, vùng xa như ở Lai Châu (tỷ
lệ hộ nghèo năm 2014: 35,3%); Điện Biên (33,0%); Hà Giang (28,2%), Cao Bằng
(27,0%); Lào Cai (25,3%); Sơn La (25,5%); Kon Tum (19,0%); Đắc Nông
(18,4%). Bên cạnh đó, tình trạng tái nghèo vẫn diễn ra trầm trọng ở một số địa
phương10.
Xét giữa các thành phố, chênh lệch trong mức thu nhập cũng thể hiện rõ. Hà
Nội và thành phố Hồ Chí Minh là 2 thành phố lớn nhất nước, cùng mức tăng
trưởng GDP hàng năm giai đoạn 2010-2014 trên 10% song GDP của Hà Nội ước
tính bằng 15,6% GDP của thành phố Hồ Chí Minh (bằng 1/6). TNBQĐN hàng
tháng của người dân thành phố Hồ Chí Minh gấp 1,45 lần TNBQĐN của người
dân Hà Nội vào năm 2002 và hiện mức chênh lệch này là 1,17 lần vào năm 2014
(4839 nghìn đồng so với 4112 nghìn đồng). Năm 2002, TNBQĐN hàng tháng của
người dân thành phố Hồ Chí Minh gấp 2,5 lần mức trung bình của cả nước, gấp
5,2 lần TNBQĐN hàng tháng của tỉnh nghèo nhất nước (Lai Châu). Đến năm
10
CIEM, đã dẫn.
195
- 2012, mức chênh lệch tương ứng còn 1,8 lần và 4,8 lần. TNBQĐN hàng tháng
của người dân Hà Nội năm 2012 gấp 1,8 lần mức trung bình của cả nước và gấp
4,9 lần mức TNBQĐN hàng tháng của tỉnh nghèo nhất11.
+ Ở các tỉnh nghèo, kinh tế kém phát triển, thu nhập bình quân đầu người
rất thấp
Hiện nay, mức TNBQĐN tuyệt đối ở những tỉnh có kinh tế kém phát triển
đang ở mức rất thấp. Tại vùng Miền núi Tây Bắc, năm 2014, TNBQĐN của Lai
Châu (nghèo nhất) chỉ có 987 nghìn đồng, tương đương khoảng 45 USD (theo tỷ
giá hiện hành), hay 1,5 USD/ngày; TNBQĐN của Hoà Bình (khá nhất) cũng chỉ
1597 nghìn đồng, tương đương 72 USD hay 2,4 USD/ngày. Tương tự, TNBQĐN
ở Hà Giang, Cao Bằng - những tỉnh nghèo nhất vùng Miền núi Đông bắc cũng chỉ
từ 1,5 - 1,8 USD/ngày. Tỉnh nghèo nhất vùng Bắc Trung Bộ là Thanh Hoá,
TNBQĐN năm 2014 là 2,5 USD/ngày. Tỉnh nghèo nhất khu vực Tây Nguyên là
Kon-Tum, TNBQĐN năm 2014 là khoảng 2,4 USD/ngày12.
+ Chênh lệch mức lương không chỉ theo giới tính, trình độ chuyên môn,
giữa nông thôn - thành thị, giữa các vùng miền mà đặc biệt rất lớn giữa các khu
vực, ngành kinh tế
Theo thống kê của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, tiền lương bình
quân của người lao động trong những năm qua tiếp tục được ổn định và có xu
hướng tăng. Năm 2014, tiền lương bình quân/tháng của lao động làm công ăn
lương là 4397 nghìn đồng, tăng 34,3% so với năm 2011. Mức lương trung bình
tại khu vực nhà nước là 5323 nghìn đồng (tăng 40% so với năm 2011); khu vực
ngoài nhà nước là 3860 nghìn đồng (tăng 30,4% so với năm 2011); khu vực có
vốn đầu tư nước ngoài là 4946 nghìn đồng (tăng 23,4% so với năm 2011) (TCTK,
2015)13. Qua đây có thể thấy bên cạnh tốc độ gia tăng mức lương trung bình rất
khác nhau trong nội bộ từng khu vực, hiện chênh lệch mức lương giữa khu vực
nhà nước với khu vực ngoài nhà nước và khu vực có vốn đầu tư nước ngoài là 1,4
lần - 1,1 lần và giữa khu vực có vốn đầu tư nước ngoài và khu vực ngoài nhà
nước là 1,3 lần.
Bảng 6 cho thấy mức chênh lệch mức lương bình quân tháng của lao động
làm công ăn lương theo trình độ chuyên môn và theo giới tính. Người có trình độ
tốt nghiệp đại học trở lên nhận mức lương trung bình cao gấp 1,7 lần người chưa
11
Các tác giả tính toán từ Kết quả Khảo sát mức sống dân cư các năm và Niêm giám Thống kê 2014.
12
Các tác giả tính toán từ kết quả Khảo sát mức sống dân cư các năm và Niên giám Thống kê 2014.
13
TCTK (2015). Điều tra Lao động – Việc làm Quý IV.2014, trang 29.
196
- được đào tạo chuyên môn kỹ thuật, gấp 1,5 lần người tốt nghiệp trung cấp chuyên
nghiệp. Nhìn chung, mức lương trung bình của nam giới cao hơn của phụ nữ
khoảng 10% nhưng nó gia tăng theo trình độ chuyên môn được đào tạo, ở nhóm
những lao động tốt nghiệp đại học trở lên, chênh lệch tiền lương bình quân/tháng
của nam cao hơn của nữ 20,1%.
Bảng 6. Tiền lương bình quân/tháng của lao động làm công ăn lương chia
theo giới tính và trình độ chuyên môn kỹ thuật, năm 2014
Tiền lương bình quân/tháng Chênh lệch
Trình độ chuyên môn (1000 đồng) TN theo giới
kỹ thuật
Chung Nam Nữ tính
Tổng số 4397 4576 4144 10,4%
Chưa đào tạo chuyên môn
kỹ thuật 3636 3787 3408 11,2%
Dạy nghề 4889 5021 4377 14,7%
Trung cấp chuyên nghiệp 4610 4924 4335 13,9%
Cao đẳng 4923 5147 4788 7,5%
Đại học trở lên 6612 7177 5974 20,1%
Nguồn: TCTK (2015). Điều tra Lao động - Việc làm Q IV.2014, trang 28.
Trong 22 ngành kinh tế, năm 2013, lao động hoạt động trong các tổ chức
quốc tế nhận lương cao nhất - 11229 nghìn đồng/tháng. Nhóm ngành lao động có
mức lương cao nhất - trên 6 triệu đồng/tháng (vượt hơn 60% mức lương trung
bình), gồm: Hoạt động tài chính, ngân hàng, bảo hiểm (7230 nghìn đồng/tháng);
Hoạt động chuyên môn khoa học và công nghệ (6532 nghìn đồng/tháng); Hoạt
động kinh doanh bất động sản (6395 nghìn đồng/tháng); Thông tin và truyền
thông (6262 nghìn đồng/tháng). Nhóm ngành mà lao động có mức lương trên 5
triệu đồng/tháng, gồm: Sản xuất và phân phối khí đốt, điều hoà không khí (5635
nghìn đồng/tháng); Vận tải kho bãi (5184 nghìn đồng/tháng); Y tế và Giáo dục
(5000 nghìn đồng/tháng). Nhóm ngành có mức tiền lương thấp nhất - dưới 3 triệu
đồng/tháng (bằng khoảng 60% mức lương trung bình), gồm Nông, lâm, thuỷ sản
(2630 nghìn đồng) và Giúp việc hộ gia đình (2346 nghìn đồng).
Như vậy, có thể nhận định một cách chung nhất về thực trạng bất bình đẳng
về thu nhập hiện nay ở nước ta là mặc dù tỷ lệ hộ nghèo đã giảm rõ rệt nhưng
197
- chất lượng cuộc sống ở nhiều nơi bị suy giảm, chênh lệch về thu nhập, sự phân
hoá giàu nghèo giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng không có dấu hiệu thu
hẹp mà lại có xu hướng giãn ra. Chênh lệch trong thu nhập ngày càng rõ nét và
gay gắt hơn với tỷ lệ hộ nghèo tập trung chủ yếu ở những vùng khó khăn về điều
kiện tự nhiên, về kết cấu hạ tầng, về trình độ dân trí cũng như về trình độ sản
xuất. Kết quả của sự phân hoá này đang có thể ảnh hưởng sâu sắc đến tăng trưởng
kinh tế và đời sống xã hội.
+ Các nguyên nhân của bất bình đẳng trong thu nhập
Có nhiều nguyên nhân gây nên bất bình đẳng, theo NHTG14, sự khác nhau
giữa các vùng miền và mô hình tăng trưởng là nguyên nhân gây nên tình trạng gia
tăng bất bình đẳng song nguyên nhân quan trọng nhất là do mô hình tăng trưởng.
Trong giai đoạn 2002-2014, mức độ tăng trưởng giữa các vùng là không đồng
đều. Tăng trưởng thu nhập ở vùng Đông bắc bộ chậm hơn so với các vùng khác
trong cả nước, còn tăng trưởng thu nhập ở vùng Đồng bằng sông Hồng và Tây
Nguyên lại cao hơn nhiều so với mức tăng trưởng bình quân 8%. Đông Nam bộ
vẫn là vùng có mức tăng trưởng cao hơn hẳn các vùng khác (khoảng 11%/năm).
Gia tăng bất bình đẳng cũng liên quan tới những chuyển dịch về mô hình
sản xuất từ nông nghiệp sang phi nông nghiệp. Trong giai đoạn 2002-2014, tỷ lệ
dân số trong độ tuổi lao động làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp giảm từ 65%
xuống 46,3%, trong khi lao động trong lĩnh vực công nghiệp tăng từ 12% lên
14,1% và lĩnh vực dịch vụ tăng từ 20% lên 35%. Ở cả hai khu vực nông thôn và
thành thị, thu nhập từ tiền công có mức tăng trưởng bình quân nhanh nhất trong
khi thu nhập từ các hoạt động nông nghiệp và các hoạt động liên quan tăng tương
đối chậm. Mặc dù nông nghiệp và các hoạt động liên quan tiếp tục đóng vai trò là
nguồn thu nhập quan trọng của các hộ ở nông thôn nhưng tỷ trọng đóng góp của
các hoạt động này đã giảm từ mức gần 50% tổng thu nhập năm 1998 xuống còn
19,8% tổng thu nhập năm 2012.
Bất bình đẳng trong thu nhập giữa nam giới và phụ nữ vẫn xuất phát từ
những “định kiến giới” và “phân biệt đối xử giới” giữa nam giới và phụ nữ. Tỷ lệ
tham gia hoạt động kinh tế của phụ nữ đã tương đương với nam giới song cùng
làm việc một giờ công lao động nhưng phụ nữ chỉ nhận được mức lương bằng
70% so với nam giới, số giờ công lao động của phụ nữ cao hơn của nam giới. Phụ
nữ làm việc trong khu vực nông nghiệp và khu vực phi chính thức nhiều hơn
trong khi nam giới có xu hướng làm việc trong khu vực phi nông nghiệp và khu
vực kinh tế chính thức.
14
NHTG, đã dẫn.
198
- Còn nguyên nhân dẫn đến bất bình đẳng thu nhập là do nhóm dân tộc thiểu
số không đạt tiến bộ nhanh chóng. Người dân tộc thiểu số có trình độ học vấn
thấp hơn và bị hạn chế hơn về khả năng tiếp cận nguồn vốn sản xuất nên chênh
lệch về thu nhập giữa các dân tộc ngày càng gia tăng. Trên thực tế, khu vực phi
nông nghiệp ở Việt Nam đã tăng trưởng và ngày càng nhiều cá nhân có học vấn
được hưởng lợi từ sự tăng trưởng này. Do đó, việc người dân tộc thiểu số chiếm
số đông trong lực lượng lao động trong lĩnh vực nông nghiệp với tốc độ tăng
trưởng chậm hơn đã khiến cho khoảng cách trung bình về thu nhập ngày càng
giãn rộng.
Bất bình đẳng về thu nhập gia tăng ở Việt Nam cho thấy, các tiến trình tăng
trưởng không còn mang lại nhiều thuận lợi hơn cho người nghèo và những hộ gia
đình nghèo đang bị bỏ lại phía sau. Các hộ gia đình dân tộc thiểu số, các hộ gia
đình có trình độ học vấn thấp ít có cơ hội hưởng lợi từ các quá trình tăng trưởng
và chuyển dịch sang khu vực phi nông nghiệp hơn các hộ có trình độ học vấn cao
đang trở thành những xu hướng nổi trội trong nền kinh tế nước ta. Điều này cho
thấy Nhà nước cần có nhiều chính sách ưu đãi hơn nữa nhằm giúp các hộ gia đình
nghèo vượt qua các cản trở về cơ cấu và đạt được tiềm năng tăng trưởng của họ.
Ngoài ra, để giải quyết căn bản tình trạng bất bình đẳng nói chung, cần thay đổi
cách tiếp cận và xây dựng chiến lược tăng trưởng phù hợp hơn.
2. Cách tiếp cận và chiến lược tăng trưởng để giải quyết bất bình
đẳng về thu nhập
Thứ nhất, về cách tiếp cận, ở cấp độ vi mô, bất bình đẳng thu nhập và xoá
đói giảm nghèo phụ thuộc vào 5 nguồn vốn sinh kế gồm: vốn con người, vốn tự
nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính, và vốn xã hội (DFID, 2001). Các số liệu trên
cho thấy những hệ quả tất yếu của bất bình đẳng về thu nhập, đó là bất bình đẳng
về mặt xã hội và đầu tư về con người. Cơ hội cho đầu tư vào học tập của các
nhóm thu nhập thấp hơn giảm sút, điều đó cũng có nghĩa tương lai họ càng không
có đủ kiến thức và kỹ năng để có thể tham gia vào thị trường lao động mang lại
thu nhập cao hơn. Tương tự, họ ít có cơ hội đầu tư phát triển về thể chất và tinh
thần, thông qua chế độ dinh dưỡng tốt và các hoạt động thể thao giải trí, cũng làm
giảm khả năng phát triển vốn con người của nhóm này. Việc suy giảm khả năng
phát triển vốn con người tất yếu dẫn đến suy giảm khả năng tiếp cận và cải thiện
các nguồn vốn còn lại, đặc biệt là vốn xã hội, một nguồn vốn đang ngày càng
nắm vai trò quan trọng hơn trong chiến lược sinh kế của từng cá nhân, từng hộ
gia đình.
199
- Có thể thấy rằng bất bình đẳng về thu nhập ở đây chính là bất bình đẳng về
kết quả. Nó chứa đựng các nguyên nhân xuất phát từ bất bình đẳng cơ hội, nhất là
cơ hội phát triển vốn con người thông qua giáo dục. Hiện tượng thực tế phổ biến
là con nhà nghèo thì đầu tư vào giáo dục thường ít hơn, với nhiều thách thức hơn
và ít cơ hội hơn, đồng thời cũng dễ bỏ học hơn.
Vậy, đó là nguyên nhân hay hệ quả của bất bình đẳng?
Các nghiên cứu trên thế giới cũng đã khẳng định mối liên quan qua lại chặt
chẽ giữa bất bình đẳng cơ hội và bất bình đẳng thu nhập. Bất bình đẳng thu nhập
dẫn đến bất bình đẳng cơ hội và làm hiệu quả vốn con người của toàn xã hội trở
nên yếu đi. Và bất bình đẳng cơ hội, ngược lại, cũng là nguồn gốc của bất bình
đẳng về kinh tế và làm nó trở nên khó giải quyết hơn. Việc chỉ ra mối quan hệ
giữa cơ hội giáo dục và thu nhập cá nhân là một trong những cơ sở quan trọng
cho việc ban hành các chính sách giảm bất bình đẳng. Cụ thể hơn, một số học
giả đưa ra những giả thiết liên quan đến nền tảng gia đình có tác động tích cực
đến thu nhập. Cá nhân có nền tảng gia đình tốt hơn thường có mức thu nhập cao
hơn. Nếu nền tảng gia đình có ảnh hưởng tích cực tới thu nhập, thì chính sách
nên tác động vào nó để giúp giảm bất bình đẳng. Ví dụ, chính sách sẽ tập trung
vào việc giảm nghèo để giúp tăng cơ hội tiếp cận giáo dục, từ đó giảm bất bình
đẳng thu nhập.
Hoặc, một số nghiên cứu khẳng định yếu tố thu nhập của cha mẹ cũng tác
động quan trọng đến đầu tư cho ngân sách giáo dục của mỗi gia đình. Đây là một
trong những yếu tố mà có thể dẫn tới vòng luẩn quẩn bất bình đẳng cơ hội - “bẫy
bất bình đẳng”. Các gia đình chạy đua về ngân sách giáo dục, dẫn đến những trẻ
em nghèo càng ít cơ hội tiếp cận với dịch vụ giáo dục chất lượng cao… Tựu trung
lại, có nhiều cách tiếp cận giúp lý giải vì sao, và như thế nào mà nền tảng gia đình
(và một số biến số khác) tác động đến bất bình đẳng cơ hội, và bất bình đẳng cơ
hội tác động đến bất bình đẳng thu nhập.
NHTG15 và Viện Khoa học Lao động và Xã hội (2013) đã thực hiện một
khảo sát nhận thức về bất bình đẳng trên diện rộng. Kết quả cho thấy, phần lớn
những người được khảo sát, và tám trong số mười người dân đô thị cho biết họ
quan ngại đến bất bình đẳng về mức sống tại Việt Nam; phần lớn người trả lời nói
rằng bất bình đẳng giữa giàu và nghèo phần nào do tài năng và sự chăm chỉ; quan
ngại về bất bình đẳng giữa người giàu và người nghèo trở nên lớn hơn khi người
ta cho rằng bất bình đẳng là do những hành vi thiếu chính đáng (tham nhũng, vi
phạm dân chủ…); những người trả lời khảo sát về nhận thức ủng hộ mạnh mẽ các
15
NHTG, đã dẫn.
200
- chính sách tái phân phối của Chính phủ nhằm giảm bất bình đẳng trong xã hội.
Có thể nói khái quát hơn đây chính là nhu cầu cần cải cách các yếu tố thuộc về
thể chế.
NHTG cho rằng trọng tâm chính sách nhằm giải quyết những trở ngại đối
với bất bình đẳng về cơ hội là phản ứng hợp lý đối với những quan ngại tăng lên
về bất bình đẳng thu nhập.
Như vậy, bất bình đẳng là một vấn đề chính sách mà bất kỳ Chính phủ nào
cũng phải quan tâm. Bất bình đẳng cơ hội giúp ta nhìn rõ hơn các vấn đề bất bình
đẳng trong xã hội so với bất bình đẳng thu nhập hay còn gọi là bất bình đẳng kết
quả (qua hệ số Gini). Chẳng hạn, đo lường bất bình đẳng thu nhập theo hệ số Gini
đã che lấp sự khác biệt về vùng/miền, giới tính, dân tộc, học vấn giữa các thành
viên trong xã hội. Bởi vậy, giảm bất bình đẳng cơ hội có thể giảm bất bình đẳng
thu nhập. Do đó, việc chỉ ra những yếu tố chính tác động tới bất bình đẳng cơ hội,
sẽ đóng góp tích cực trong việc cung cấp bằng chứng cho các nhà chính sách ở
mỗi quốc gia trong thời gian tới.
Thứ hai, về mô hình mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và giải quyết
công bằng xã hội. Hiện trên thế giới có 3 mô hình được bàn luận nhiều nhất: Đó
là mô hình “Công bằng trước - Tăng trưởng sau”; mô hình “Tăng trưởng trước -
Công bằng sau” và mô hình “Tăng trưởng đi đôi với Công bằng”.
+ Mô hình “Công bằng trước - Tăng trưởng sau” nhấn mạnh và đặt công
bằng lên trên, đi trước và là cơ sở vì cho rằng mục tiêu của phát triển là nâng cao
đời sống dân cư, xóa bỏ khoảng cách giàu nghèo và bất bình đẳng trong phân
phối thu nhập. Vận dụng mô hình này khi điều kiện vật chất, trình độ văn minh
chưa đủ độ chín muồi, có thể tạo nguy cơ hủy hoại động lực phát triển, kiềm chế,
đẩy lùi sự phát triển của lịch sử.
+ Mô hình “Tăng trưởng trước - Công bằng sau” cho rằng trạng thái bất
bình đẳng trong phân phối thu nhập là khó tránh khỏi trong quá trình tăng trưởng
kinh tế. Thực hiện theo mô hình này, nhiều nước đã đặt ưu tiên cho tăng trưởng
kinh tế trước, rồi mới giải quyết vấn đề công bằng xã hội sau, đôi khi còn hy sinh
cả công bằng xã hội. Kinh tế càng phát triển, càng có điều kiện để thực thi các
chính sách công bằng xã hội, chỉ có hiệu quả kinh tế mới tạo ra tăng trưởng và
như vậy là tạo ra tiềm lực kinh tế giúp đất nước có nguồn lực để giảm bớt tình
trạng bất bình đẳng. Tuy nhiên, như chúng ta đã rõ, tăng trưởng kinh tế tự nó
không thể đem đến công bằng xã hội được.
+ Mô hình “Tăng trưởng đi đôi với Công bằng” có thể hạn chế sự bất bình
đẳng ngay từ giai đoạn đầu của tăng trưởng kinh tế, bằng cách tập trung cải thiện
201
- thu nhập ở khu vực nông nghiệp như mở rộng và phát triển ngành nghề nhằm tạo
ra nhiều việc làm cho thời gian nhàn rỗi. Sau đó, tiến hành đa dạng hóa nông
nghiệp, tiến tới công nghiệp hoá nông nghiệp nông thôn, tăng việc làm phi nông
nghiệp (như chế biến lương thực, thực phẩm, đồ gỗ, đồ thủ công mỹ nghệ và các
hoạt động dịch vụ) làm cho lao động được dịch chuyển từ khu vực nông nghiệp
sang khu vực công nghiệp và dịch vụ tăng lên, nhờ vậy tiền lương thực tế nói
chung và đặc biệt tiền lương trong lĩnh vực nông nghiệp và ở khu vực nông thôn
tăng lên, tạo cơ hội mở rộng thị trường cho các ngành công nghiệp, dịch vụ và
khoảng cách thu nhập giữa nông thôn và thành thị dần dần được cải thiện. Như
vậy, tăng trưởng kinh tế có thể đi đôi với công bằng xã hội.
NHTG cho rằng, tăng trưởng kinh tế đi đôi với bình đẳng trong phân phối
thu nhập có thể thực hiện được với điều kiện nguồn lợi thu được từ tăng trưởng
kinh tế cần được phân phối lại sao cho cùng với thời gian thực hiện tăng trưởng,
phân phối thu nhập dần được cải thiện hoặc ít nhất là không xấu đi trong khi quá
trình tăng trưởng vẫn tiến lên. Điều này tùy thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó sự
lựa chọn các giải pháp chính sách phân phối lại được xem là quan trọng. Nó bao
gồm chính sách phân phối lại tài sản (của cải, đất đai, thuế) và chính sách phân
phối lại từ tăng trưởng (các dịch vụ công).
Chính sách phân phối lại tài sản nhằm khắc phục sự bất bình đẳng trong vấn
đề sở hữu tài sản và được áp dụng phổ biến ở các nước đang phát triển. Chính
sách phân phối lại từ tăng trưởng như chính sách nhằm tăng cường cơ hội giáo
dục - đào tạo, chăm sóc y tế cho nhiều người. Đây là mô hình có tính khả thi với
phần lớn các quốc gia, kể cả Việt Nam. Theo mô hình này, Chính phủ sẽ đưa ra
các chính sách thúc đẩy tăng trưởng nhanh, đồng thời đặt ra vấn đề bình đẳng,
công bằng xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống dân cư dựa trên cơ sở phát
triển kinh tế tư nhân, khuyến khích người dân làm giàu và thực hiện phân phối
thu nhập theo sự đóng góp của các nguồn lực.
Thứ ba, về chiến lược tăng trưởng để giải quyết bất bình đẳng về thu
nhập. Những phân tích trên cho thấy sự quan ngại về khả năng thực hiện tăng
trưởng bền vững nhìn từ góc độ đảm bảo công bằng xã hội trong phân phối thu
nhập ở Việt Nam hoàn toàn có căn cứ. Sự quan ngại này có thể được loại bỏ nếu
Việt Nam không ỷ lại vào những thành tựu kinh tế hiện thời mà xây dựng được
một chiến lược tăng trưởng kinh tế mới cùng với các chính sách phân phối thu
nhập thích hợp. Có hàng loạt chính sách có thể thúc đẩy tăng trưởng toàn diện,
gồm: i/ cải thiện các điều kiện thị trường, ii/ tạo sân chơi bình đẳng cho cả các
202
- doanh nghiệp lớn, vừa và nhỏ, iii/ đầu tư vào nguồn lực con người, iv/ khuyến
khích tạo việc làm.
Giai đoạn 2016-2020, những giải pháp cần được quan tâm thực hiện ngay
như cải cách thể chế và pháp luật nhằm củng cố vai trò của luật pháp, thúc đẩy
môi trường kinh doanh cạnh tranh, công bằng và mở. Cải cách thể chế cũng đã
được xác định là một trong ba trọng tâm cần đột phá theo tinh thần các Văn kiện
Đại hội Đảng XI và Dự thảo Văn kiện Đại hội XII. Giáo dục là lĩnh vực chủ chốt
phải nhắm tới khi thúc đẩy tăng trưởng toàn diện. Hoàn thiện khả năng và chất
lượng của giáo dục sẽ mở ra môi trường rộng lớn cho tài năng phát triển trong lực
lượng lao động, nâng cấp và mở rộng nền tảng kỹ năng của lực lượng đó đồng
thời tận dụng được “dư lợi dân số” mạnh nhất trong giai đoạn này. Đây là cơ hội
có một không hai trong quá độ nhân khẩu học mà Việt Nam đang trải qua.
Một chiến lược tăng trưởng toàn diện như trên đề cập nên bao gồm ít nhất
những vấn đề sau:
i/ Tăng cường đầu tư, phát triển nguồn vốn nhân lực. Đây không chỉ đơn
thuần là đầu tư tiền bạc, thời gian cho giáo dục, đào tạo mà còn phải tạo ra sự
công bằng tương đối trong các cơ hội giáo dục và đào tạo đối với mọi người dân.
Xây dựng xã hội học tập là điều kiện tiên quyết để thực hiện công bằng về các cơ
hội được giáo dục và đào tạo.
ii/ Hình thành một tầng lớp trung lưu rộng lớn trong xã hội. Hiện tầng lớp
này đã bắt đầu được hình thành trong xu thế của phát triển ở Việt Nam. Đây là ý
tưởng16 rất đáng được quan tâm. Tất nhiên, giảm nghèo hay tăng tầng lớp trung
lưu thực chất là một vấn đề. Tuy nhiên, nếu chỉ chú trọng giảm nghèo thì bất bình
đẳng vẫn có thể gia tăng vì tốc độ làm giàu của người giàu có thể nhanh hơn tốc
độ làm giàu của người nghèo. Việc đặt mục tiêu tạo ra tầng lớp trung lưu rộng lớn
sẽ khuyến khích người nghèo làm giàu nhiều hơn đồng thời tái phân phối thu
nhập của người giàu. Các công cụ có thể sử dụng để tái phân phối thu nhập ở đây
nên tập trung vào khía cạnh tài sản như thuế thừa kế, thuế đầu tư, thuế tài sản.
Tuy nhiên, cần thiết kế hệ thống thuế sao cho không triệt tiêu động lực làm giàu
của những người giàu.
iii/ Tăng đầu tư công vào những khu vực kém phát triển. Nông thôn và miền
núi là những khu vực kém phát triển, và là những khu vực không đem lại lợi suất
cao về kinh tế như các khu vực khác nên khó có thể tiếp cận với đầu tư tư nhân
16
O.Galor and J.Zeira (1992), Income Distribution and Macroeconomics.
203
- hay đầu tư nước ngoài. Việc sử dụng những khuyến khích tài chính vào khu vực
này để thu hút đầu tư tư nhân về dài hạn không đem lại hiệu quả vì nó chỉ khuyến
khích những dự án đầu tư trục lợi ngắn hạn. Do vậy, Nhà nước nên quy hoạch lại
hoạt động đầu tư của mình, tập trung đầu tư vào những khu vực nông thôn và
miền núi, những dự án lợi nhuận cao, nhiều rủi ro cho đầu tư tư nhân và nước
ngoài. Tuy nhiên, Nhà nước cũng phải nâng cao chất lượng quản lý đầu tư công
cũng như cải thiện chất lượng các dịch vụ công, nếu không, các kết quả đầu tư sẽ
không đến với người dân, đặc biệt là người nghèo.
4. Kết luận
Bên cạnh các thành tựu về tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội sau đổi
mới, bất bình đẳng nói chung, đặc biệt bất bình đẳng trong thu nhập vẫn là một
hạn chế cố hữu trong quá trình tiến tới mục tiêu phát triển bề vững ở Việt Nam.
Chênh lệch phân phối thu nhập được thể hiện rõ nét trên tất cả các khía cạnh:
chênh lệch giữa những người giàu nhất và nghèo nhất, chênh lệch giữa nông thôn
và thành thị; chênh lệch giữa các thành phố và vùng miền và chênh lệch thu nhập
giữa các ngành kinh tế và chênh lệch thu nhập theo giới. Ở một góc nhìn tích cực,
bất bình đẳng trong thu nhập ở một mức độ nhất định là động lực cho tăng
trưởng, song ở góc nhìn khác bất bình đẳng có thể làm giảm tăng trưởng khi mà
thu nhập thấp đồng nghĩa với suy giảm các cơ hội nâng cao các nguồn vốn sinh
kế, đặc biệt là vốn con người.
Hiện mặc dù tỷ lệ hộ nghèo ở Việt Nam đã giảm rõ rệt nhưng chất lượng
cuộc sống ở nhiều nơi bị suy giảm, chênh lệch về thu nhập, sự phân hoá giàu
nghèo giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng không có dấu hiệu thu hẹp mà lại
có xu hướng giãn ra. Chênh lệch trong thu nhập ngày càng rõ nét và gay gắt hơn
với tỷ lệ hộ nghèo tập trung chủ yếu ở những vùng khó khăn về điều kiện tự
nhiên, về kết cấu hạ tầng, về trình độ dân trí cũng như về trình độ sản xuất. Kết
quả của sự phân hoá này đang có thể ảnh hưởng sâu sắc đến tăng trưởng kinh tế
và đời sống xã hội. Nguyên nhân của bất bình đẳng gắn với mô hình tăng trưởng,
sự khác biệt giữa các vùng miền, giữa các ngành, các khu vực, các nhóm dân tộc
và sâu xa chính là bất bình đẳng cơ hội.
Để giải quyết căn bản tình trạng bất bình đẳng về thu nhập nói chung, cần
phải đổi mới cách tiếp cận và xây dựng chiến lược tăng trưởng phù hợp hơn cho
Việt Nam ngay trong giai đoạn mới 2016-2020. Giải quyết bất bình đẳng về thu
nhập không thể chỉ bằng những giải pháp trực tiếp hướng tới phân phối thu nhập
một cách “miễn cưỡng” mà phải hướng tới cách tiếp cận gia tăng bình đẳng về cơ
hội, đặc biệt cơ hội về giáo dục - đào tạo. Đồng thời, việc định hướng lại chiến
204
nguon tai.lieu . vn
