Đô thị hóa ở Việt Nam những năm 90: Một số đặc trưng kinh tế, xã hội cơ bản - Nguyễn Hữu Minh

X· héi häc sè 1 (77), 2002 11 ®« thÞ hãa ë viÖt nam nh÷ng n¨m 90: mét sè ®Æc tr−ng kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n* NguyÔn H÷u Minh Më ®Çu Qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®−îc ®o b»ng møc ®é tËp trung d©n sè vµ nh÷ng thay ®æi trong tØ träng d©n sè sèng trong c¸c khu vùc ®« thÞ. Sau mét thêi kú dµi gi÷ nguyªn tØ lÖ d©n sè ®« thÞ trong tæng d©n sè vµ sù sót gi¶m t¹m thêi tØ lÖ ®ã xuÊt hiÖn sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, tõ ®Çu nh÷ng n¨m 80 d©n sè ®« thÞ ë ViÖt Nam b¾t ®Çu t¨ng. Tuy nhiªn nhÞp ®é thay ®æi vÉn t−¬ng ®èi chËm, vµ tØ lÖ d©n sè ®« thÞ chiÕm cã 19,7% tæng d©n sè n¨m 1989. Trong thËp kû 90 ®« thÞ hãa t¨ng nhanh h¬n vµ ®Õn n¨m 1999, 23,5% d©n sè ViÖt Nam sèng ë nh÷ng vïng ®−îc xÕp vµo khu vùc ®« thÞ1. TØ lÖ nµy vÉn thuéc vµo lo¹i thÊp so víi hÇu hÕt c¸c n−íc trong vïng, chØ cao h¬n kh«ng ®¸ng kÓ tØ träng d©n sè ®« thÞ cña Lµo vµ C¨m-pu-chia (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000). §¸ng chó ý lµ tØ lÖ d©n sè ®« thÞ t¨ng lªn trong thËp niªn qua kh«ng hoµn toµn chØ do c¸c nguån t¨ng tù nhiªn vµ t¨ng c¬ häc truyÒn thèng mµ viÖc ph©n lo¹i l¹i ®Þa giíi hµnh chÝnh ®· ®ãng gãp phÇn quan träng lµm t¨ng thªm tØ lÖ d©n sè ®« thÞ. Dùa vµo c¸ch ph©n gi¶i sù t¨ng tr−ëng d©n sè t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n (GSO 2000) th× cã thÓ thÊy r»ng tØ lÖ ®ãng gãp cña viÖc ph©n lo¹i l¹i ®Þa giíi hµnh chÝnh trong toµn bé thêi kú 1989-1999 ®èi víi sè d©n t¨ng ë khu vùc ®« thÞ lµ 27%2. MÆc dï tØ träng d©n sè ®« thÞ cßn thÊp, cho ®Õn nay sè l−îng c¸c ®« thÞ ë ViÖt Nam ®· lªn ®Õn trªn 600 ®« thÞ trong ®ã cã 4 thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng, 83 thµnh phè, thÞ x· thuéc tØnh, vµ h¬n 500 thÞ trÊn (Bé X©y dùng 1999). Cïng víi sù t¨ng lªn cña møc ®é ®« thÞ hãa, ®· vµ ®ang h×nh thµnh nh÷ng côm ®« thÞ theo l−u vùc s«ng, ven biÓn, däc c¸c ®−êng giao th«ng quan träng. * T¸c gi¶ xin c¶m ¬n c¸c ®ång nghiÖp §ç Minh Khuª, Phïng Tè H¹nh, Ph¹m Quúnh H−¬ng, NguyÔn Nga My, §Æng Thanh Tróc, NguyÔn §øc Vinh, NguyÔn ThiÖn H¶o, vµ TrÇn Quý Long (ViÖn X· héi häc) ®· gióp chuÈn bÞ t− liÖu cho t¸c gi¶ hoµn thµnh bµi viÕt nµy. 1 Trong bµi nµy, d©n sè ®« thÞ ®−îc ®Þnh nghÜa lµ bao gåm nh÷ng ng−êi sèng trong c¸c khu vùc néi thµnh cña thµnh phè, néi thÞ cña thÞ x·, hoÆc c¸c thÞ trÊn. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi sèng trong c¸c khu vùc hµnh chÝnh kh¸c (x·) sÏ ®−îc coi lµ d©n c− n«ng th«n. §Þnh nghÜa khu vùc d©n c− nµo thuéc ®« thÞ hay n«ng th«n lµ mét thñ tôc hµnh chÝnh vµ ®−îc x¸c ®Þnh ®èi víi mçi khu vùc trong Tæng ®iÒu tra d©n sè. 2 C¸c t¸c gi¶ tÝnh to¸n r»ng, trong thêi kú 1994 ®Õn 1998 d©n sè ®« thÞ ë ViÖt Nam t¨ng 1,4 triÖu do kÕt qu¶ cña sù ph©n lo¹i l¹i ®Þa giíi hµnh chÝnh. TØ lÖ 27% ®−îc tÝnh trªn c¬ së gi¶ ®Þnh r»ng møc ®é thay ®æi d©n sè do sù ph©n lo¹i l¹i nµy ¸p dông cho c¶ thêi kú 1989-1999 (GSO 2000). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 12 §« thÞ hãa ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m 90: mét sè ®Æc tr−ng kinh tÕ-x· héi c¬ b¶n Møc ®é ®« thÞ hãa t¨ng lªn ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90 g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña x· héi ViÖt Nam trong thêi kú nµy. Nh÷ng biÕn ®æi nµy bao gåm sù t¨ng lªn cña tr×nh ®é gi¸o dôc, ®a d¹ng hãa c¬ cÊu nghÒ nghiÖp, vµ t¨ng sù héi nhËp vÒ kh«ng gian. Sù thay ®æi m¹nh mÏ diÔn ra ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña cuéc sèng, nhÊt lµ tõ khi cã qu¸ tr×nh §æi míi vÒ kinh tÕ n¨m 1986. Bµi viÕt nµy nªu lªn mét sè ®Æc ®iÓm kinh tÕ-x· héi chñ yÕu cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ë ViÖt Nam trong thËp niªn 90, tËp trung vµo nh÷ng kh¸c biÖt vÒ kinh tÕ-x· héi vµ nh©n khÈu gi÷a ®« thÞ vµ n«ng th«n. Do khu«n khæ cña bµi viÕt, chóng t«i kh«ng tr×nh bµy sù kh¸c biÖt ®« thÞ hãa theo vïng ®Þa lý kinh tÕ còng nh− theo c¸c møc ®é ®« thÞ hãa. PhÇn lín sè liÖu sö dông trong bµi nµy lµ tõ kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999 (®· c«ng bè hoÆc do tù tÝnh to¸n). Mét sè sè liÖu trong bµi kh«ng nªu nguån trÝch dÉn chÝnh lµ c¸c kÕt qu¶ do t¸c gi¶ vµ céng t¸c viªn tù tÝnh to¸n tõ sè liÖu gèc cña Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999. 1. Cïng víi sù t¨ng c−êng qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa trong thËp niªn võa qua, c¸c ®« thÞ ®· ®ãng vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc, ®Æc biÖt lµ c¸c ®« thÞ chñ ®¹o nh− Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ H¶i Phßng. NhÞp ®é t¨ng tr−ëng GDP cña c¸c khu vùc ®« thÞ cao h¬n h¼n so víi c¸c vïng n«ng th«n. VÝ dô, tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP hµng n¨m trong thêi kú 1991-1995 ë khu vùc thµnh thÞ lµ 8,8% trong khi ë n«ng th«n chØ lµ 2,7% (ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng... 1996). Tèc ®é t¨ng tr−ëng GDP cña c¶ n−íc n¨m 2000 so víi n¨m 1999 lµ 6,7%, trong khi ®ã tèc ®é t¨ng tr−ëng cña Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ h¬n 9% (B¸o Sµi Gßn Gi¶i Phãng 03-01-2001; B¸o Hµ Néi Míi 01-01 vµ 13-01-2001). Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh, vµ H¶i Phßng cã tØ lÖ ®ãng gãp vµo Tæng s¶n phÈm trong n−íc c¸c n¨m 1995, 1996, 1997 tÝnh theo gi¸ so s¸nh 1994 lµ gÇn 30% (Tæng côc Thèng kª 1998: tr. 23, 71, 147; Tæng côc Thèng kª 2000: tr. 20). Hµ Néi lµ trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ, cã nhiÒu ®Çu mèi giao th«ng, dÔ th«ng th−¬ng víi bªn ngoµi. Ngoµi ra, ngµnh th−¬ng m¹i Hµ Néi ph¸t triÓn réng kh¾p vµ lµ n¬i ph¸t luång, phôc vô phÇn lín nhu cÇu hµng hãa, dÞch vô cho c¸c tØnh phÝa B¾c. §èi víi thµnh phè Hå ChÝ Minh, vÞ trÝ c«ng nghiÖp cña thµnh phè so víi c¶ n−íc kh«ng ngõng t¨ng lªn: 1980 chiÕm 21,6%; 1985: 23,0%; 1990: 25,8%; 1995: 28,5%; 1999: 29,6% (Tæng côc Thèng kª 2000). B»ng tiÒm lùc cña m×nh, ngay tõ nh÷ng n¨m 80 th−¬ng nghiÖp thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· chi phèi hÇu nh− toµn bé cung, cÇu, hµng hãa vµ gi¸ c¶ ë vïng Nam Bé vµ cã vai trß kh«ng nhá t¸c ®éng ®Õn ho¹t ®éng th−¬ng nghiÖp cña c¶ n−íc. So víi Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh, H¶i Phßng ë vÞ trÝ khiªm tèn h¬n. Tuy nhiªn thµnh phè còng cã vai trß rÊt quan träng trong tam gi¸c t¨ng tr−ëng Hµ Néi- H¶i Phßng - Qu¶ng Ninh theo ®Þnh h−íng ph¸t triÓn ®« thÞ chung cña c¶ n−íc. Ba thµnh phè nµy cßn lµ nh÷ng trung t©m ®µo t¹o lín. PhÇn lín c¸c tr−êng ®¹i häc, cao ®¼ng, d¹y nghÒ tËp trung ë ®©y. §ã lµ c¸c ®« thÞ cã tiÒm lùc khoa häc lín m¹nh nhÊt trong c¶ n−íc, cã chÊt l−îng lao ®éng kh¸ nhÊt, vµ cã nhiÒu nghÒ tinh x¶o. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn NguyÔn H÷u Minh 13 2. Sù kh¸c biÖt ®« thÞ-n«ng th«n thÓ hiÖn râ ë c¬ cÊu vµ chÊt l−îng nguån nh©n lùc. §¹i bé phËn d©n c− ®« thÞ lµm viÖc trong c¸c ngµnh phi n«ng nghiÖp, trong khi ®ã lao ®éng n«ng nghiÖp vÉn lµ n¬i thu hót chñ yÕu nguån nh©n lùc ë n«ng th«n. C¬ cÊu c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ë khu vùc ®« thÞ ®a d¹ng h¬n so víi ë n«ng th«n. Nguån nh©n lùc ë ®« thÞ ®−îc ®Æc tr−ng bëi tr×nh ®é häc vÊn vµ tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt cao h¬n. Tuy nhiªn, d©n c− ®« thÞ cã tØ lÖ thÊt nghiÖp cao h¬n so víi d©n c− n«ng th«n. NÐt ®Æc tr−ng cña ®« thÞ lµ cã tØ lÖ cao d©n sè lµm viÖc trong c¸c ngµnh phi n«ng nghiÖp. Tû lÖ d©n sè lµm viÖc trong lÜnh vùc n«ng, l©m, thñy s¶n ë n«ng th«n rÊt cao (83,9%), gÊp h¬n 4 lÇn so víi tØ lÖ d©n sè lµm viÖc trong ngµnh nµy ë khu vùc ®« thÞ (20%). Ng−îc l¹i, tû lÖ d©n sè ®« thÞ lµm viÖc t¹i c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, x©y dùng gÊp kho¶ng 4,5 lÇn; t¹i c¸c ngµnh th−¬ng m¹i, dÞch vô gÊp h¬n 6 lÇn so víi tû lÖ d©n sè n«ng th«n lµm viÖc t¹i c¸c ngµnh t−¬ng øng. Cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n. T¹i ®« thÞ, thµnh phÇn kinh tÕ nhµ n−íc vµ c¸ thÓ ®ãng vai trß quan träng nhÊt trong vÊn ®Ò viÖc lµm. Tû lÖ d©n sè ®« thÞ lµm viÖc trong thµnh phÇn kinh tÕ nhµ n−íc lµ 27%, trong khi tû lÖ t−¬ng øng ë n«ng th«n chØ cã 5,1%. T¹i khu vùc n«ng th«n, cã mét tû lÖ ®¸ng kÓ lao ®éng lµm viÖc trong thµnh phÇn kinh tÕ tËp thÓ (32,8%). Ngoµi ra, ë khu vùc ®« thÞ cã mét bé phËn kh«ng nhá lao ®éng lµm viÖc trong c¸c tæ chøc kinh tÕ t− nh©n, hçn hîp vµ 100% cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi. Tr×nh ®é häc vÊn lµ mét chØ b¸o c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn. Sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999 cho thÊy sù nghiÖp gi¸o dôc tiÕp tôc më réng trong 10 n¨m qua. Tuy nhiªn sù kh¸c biÖt gi÷a ®« thÞ vµ n«ng th«n vÉn kh¸ râ rÖt. D©n c− thµnh thÞ cã nhiÒu ®iÒu kiÖn h¬n so víi d©n c− n«ng th«n trong viÖc tiÕp nhËn häc vÊn, ®Æc biÖt lµ ë c¸c cÊp häc cao. Ch¼ng h¹n nÕu so s¸nh vÒ bËc häc trung häc c¬ së th× sù kh¸c biÖt gi÷a ®« thÞ vµ n«ng th«n kh«ng râ rµng, nh−ng tØ lÖ d©n sè häc xong cÊp phæ th«ng trung häc ë thµnh thÞ gÊp 3 lÇn so víi ë n«ng th«n (20,2% so víi 5,9%). TØ lÖ d©n sè 10 tuæi trë lªn ®· tèt nghiÖp bËc cao ®¼ng hoÆc cao h¬n ë khu vùc thµnh thÞ lµ 6,4% so víi 0,9% ë khu vùc n«ng th«n. Sù c¸ch biÖt ®« thÞ-n«ng th«n vÒ tØ lÖ ®¹t ®−îc bËc häc tõ cao ®¼ng, ®¹i häc trë lªn kh«ng gi¶m ®i trong 10 n¨m qua, vµ bé phËn lín d©n sè cã tr×nh ®é häc vÊn, ®Æc biÖt lµ nhãm trÎ tuæi, vÉn cã xu h−íng tËp trung vµo c¸c khu vùc ®« thÞ. YÕu tè quan träng gi¶i thÝch cho sù kh¸c biÖt nµy lµ sù tËp trung c¸c tr−êng ®¹i häc vµ cao ®¼ng ë c¸c vïng ®« thÞ. §iÒu nµy chøng tá lîi thÕ h¬n h¼n cña thµnh thÞ víi t− c¸ch lµ c¸c trung t©m gi¸o dôc vµ cã vai trß quan träng trong viÖc thu hót nguån chÊt x¸m tõ n«ng th«n. So víi n¨m 1989 tr×nh ®é gi¸o dôc cña d©n c− ®« thÞ còng ®· ®−îc n©ng lªn. TØ lÖ d©n sè thµnh thÞ tõ 10 tuæi trë lªn ®· cã b»ng cao ®¼ng hoÆc cao h¬n trong Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999 lµ 6,4% (tÝnh tõ sè liÖu thø cÊp, Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999: tr. 146 vµ 155), cao h¬n râ rÖt so víi n¨m 1989: 4,5% (Tæng côc Thèng kª 1991: tr. 55). Víi nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ-x· héi trong thêi gian võa qua, cïng víi ®ßi hái ngµy cµng cao h¬n cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, cã thÓ dù b¸o Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 14 §« thÞ hãa ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m 90: mét sè ®Æc tr−ng kinh tÕ-x· héi c¬ b¶n r»ng trong thËp niªn tíi tr×nh ®é häc vÊn cña d©n c− ®« thÞ ViÖt Nam sÏ n©ng cao m¹nh mÏ h¬n. Sù kh¸c biÖt gi÷a ®« thÞ vµ n«ng th«n vÒ nguån nh©n lùc cßn thÓ hiÖn ë chØ tiªu tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt cña nh÷ng ng−êi ë ®é tuæi 15 trë lªn. ChØ cã ch−a ®Çy 5% d©n sè n«ng th«n tuæi 15 trë lªn lµ cã tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt. Trong khi ®ã tØ lÖ cã tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt ë ®« thÞ lµ 18,5% (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000, BiÓu 8.10: tr. 71). §iÒu nµy cho thÊy mét sù mÊt c©n ®èi nghiªm träng trong ph©n bè lùc l−îng chuyªn m«n, kü thuËt gi÷a c¸c khu vùc ®« thÞ vµ n«ng th«n. TØ lÖ nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp (bao gåm nh÷ng ng−êi mµ hÇu hÕt thêi gian trong 12 th¸ng tr−íc thêi ®iÓm Tæng ®iÒu tra d©n sè muèn lµm viÖc nh−ng kh«ng cã viÖc lµm) trªn tæng sè ng−êi trong ®é tuæi 13 trë lªn lµ 8,4% t¹i khu vùc thµnh thÞ vµ 2,7% ë khu vùc n«ng th«n (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000: tr. 84). Sù chªnh lÖch vÒ tØ lÖ thÊt nghiÖp ®« thÞ-n«ng th«n thÓ hiÖn kh¸ nhÊt qu¸n ë tÊt c¶ c¸c nhãm tuæi vµ hai giíi. T¹i c¸c khu vùc ®« thÞ, tØ lÖ thÊt nghiÖp cao tËp trung vµo c¸c nhãm tuæi trÎ. 3. §« thÞ ViÖt Nam cã nh÷ng ®Æc tr−ng nh©n khÈu chñ yÕu t−¬ng tù nh− c¸c ®« thÞ trªn thÕ giíi khi so s¸nh víi khu vùc n«ng th«n: quy m« gia ®×nh nhá h¬n; h«n nh©n ngµy cµng Ýt phæ biÕn h¬n vµ tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu cao h¬n; møc sinh thÊp h¬n, ®Æc biÖt lµ ë c¸c nhãm tuæi trÎ. Sè ng−êi b×nh qu©n cña mçi hé d©n c− ®« thÞ lµ 4,36 vµ n«ng th«n lµ 4,56. TØ lÖ c¸c hé d©n c− ®« thÞ cã quy m« 5 ng−êi trë xuèng cao h¬n so víi c¸c khu vùc n«ng th«n. Tuæi kÕt h«n trung b×nh lÇn ®Çu (SMAM) cña d©n c− thµnh thÞ lµ 27,6 tuæi (víi nam) vµ 24,7 tuæi (víi n÷). Trong khi ®ã tuæi kÕt h«n trung b×nh lÇn ®Çu cña d©n c− n«ng th«n lµ 24,5 (víi nam) vµ 22,3 (víi n÷). TØ lÖ d©n sè ch−a tõng cã vî/chång ë khu vùc n«ng th«n còng thÊp h¬n râ rÖt so víi khu vùc ®« thÞ, thÓ hiÖn ë tÊt c¶ c¸c ®é tuæi. Tuæi kÕt h«n trung b×nh lÇn ®Çu (SMAM) ë khu vùc ®« thÞ n¨m 1999 so víi n¨m 1989 t¨ng 1,1 n¨m ®èi víi nam vµ gi÷ nguyªn ®èi víi n÷. MÆc dï SMAM cña n÷ ë khu vùc thµnh thÞ kh«ng t¨ng gi÷a 2 kú Tæng ®iÒu tra d©n sè, tØ lÖ ch−a tõng kÕt h«n theo løa tuæi ë khu vùc thµnh thÞ cã xu h−íng t¨ng lªn ë c¸c nhãm tuæi trÎ cho c¶ hai giíi. Cã thÓ nhËn ®Þnh r»ng trong thËp kû tíi tØ lÖ ch−a tõng kÕt h«n ë c¸c løa tuæi sÏ tiÕp tôc t¨ng lªn vµ cïng víi nã lµ SMAM còng t¨ng lªn. Cã sù kh¸c biÖt râ rÖt vÒ møc sinh gi÷a c¸c vïng ®« thÞ vµ n«ng th«n. TØ lÖ sinh th« (CBR) cña ®« thÞ lµ 15,9%o so víi 21,2%o ë n«ng th«n (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000: tr. 47). Tæng tØ suÊt sinh (TFR) cña khu vùc thµnh thÞ chØ cã 1,7 con (d−íi møc thay thÕ), trong khi ®ã cña n«ng th«n lµ 2,6 con. Phô n÷ thuéc c¸c nhãm tuæi trÎ (ch¼ng h¹n 20-24 vµ 25-29) cã vai trß quan träng trong viÖc h¹ thÊp møc sinh cña khu vùc thµnh thÞ xuèng d−íi møc thay thÕ nh− hiÖn nay (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000: tr. 44). ChÊt l−îng sèng cao h¬n còng nh− sù thay ®æi nhËn thøc theo h−íng ñng hé quy m« gia ®×nh Ýt con cña d©n c− ®« thÞ lµ mét sè yÕu tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù kh¸c biÖt nªu trªn. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn NguyÔn H÷u Minh 15 Møc sinh ë khu vùc ®« thÞ gi¶m ®¸ng kÓ trong 10 n¨m qua vµ Ýt cã kh¶ n¨ng gi¶m nhiÒu trong thêi gian tíi. Trong t−¬ng lai, di c− sÏ lµ nh©n tè chñ yÕu lµm t¨ng tr−ëng d©n sè ®« thÞ. §iÒu nµy sÏ xuÊt hiÖn do sè l−îng nhËp c− thuÇn tóy, ®ång thêi do nh÷ng ng−êi nhËp c− tËp trung vµo løa tuæi sinh ®Î. 4. ChÊt l−îng sèng ë c¸c vïng ®« thÞ cao h¬n ®¸ng kÓ so víi c¸c vïng n«ng th«n. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ ë mét sè chØ b¸o vÒ kiÓu lo¹i nhµ ë, diÖn tÝch nhµ ë b×nh qu©n cho mét nh©n khÈu, kiÓu lo¹i nhµ vÖ sinh, møc ®é sö dông ®iÖn, n−íc s¹ch, tØ lÖ cã tivi, vµ viÖc ch¨m sãc søc kháe cho ng−êi d©n. Tuy nhiªn sù ph©n cùc vÒ ®iÒu kiÖn sèng cña d©n c− ®« thÞ còng thÓ hiÖn râ h¬n so víi d©n c− n«ng th«n. Theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè 1999 tØ lÖ hé d©n c− ®« thÞ ë nhµ kiªn cè lµ 26,6% vµ nhµ ®¬n s¬ lµ 11,3%, cßn ë n«ng th«n lµ 8,8% vµ 26,6% (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000: tr 75-80). TÝnh trung b×nh, diÖn tÝch ë b×nh qu©n mét nh©n khÈu ë ®« thÞ gÊp gÇn 1,5 lÇn diÖn tÝch ë b×nh qu©n mét nh©n khÈu ë n«ng th«n (chØ tÝnh trong sè nh÷ng hé cã nhµ ë thuéc lo¹i nhµ “kiªn cè”, “b¸n kiªn cè”, vµ “khung gç l©u bÒn”). §iÒu nµy ph¶n ¸nh ®ång thêi nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn ë cao h¬n cña d©n c− ®« thÞ so víi d©n c− n«ng th«n. Tuy nhiªn nhµ ë vÉn ®ang lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i ë c¸c vïng ®« thÞ. Cho ®Õn n¨m 1999 tØ lÖ c¸c hé d©n c− ®« thÞ cã diÖn tÝch b×nh qu©n ®Çu ng−êi tõ 4 m2 trë xuèng vÉn cßn 5,9% so víi c¸c vïng n«ng th«n lµ 3,3%. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng l−u ý kh¸c lµ sù ph©n cùc vÒ ®iÒu kiÖn nhµ ë thÓ hiÖn râ h¬n ë khu vùc ®« thÞ so víi n«ng th«n. TØ lÖ hé d©n c− ®« thÞ ph¶i sèng trong kh«ng gian rÊt chËt hÑp lµ cao h¬n so víi d©n c− n«ng th«n. §iÒu nµy ®Æc biÖt thÓ hiÖn râ ë c¸c tØnh cã møc ®é ®« thÞ hãa cao nhÊt vµ ph¶n ¸nh tÝnh chÊt c¹nh tranh cao vÒ kh«ng gian sèng trong nh÷ng vïng ®« thÞ nµy. NhiÒu c«ng tr×nh nhµ ë gÇn ®©y nhÊt hoÆc h−íng vµo c¸c nhãm ng−êi cã thu nhËp cao, ng−êi ngo¹i quèc, ng−êi míi giµu cã, hoÆc trong tr−êng hîp nhµ c«ng th× cã xu h−íng ng−êi h−ëng lîi lµ nh÷ng ng−êi thuéc diÖn chÝnh s¸ch x· héi (Ng©n hµng thÕ giíi 1999: tr. 38). Cã lÏ sù ph©n biÖt râ nhÊt chÊt l−îng sèng ®« thÞ-n«ng th«n lµ ë møc ®é tiÕp cËn c¸c c¬ së h¹ tÇng kü thuËt. TØ lÖ hé kh«ng cã ®iÖn ë n«ng th«n lµ gÊp gÇn 7 lÇn ë ®« thÞ (27,5% so víi 4,1%). TØ lÖ hé cã sö dông n−íc m¸y ë ®« thÞ gÊp h¬n 23 lÇn so víi ë n«ng th«n (47% so víi 2%). H¬n 1/2 hé d©n c− ®« thÞ sèng trong c¸c nhµ ë sö dông lo¹i hè xÝ chÊt l−îng vÖ sinh cao nh− hè xÝ tù ho¹i vµ b¸n tù ho¹i, hè xÝ thÊm (hay Suilab). TØ lÖ nµy cao h¬n h¼n so víi d©n c− ë khu vùc n«ng th«n (4,4%). Tuy nhiªn, cÇn l−u ý ®Õn møc ®é ph©n cùc trong viÖc tiÕp cËn c¸c c¬ së h¹ tÇng kü thuËt. VÉn cßn 7,7% hé d©n c− ®« thÞ sèng trong t×nh tr¹ng ph¶i sö dông mét sè nguån n−íc ch−a b¶o ®¶m chÊt l−îng vÖ sinh cho phÐp. Cã kho¶ng 8% hé ®« thÞ thËm chÝ kh«ng cã hè xÝ (Ban chØ ®¹o Tæng ®iÒu tra d©n sè Trung −¬ng 2000: tr. 81-89). TØ lÖ hé cã tivi lµ chØ b¸o ph¶n ¸nh chÊt l−îng cuéc sèng vÒ khÝa c¹nh vËt chÊt, ®ång thêi thÓ hiÖn sù kh¸c biÖt trong lèi sèng gi÷a ®« thÞ vµ n«ng th«n. Tivi cã thÓ cung cÊp nhiÒu th«ng tin ®a d¹ng vÒ cuéc sèng mµ ®Õn l−ît m×nh nh÷ng ®iÒu tiÕp Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn