Đôi điều suy nghĩ về vấn đề Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong quản lý sự phát triển xã hội trên nguyên tắc tiến bộ và công bằng - Tương Lai

X· héi häc sè 4 (64), 1998 17 ®«i ®iÒu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò “N©ng cao chÊt l−îng nguån nh©n lùc trong qu¶n lý sù ph¸t triÓn x· héi trªn nguyªn t¾c tiÕn bé vµ c«ng b»ng”∗ T−¬ng Lai I. vÒ qu¶n lý sù ph¸t triÓn x· héi trªn nguyªn t¾c tiÕn bé vµ c«ng b»ng 1. Nguån nh©n lùc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi Nãi ®Õn x· héi, qu¶n lý x· héi tøc lµ nãi ®Õn con ng−êi, nãi ®Õn viÖc tæ chøc vµ kiÓm so¸t ®−îc ho¹t ®éng cña con ng−êi trong x· héi ®ã. T«i hiÓu néi dung cña sù kiÓm so¸t lµ: nhËn thøc vµ ph¸t hiÖn nh÷ng c¸i ®ang diÔn ra ®Ó cã thÓ h−íng nã vµo nh÷ng quy ph¹m cña luËt ph¸p ®· ®−îc mäi ng−êi c«ng nhËn, ng¨n chÆn nh÷ng viÖc lµm sai tr¸i cã h¹i cho sù æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn cña céng ®ång, cña x· héi. KiÓm so¸t kh«ng cã nghÜa lµ c−ìng bøc vµ ¸p ®Æt con ng−êi theo ý chÝ cña ng−êi cÇm quyÒn. Néi dung quan träng nhÊt cña qu¶n lý x· héi lµ tæ chøc vµ kiÓm so¸t ®−îc ho¹t ®éng vËt chÊt vµ ho¹t ®éng tinh thÇn cña x· héi ®ã. Cèt lâi cña ho¹t ®éng vËt chÊt lµ néi dung kinh tÕ cña ho¹t ®éng ®ã. Cèt lâi cña ho¹t ®éng tinh thÇn lµ néi dung v¨n hãa cña ho¹t ®éng ®ã. Ho¹t ®éng kinh tÕ, ho¹t ®éng v¨n hãa lµ ho¹t ®éng cña con ng−êi. ChÝnh v× vËy, nguån lùc con ng−êi, nguån nh©n lùc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn cña x· héi. Tuy vËy, còng ®õng quan niÖm mét c¸ch siªu h×nh vÒ nguån nh©n lùc, t¸ch nã ra khái nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan mµ con ng−êi ®ang sèng ë trong ®ã: tr×nh ®é kinh tÕ, tr×nh ®é v¨n minh mµ x· héi ®· ®¹t ®−îc, tr×nh ®é Êy ®−îc thÓ hiÖn trong quan hÖ gi÷a ng−êi vµ ng−êi. Qu¶n lý x· héi tøc lµ qu¶n lý con ng−êi trong ho¹t ®éng kinh tÕ, ho¹t ®éng v¨n hãa, còng tøc lµ tæ chøc vµ kiÓm so¸t ®−îc ho¹t ®éng ®ã. Trong tæ chøc vµ kiÓm so¸t th× tæ chøc lµ quyÕt ®Þnh, tæ chøc lµ ®· bao hµm trong nã sù kiÓm so¸t tèt. X· héi vËn ®éng theo quy luËt kh¸ch quan, con ng−êi cè g¾ng nhËn thøc cho ®−îc quy luËt Êy ®Ó h−íng hµnh ®éng cña m×nh phï hîp víi quy luËt. Nãi nhËn thøc ®−îc quy luËt cÇn hiÓu r»ng, ®ã lµ mét qu¸ tr×nh tiÖm cËn gÇn s¸t víi ch©n lý chø kh«ng thÓ hoµn toµn nhËn ch©n ®−îc quy luËt kh¸ch quan. Bëi lÏ, quy luËt vËn ®éng cña x· héi lµ mét chuçi liªn tôc cña v« vµn yÕu tè ngÉu nhiªn ®an quyÖn vµo nhau, t¸c ®éng lÉn nhau, võa bæ sung võa triÖt tiªu lÉn nhau. NhËn thøc cña con ng−êi võa tiÕp cËn ®−îc víi hiÖn thùc kh¸ch quan th× ®ång thêi hiÖn thùc ®· v−ît qua nã ®Ó tiÕp tôc sù vËn ®éng liªn tôc cña nã. §inh ninh r»ng m×nh ®· chôp ¶nh ®−îc hiÖn thùc ®Ó råi c¨n cø vµo ®ã mµ ®ãng khung nh÷ng gi¶i ph¸p vµo c¸i khung ¶nh hiÖn thùc võa nhËn ch©n ®−îc sÏ bÞ sù vËn ®éng hiÖn thùc bá qua, nh÷ng gi¶i ph¸p t−ëng lµ ®óng ®¾n còng cã nh÷ng phÇn ®· bÞ vªnh so víi hiÖn thùc ®ang vËn ®éng. CÇn l−u ý r»ng, bªn c¹nh nh÷ng “tri thøc ch¾n ch¾n” (nh− tri thøc to¸n häc, lo¹i tri thøc ®−îc läc qua nh÷ng −íc lÖ trõu t−îng hãa), phÇn lín nh÷ng tri thøc con ng−êi cã ®−îc trong ®êi sèng hµng ngµy lµ “tri thøc kh«ng ch¾c ch¾n”, lu«n lu«n ph¶i ®−îc kiÓm ®Þnh l¹i. ∗ Tãm l−îc néi dung B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc trong Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu: Nguån lùc con ng−êi trong sù ph¸t triÓn x· héi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 18 §«i ®iÒu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò “N©ng cao chÊt l−îng nguån nh©n lùc ... NhËn thøc ®−îc hiÖn thùc, tiÕp cËn ®−îc víi quy luËt vËn ®éng cña x· héi ®· khã, ®· mang tÝnh t−¬ng ®èi, huèng hå qu¶n lý ®−îc sù vËn ®éng ®ã th× cßn khã biÕt bao nhiªu. Mµ v× nãi qu¶n lý tøc lµ nãi viÖc tæ chøc vµ kiÓm so¸t ®−îc nã th× l¹i cµng thÊy tÝnh phøc t¹p kh«n l−êng cña c«ng viÖc hÕt søc khã kh¨n nµy. Quy luËt mang tÝnh kh¸ch quan. Quy luËt tù nhiªn hay quy luËt x· héi còng ®Òu mang tÝnh kh¸ch quan c¶. Tuy vËy, kh«ng thÓ kh«ng thÊy tÝnh ®Æc thï cña quy luËt x· héi: sù vËn ®éng x· héi lµ th«ng qua ho¹t ®éng cña con ng−êi, chÞu sù t¸c ®éng cña mèi quan hÖ gi÷a ng−êi vµ ng−êi. Mµ con ng−êi l¹i lu«n lu«n lµ con ng−êi cô thÓ - con ng−êi nµy - c¸ thÓ, kh«ng hÒ cã con ng−êi trõu t−îng, chung chung. ý thøc cña con ng−êi chØ ®¹o hµnh ®éng cña nã. Nh÷ng con ng−êi kh«ng ai gièng ai. ChÝnh nh÷ng kh¸c biÖt cña nh÷ng con ng−êi cô thÓ nµy cµng lµm phong phó thªm, phøc t¹p thªm tÝnh quy luËt cña vËn ®éng x· héi. ChÝnh v× thÕ mµ ng−êi ta cho r»ng lÞch sö lµ mét sù vËn ®éng trong thÕ t−¬ng quan gi÷a nhiÒu lùc l−îng ®Ó t×m ra mét vÐc t¬ ®−êng chÐo h×nh b×nh hµnh v¹ch ra con ®−êng ®i cña nã. NhËn ch©n ®−îc “con ®−êng ®i” ®ã tøc lµ nhËn thøc ®−îc quy luËt, nãi ®óng h¬n tiÖm cËn ®−îc quy luËt vËn ®éng cña x· héi. Cã tiÖm cËn ®−îc quy luËt vËn ®éng Êy míi cã thÓ nãi ®−îc chuyÖn qu¶n lý x· héi. Dùng nªn mét c¸i khung cã s½n, ¸p ®Æt nã vµo x· héi, ®Ò ra nh÷ng gi¶i ph¸p qu¶n lý theo c¸i khung cã s½n ®ã, chØ cã thÓ r¬i vµo chñ nghÜa duy ý chÝ, t¹o ra vËt c¶n cho sù ph¸t triÓn x· héi mµ th«i. T¹o ra vËt c¶n, lµm chËm sù ph¸t triÓn, song sù vËn ®éng cña x· héi theo quy luËt cña nã sÏ tù më ®−êng cho ph¸t triÓn. C¸i hîp lùc vÐc t¬ ®−êng chÐo h×nh b×nh hµnh tù v¹ch ra con ®−êng ®i cña nã mµ kh«ng cÇn ®Õn sù qu¶n lý. ChØ cã ®iÒu, nÕu trong ®iÒu kiÖn ®ã th× sù ph¸t triÓn chËm l¹i, chËm v× cã lóc thôt lïi, cã lóc dËm ch©n t¹i chç. Song nh×n chung trong toµn bé sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, th× nh÷ng b−íc thôt lïi, dËm ch©n t¹i chç chØ lµ nh÷ng dÝch d¾c, nh÷ng kho¶nh kh¾c, kh«ng thay ®æi ®−îc chiÒu h−íng ph¸t triÓn cña cuéc sèng. NhÊn m¹nh ®iÒu nµy ®Ó hiÓu râ tÝnh phøc t¹p vµ còng lµ tÝnh t−¬ng ®èi cña sù qu¶n lý x· héi. Cã lóc, ng−êi ta cø ngì nh− lµ cã thÓ qu¶n lý ®−îc tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng x· héi. Thùc ra, dï kh«ng cã qu¶n lý hay qu¶n lý tåi, qu¶n lý háng, th× x· héi vÉn cø vËn ®éng theo quy luËt cña nã. NÕu qu¶n lý tèt, cã nghÜa lµ dùa vµo quy luËt ®· ph¸t hiÖn ®−îc mµ h−íng sù qu¶n lý theo quy luËt ®ã th× sÏ thóc ®Èy ®−îc sù ph¸t triÓn nhanh h¬n. BiÖn chøng cña sù vËt s¶n sinh ra biÖn chøng cña t− duy chø kh«ng ph¶i lµ ng−îc l¹i. V× vËy, nÕu c¸i cô thÓ lµ sù tæng hîp cña nhiÒu tÝnh quy ®Þnh, vµ do ®ã nã lµ sù thèng nhÊt cña c¸i ®a d¹ng - th×, khi c¸i cô thÓ víi t− c¸ch lµ c¸i cô thÓ trong t− duy chÝnh lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc x©y dùng bëi hÖ thèng nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï cña lý luËn. Nãi nh− thÕ ®Ó nhÊn m¹nh r»ng, c¸i cô thÓ phong phó h¬n c¸i trõu t−îng, vµ c¸i trõu t−îng lµ sù biÓu hiÖn phiÕn diÖn cña c¸i cô thÓ, nã nghÌo nµn h¬n vÒ tÝnh quy ®Þnh vµ quan hÖ so víi c¸i cô thÓ. HiÓu nh− vËy ®Ó cã sù nh×n nhËn vÒ tÝnh t−¬ng ®èi cña sù qu¶n lý x· héi. Kh«ng nªn cã ¶o t−ëng vÒ sù qu¶n lý x· héi theo kiÓu tæ chøc vµ kiÓm so¸t toµn bé sù vËn ®éng cùc kú phøc t¹p cña x· héi. ChØ cã thÓ qu¶n lý trªn nh÷ng chiÒu h−íng c¬ b¶n cña ho¹t ®éng x· héi, t¸c ®éng vµo nh÷ng kh©u c¬ b¶n ®ã ®Ó do ®ã mµ x· héi sÏ tù ®iÒu chØnh sù vËn hµnh cña nã trªn v« vµn nh÷ng ho¹t ®éng. Còng chÝnh v× thÕ mµ xu h−íng kh¸ phæ biÕn trªn thÕ giíi hiÖn nay vÒ c¶i c¸ch sù qu¶n lý cña nhµ n−íc ®èi víi x· héi lµ nhÊn m¹nh ®Õn ý t−ëng: “Nhµ n−íc lµm Ýt nhÊt ®Ó d©n ®−îc h−ëng nhiÒu nhÊt, nhµ n−íc kh«ng lµm g× mµ kh«ng g× lµ kh«ng lµm! Muèn thÕ th× ph¶i biÕt c¸ch lµm c¸i g× vµ kh«ng lµm c¸i g×, tøc lµ muèn “kh«ng g× lµ kh«ng lµm” th× ph¶i biÕt c¸ch “kh«ng lµm g× c¶”. HiÓu cho ®−îc ®iÒu nµy thËt kh«ng ®¬n gi¶n. Còng do vËy míi cµng râ h¬n v× sao ng−êi ta cè g¾ng x©y dùng tèt x· héi d©n sù tù qu¶n ®i liÒn víi viÖc x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn. 2. Nguyªn t¾c tiÕn bé vµ c«ng b»ng trong sù qu¶n lý sù ph¸t triÓn cña x· héi Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn T−¬ng Lai 19 Thùc ra, thuËt ng÷ qu¶n lý sù ph¸t triÓn nghe kh«ng æn. Ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tù th©n vËn ®éng cña x· héi . Dï c¸ nh©n con ng−êi cã nhËn thøc ®−îc hay kh«ng th× nh÷ng quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng cña x· héi sÏ tù t×m lÊy xu thÕ tÊt yÕu ®Ó ph¸t triÓn theo vÐc t¬ lùc ®−êng chÐo h×nh b×nh hµnh, tù chóng ®· t¹o ra mét thÕ c©n b»ng nµo ®ã trong qu¸ tr×nh vËn ®éng. Con ng−êi cè g¾ng nhËn thøc ®−îc quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn ®ã ®Ó qu¶n lý ho¹t ®éng cña con ng−êi, tæ chøc vµ kiÓm so¸t sù ho¹t ®éng ®ã ®Ó lµm cho mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ con ng−êi trong c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ, qu¸ tr×nh v¨n hãa ®−îc tèt ®Ñp h¬n, mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn thuËn lîi h¬n cho sù ph¸t triÓn (khai th¸c mäi tiÒm n¨ng cña thiªn nhiªn ban ph¸t cho con ng−êi, nh−ng ph¶i gi÷ g×n c¶nh quan thiªn nhiªn, b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i ®Ó dù liÖu tr−íc vµ tr¸nh ®−îc sù tr¶ thï cña thiªn nhiªn). V× thÕ, nãi tiÕn bé tøc lµ nãi sù ho¹t ®éng cña con ng−êi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ thuËn víi quy luËt cña tù nhiªn vµ cña x· héi. Qu¶n lý x· héi tèt tøc lµ tæ chøc vµ kiÓm so¸t ®−îc ho¹t ®éng cña con ng−êi phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan ®ã. Nh©n tè ho¹t ®éng cña x· héi, xÐt ®Õn cïng, lµ nh÷ng con ng−êi cã ý thøc, hµnh ®éng cã suy nghÜ, nhiÖt t×nh say mª theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Mçi mét c¸ nh©n ®eo ®uæi mét môc ®Ých riªng cña m×nh. Tõng con ng−êi ®Òu h−íng hµnh ®éng cña m×nh theo mét môc tiªu nµo ®ã trong cuéc sèng. Mçi mét con ng−êi ®Òu h−íng tíi nh÷ng c¸i m×nh mong muèn. ThÕ nh−ng, nÕu xÐt chung l¹i, tæng hßa tÊt c¶ nh÷ng c¸ nh©n trong mét céng ®ång, liÖu cã thÓ t×m thÊy ®éng c¬ −íc muèn cña hä kh«ng? Khi xÐt mét c¸ch kh¸i qu¸t trªn tæng thÓ cña ho¹t ®éng x· héi, ng−êi ta sÏ thÊy r»ng, thËt ra ®éng c¬ ho¹t ®éng cña mçi c¸ nh©n kh«ng cã ý nghÜa lµ bao ®èi víi kÕt qu¶ cuèi cïng cña lÞch sö, mÆc dÇu lÞch sö còng chÝnh lµ lÞch sö cña con ng−êi. Hîp lùc cña vÐc t¬ ®−êng chÐo h×nh b×nh hµnh t¹o ra thÕ c©n b»ng cña nh÷ng ®éng lùc c¸ nh©n võa bæ sung lÉn nhau, võa ®ông ®é, triÖt tiªu lÉn nhau, thÕ c©n b»ng ®ã thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. Sù tiÕn bé n»m trong xu h−íng cña sù ph¸t triÓn ®ã. Theo quy luËt ph¸t triÓn th× sù ®µo th¶i, c¸i cò ph¶i tù phñ ®Þnh ®Ó c¸i míi ra ®êi, lµ kh«ng sao cã thÓ tr¸nh khái. V× thÕ, nãi qu¶n lý x· héi theo nguyªn t¾c tiÕn bé (vµ c«ng b»ng ) th× ®iÒu tiªn quyÕt ®Ó b¶o ®¶m ®−îc nguyªn t¾c ®ã lµ ph¶i ®øng vÒ phÝa c¸i míi, cæ vò cho c¸i míi ph¸t triÓn nhanh. Kh«ng ®¶m b¶o ®−îc ®iÒu nµy th× mäi néi dung cña kh¸i niÖm tiÕn bé ®Òu rÊt m¬ hå, thËm chÝ lµ ngôy t¹o ®Ó bao che cho nh÷ng thÕ lùc v× môc ®Ých ®en tèi vµ quyÒn lîi cña m×nh mµ k×m h·m sù ph¸t triÓn. VÒ kh¸i niÖm c«ng b»ng. ë ®©y, c«ng b»ng ®−îc hiÓu lµ c«ng b»ng x· héi. C«ng b»ng lµ kh¸i niÖm cÇn x¸c ®Þnh phï hîp víi tõng tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi. C«ng b»ng lu«n mang tÝnh t−¬ng ®èi. Trong mét tr×nh ®é ph¸t triÓn mµ x· héi ®¹t ®−îc th× c¸i néi dung c«ng b»ng cña nã sÏ lµ kh«ng c«ng b»ng khi x· héi ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é cao h¬n. §−a ra mét môc tiªu c«ng b»ng mµ kh«ng x¸c ®Þnh néi dung sÏ cã thÓ cã t¸c dông tiªu cùc ®Õn nguån lùc cña sù ph¸t triÓn. SÏ lµ bæ Ých nÕu tham kh¶o nh÷ng luËn ®iÓm sau ®©y trong b¸o c¸o cña Liªn hiÖp quèc do Roy D.Morey, ®iÒu phèi viªn th−êng tró cña Liªn hiÖp quèc t¹i ViÖt Nam so¹n th¶o ViÖt Nam cÇn thÕ æn ®Þnh nµo?: “Mét sù æn ®Þnh n¨ng ®éng (t¨ng tr−ëng cao) míi thËt cÇn thiÕt ®Ó duy tr× sù c©n b»ng. V× vËy, ViÖt Nam cÇn thÕ æn ®Þnh c©n b»ng cña mét ng−êi ®i xe ®¹p, chø kh«ng ph¶i mét ng−êi ®øng yªn t¹i chç. VÒ mÆt ®èi néi, sù æn ®Þnh ®ã tèt nhÊt cÇn ®¹t ®−îc b»ng c¸ch th−êng xuyªn t¨ng c−êng c«ng b»ng vµ t¨ng tr−ëng chø kh«ng ph¶i b»ng c¸ch ¸p ®Æt ®Ó cã sù æn ®Þnh. VÒ mÆt khu vùc, vÞ trÝ quèc tÕ cña ViÖt Nam kh«ng thÓ æn ®Þnh nÕu ViÖt Nam tôt hËu qu¸ xa so víi c¸c n−íc l¸ng giÒng t¨ng tr−ëng nhanh. T−¬ng tù nh− vËy, nÕu mét phÇn lín d©n chóng ë trong c¶nh nghÌo, sÏ cã khuynh h−íng ®« thÞ hãa th¸i qu¸ vµ qu¸ nhanh, gia t¨ng téi ph¹m vµ kh«ng æn ®Þnh. NÕu chØ cã mét sè nhãm ng−êi nhÊt ®Þnh cã c¬ héi ®Ó thµnh c«ng, hoÆc nÕu mét sè c«ng ty ®éc quyÒn bãp nÆn nh÷ng kho¶n lîi nhuËn lín kh«ng ph¶i do hä lµm ra còng sÏ lµm n¶y sinh bÊt b×nh ®èi víi bÊt c«ng vµ kh«ng Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 20 §«i ®iÒu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò “N©ng cao chÊt l−îng nguån nh©n lùc ... chÝnh ®¸ng. Sù æn ®Þnh sÏ ®−îc cñng cè nÕu d©n chóng lµm giµu mét c¸ch chÝnh ®¸ng, ng−îc l¹i sù æn ®Þnh sÏ bÞ tæn h¹i nÕu sù giµu cã ®−îc coi lµ kÕt qu¶ cña c¸ch lµm ¨n luån l¸ch kh«ng c«ng b»ng vµ cña sù thiªn vÞ. VÒ mÆt nµy, râ rµng ®iÒu hÕt søc quan träng lµ ph¶i ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vÒ c¬ héi, sù tin t−ëng vµo tÝnh c«ng b»ng cña c¶ hÖ thèng vµ sù æn ®Þnh kinh tÕ - x· héi. C«ng b»ng kh«ng ph¶i lµ mét sù thªm th¾t hay mét thø xa xØ mµ lµ mét bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña mét chiÕn l−îc tæng thÓ ®· ®−îc c©n nh¾c kü cµng. §¹t ®−îc sù c«ng b»ng - ë ®©y muèn nãi ®Õn nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu vµ sù tiÕp cËn c«ng b»ng víi nh÷ng c¬ héi míi n¶y sinh, kh«ng ph¶i lµ sù c«ng b»ng vÒ thu nhËp cho tÊt c¶ mäi ng−êi-sÏ hç trî trùc tiÕp c¶ t¨ng tr−ëng lÉn æn ®Þnh, vµ b¶n th©n sù c«ng b»ng ®ã còng lµ ®iÒu ®¸ng mong −íc”.1 ChÝnh v× thÕ, cÇn hiÓu r»ng, c«ng b»ng x· héi ®ang lµ mét sù t×m tßi nghiªn cøu dµi l©u mµ kÕt qu¶ cña nã ®−îc thùc hiÖn b»ng chÝnh cuéc phÊn ®Êu cña con ng−êi cho h¹nh phóc cña b¶n th©n m×nh. C«ng b»ng x· héi lµ mét −íc m¬ cña loµi ng−êi. Êy vËy mµ, cho ®Õn h«m nay, nh÷ng n¨m cuèi cïng chuÈn bÞ b−íc vµo thiªn niªn kû thø ba, loµi ng−êi vÉn ch−a t×m ®−îc cho m×nh mét m« h×nh x· héi thùc hiÖn ®−îc −íc m¬ Êy. Ph−¬ng §«ng ®· tõng ®Æt vÊn ®Ò bÊt c«ng x· héi vµ kh¸t väng c«ng b»ng tr−íc ph−¬ng T©y. S¸u thÕ kû tr−íc C«ng nguyªn, PhËt gi¸o, råi sau ®ã Khæng gi¸o ®· ®Æt ra vÊn ®Ò bÊt c«ng x· héi vµ kh¸t väng sù c«ng b»ng. PhËt d¹y: kh«ng cã ®¼ng cÊp trong m¸u cïng ®á, n−íc m¾t cïng mÆn! Cßn cô Khæng th× khuyªn r»ng viÖc g× m×nh kh«ng muèn th× ®õng g©y ra cho ng−êi kh¸c. ChËm h¬n ph−¬ng §«ng, ph−¬ng T©y víi ba nhµ t− t−ëng lín: X«cr¸t, Platon vµ Aristèt ®· ®−a ra nh÷ng triÕt lý vÒ kh¸t väng cña con ng−êi ®èi víi c«ng b»ng x· héi. Nh÷ng ý t−ëng vÒ c«ng b»ng x· héi chiÕm mét vÞ trÝ lín trong t− duy triÕt häc, ®Æc biÖt lµ trong viÖc ph©n phèi nguån cña c¶i (vËt chÊt vµ tinh thÇn) trong x· héi. Mét thêi gian rÊt dµi, c¸c nhµ kinh tÕ häc v× vËy, còng chØ tËp trung vµo ph©n bè vµ sö dông nguån lùc, hä dµnh viÖc ph©n phèi cho triÕt häc, x· héi häc, chÝnh trÞ häc. Song trªn thùc tÕ, sù ph©n bè nguån lùc lu«n lu«n g¾n liÒn víi ph©n bè phóc lîi, ph©n bè nguån lùc cã ý nghÜa trùc tiÕp vµ quyÕt ®Þnh ®Õn viÖc ph©n phèi c«ng b»ng phóc lîi x· héi. ChÝnh v× thÕ, kho¶ng nöa thÕ kû sau, nhÊt lµ vµi ba thËp kû gÇn ®©y, kinh tÕ häc ®i gÇn l¹i vµ cã xu h−íng nhËp vµo x· héi häc, ®i s©u vµo nghiªn cøu sù c«ng b»ng trong ph©n phèi gi÷a c¸c c¸ nh©n, c¸c thÕ hÖ, c¸c tÇng líp, c¸c téc ng−êi, c¸c vïng l·nh thæ, v.v... Sù c«ng b»ng trong ph©n phèi Êy cã néi dung ®¸ng chó ý lµ: sù ph©n phèi thu nhËp dÇn dÇn më réng thµnh ph©n phèi phóc lîi víi mét néi dung rÊt ®a d¹ng, trong ®ã bao gåm c¶ nh÷ng phóc lîi kh«ng thÓ mua ®−îc b»ng tiÒn. Ng−êi ta quan niÖm néi dung cña phóc lîi cÇn ®−îc ph©n phèi c«ng b»ng gåm: KhÝ hËu, ®iÒu kiÖn lao ®éng; tÝnh chÊt lao ®éng, tù do c¸ nh©n, c¸c quyÒn con ng−êi nh− kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi; b¶o ®¶m t−¬ng lai m×nh vµ gia ®×nh; thêi gian nhµn rçi; th−ëng thøc vµ s¸ng t¹o v¨n häc, nghÖ thuËt - gi¶i trÝ theo së thÝch; sù ®a d¹ng vµ giµu cã cña c¸c quan hÖ ng−êi. Trong c¸c quyÒn c¸ nh©n, chÝnh trÞ vµ x· héi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi c¸c quyÒn kinh tÕ (së h÷u, sö dông, h−ëng thô...) thÓ hiÖn chñ yÕu ë nh÷ng ®iÓm sau: - §−îc h−ëng vµ dïng hoµn toµn kh«ng mÊt chi phÝ c¸ nh©n v× ®ã lµ thµnh qu¶ cña c¶ chÕ ®é x· héi, do ®ã kh«ng cã xu h−íng sö dông tïy tiÖn. 1 “TiÕn KÞp”. Ph¸t triÓn n¨ng lùc ®Ó xãa nghÌo ë ViÖt Nam. Liªn HiÖp quèc do UNDP vµ UNICEF xuÊt b¶n. Hµ Néi-10/1996. Tr. 5&6. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn T−¬ng Lai 21 - B×nh ®¼ng toµn diÖn, kh«ng cã chuyªn m«n hãa ®Ó sö dông cã hiÖu qu¶ nhÊt mét sè quyÒn nµo ®ã (riªng quyÒn tù do ng«n luËn cã thÓ lµ ngo¹i lÖ). - Kh«ng thÓ mang quyÒn chÝnh trÞ vµ x· héi ra ®Ó th−ëng, ph¹t, trõ tr−êng hîp téi ph¹m h×nh sù bÞ mÊt quyÒn. - Kh«ng thÓ mua b¸n, chuyÓn nh−îng. Tõ quan ®iÓm ®ã, kinh tÕ häc hiÖn ®¹i cè g¾ng ®i s©u ph©n tÝch vÒ c«ng b»ng x· héi, ph©n lo¹i ra c¸c d¹ng bÊt c«ng, chia nh÷ng ®Æc ®iÓm cña hai d¹ng bÊt c«ng chñ yÕu nhÊt: bÊt c«ng vÒ c¬ héi vµ bÊt c«ng vÒ thï lao. Theo hä, cã 3 nguån gèc ®Î ra bÊt c«ng vÒ c¬ héi, dÉn tíi sù mÊt c«ng b»ng: 1. Nguån gèc gia ®×nh, liªn quan tíi nguån gien sinh vËt nh− sù kháe m¹nh, n¨ng khiÕu bÈm sinh, nÒn t¶ng v¨n hãa cña gia ®×nh. 2. Sù ph©n biÖt ®èi xö v« t×nh hay cè ý vÒ chÝnh trÞ, vÒ kinh tÕ, vÒ chñng téc, nßi gièng, quèc tÞch, giíi tÝnh, løa tuæi, t«n gi¸o tÝn ng−ìng, møc giµu nghÌo, vïng c− tró, v.v... 3. Nh÷ng kh¸c biÖt vÒ kh¶ n¨ng ®ãng gãp cña tõng con ng−êi trong ®ã cã vèn nh©n lùc vµ vèn cña c¶i, ®Æc biÖt lµ vèn thõa kÕ. Cßn ®èi víi nh÷ng bÊt c«ng vÒ thï lao, ng−êi ta còng ®· chØ ra ba nguyªn nh©n c¬ b¶n: 1. Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc chªnh lÖch cña con ng−êi do sù bÊt c«ng trong gi¸o dôc ®µo t¹o hoÆc do nh÷ng cè g¾ng vµ kh¶ n¨ng cña mçi con ng−êi, tõ ®ã lµm cho kh¶ n¨ng cèng hiÕn kh«ng gièng nhau, dÉn ®Õn thu nhËp chªnh lÖch. 2. Nh÷ng khuyÕt tËt bÈm sinh cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµm cho con ng−êi cã nh÷ng lîi vµ h¹i kh¸c nhau, dÉn ®Õn nh÷ng c¸i thiÖt ®Çy bi th−¬ng trong kinh tÕ thÞ tr−êng. 3. Nh÷ng sai lÖch v« t×nh hay cè ý trong c¸c chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc, c¸c thÓ chÕ x· héi vÒ ph©n bè vµ ph©n phèi. ChØ ra nguån gèc cña lo¹i bÊt c«ng vÒ c¬ may vµ bÊt c«ng vÒ thï lao, kinh tÕ häc hiÖn ®¹i ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó ®¸nh gi¸ vÒ bÊt c«ng x· héi, thËm chÝ cè g¾ng ®Þnh l−îng hãa nh÷ng bÊt c«ng ®ã: vÝ dô tÝnh hÖ sè Gini ®Ó ®o vÒ bÊt b×nh ®¼ng x· héi trong thu nhËp, tÝnh chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi (HDI) ®Ó ®o nh÷ng thµnh tùu kh¸i qu¸t ë mét n−íc trªn 3 chiÒu kÝch c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn con ng−êi: tuæi thä, tri thøc vµ mét møc sinh ho¹t ®µng hoµng, hoÆc chØ sè ®o møc trao quyÒn theo giíi tÝnh (GEM: Gender Empowerment Measure) ®Ó xem møc ®é phô n÷ ®−îc tham gia vµo ®êi sèng kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, hoÆc chØ sè ph¸t triÓn liªn quan ®Õn giíi tÝnh (GDI: Gender related Development Index) nh»m ®o nh÷ng thµnh tùu theo cïng chiÒu kÝch vµ nh÷ng biÕn sè nh− HDI, nh−ng ®Ó t×m ra nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng nam n÷, v.v... Tõ sù ®¸nh gi¸ ®ã mµ kinh tÕ häc hiÖn ®¹i cè g¾ng t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p, v¹ch ra c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi h−íng vµo nh÷ng lo¹i bÊt c«ng nµo næi cém lªn, g©y ra sù mÊt æn ®Þnh x· héi vµ c¶n trë sù ph¸t triÓn kinh tÕ. Nh÷ng cè g¾ng ®ã cã sù ®ãng gãp phÇn nµo vµo sù æn ®Þnh x· héi ®Ó t¨ng tr−ëng kinh tÕ, tuy nhiªn, kh«ng thÓ nµo gi¶i quyÕt næi m©u thuÉn gi÷a c«ng b»ng x· héi vµ hiÖu qu¶ cña ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi. Ch¼ng h¹n nh−, mèi quan hÖ gi÷a ph©n bè nguån lùc vµ ph©n phèi thµnh qu¶ vÉn lµ vÊn ®Ò nan gi¶i ch−a t×m ®−îc ®¸p sè. NÕu nh− môc tiªu ph©n bè tèi −u víi môc tiªu ph©n phèi c«ng b»ng trïng khíp víi nhau th× nã cã thÓ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn. Nh−ng th«ng th−êng th× môc tiªu ph©n phèi g©y ra hËu qu¶ xÊu cho sù ph©n bè, g©y nªn t¸c ®éng tr¸i chiÒu, lµm cho môc tiªu ph©n bè tèi −u kh«ng phï hîp víi ph©n phèi c«ng b»ng. ThÕ lµ, ®iÒu tiªu cùc x¶y ra: lµm triÖt tiªu ®éng lùc, n¶n lßng ng−êi lao Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn