Xem mẫu
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG DI TÍCH THỜ MẪU Ở NỘI THÀNH HÀ NỘI NGUYỄN THỊ YÊN Tóm tắt Các di tích thờ Mẫu ở Hà Nội là sự phản ánh đậm nét môi trường tự nhiên, lịch sử và xã hội của Hà Nội với những đặc điểm: về vị trí thường gắn với môi trường tự nhiên ao, hồ hoặc sông nước; nhiều sự tích gắn với lịch sử kinh đô; về đối tượng thờ phụng thì đa dạng, cho thấy sự giao lưu và tiếp biến văn hóa của vùng đất. Theo thời gian, cùng với sự tác động của nhiều yếu tố mà các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội cũng có nhiều biến đổi, chẳng hạn như bị thu hẹp về không gian do sức ép của quỹ đất bởi quá trình đô thị hóa; chưa có sự thống nhất về lai lịch các vị thần cũng như cách thức quản lý thực hành nghi lễ… Từ đó đặt ra vấn đề cần thiết bảo tồn và phát huy giá trị các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội hiện nay như: tạo dựng bản sắc; trả lại không gian cảnh quan cho các di tích; đào tạo đội ngũ quản lý, xây dựng lại lai lịch và xây dựng quy chế thực hành nghi lễ phù hợp cho các di tích. Từ khóa: Di tích, thờ Mẫu, nội thành Hà Nội Abstract The relics of Mother Goddesses worship in Hanoi are deep reflection of Hanoi’s natural, historical and social environment with its characteristics: the location is often associated with the natural environment of ponds, lakes or rivers; many legends are closely connected with the history of the capital; The objects of worship are diverse, showing the cultural exchange and acculturation of the land. Over time, along with the impact of many factors that the relics of Mother Goddesses worship in the inner area of Hanoi also have many changes, such as being narrowed in space due to the pressure of the land fund by the urbanization process; There is no unification on the origin of the goddesses as well as the way to manage the ritual practice... From these points, it is necessary to preserve and promote the value of the relics of Mother Goddesses in the inner area of Hanoi today as: creating identity; recreating the landscape space to the monuments; training the management team, rebuilding the origins and building regulations for appropriate ritual practices at those relics. Keywords: Relics, Worship of Mother Goddesses, inner area of Hanoi 1. Khái quát một số đặc điểm của các di tích Thứ nhất, các di tích thờ Mẫu ở nội thành thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội Hà Nội thường gắn với môi trường tự nhiên ao, L à vùng đất địa linh nhân kiệt, Hà Nội hồ hoặc sông nước vốn là đặc điểm nổi bật của từ lâu đời đã là trung tâm văn hóa môi trường tự nhiên Hà Nội. Điển hình là sự chính trị của cả nước nên tín ngưỡng hiện diện của hai ngôi đền thờ Mẫu Liễu Hạnh thờ Mẫu của Hà Nội cũng mang những đặc nổi tiếng của Hà Nội hiện nay là phủ Tây Hồ điểm riêng phản ánh môi trường tự nhiên và ở hồ Tây và đền Bà Kiệu ở hồ Hoàn Kiếm. Sự lịch sử, xã hội của vùng đất này. Điều đó cũng có mặt của hai ngôi đền ở liền kề hai hồ nước được thể hiện qua sự đa dạng về di tích thờ linh thiêng của Hà Nội đã góp phần làm nên Mẫu ở nội thành Hà Nội. Nhìn một cách tổng vẻ đẹp vừa nên thơ vừa cổ kính mang bản sắc thể, các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội có riêng của Hà Nội. Ngoài ra còn có đền An Thọ những đặc điểm chính sau đây: (phường Yên Phụ) và đền Sòng Trà (phường Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 5
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Thụy Khuê) ở cạnh hồ Tây, đền Thủy Trung phố Cát Linh) là hai di tích thờ Mẫu nổi tiếng Tiên (đền Cẩu Nhi) ở hồ Trúc Bạch, đền Ghềnh đầu thế kỷ XX. Chùa Ngọc Hồ được xây dựng cạnh sông Hồng... từ đời vua Lý Nhân Tông (khoảng năm 1127 Mối liên hệ với thủy thần còn thể hiện qua - 1128), trong điện Mẫu có tượng Lê Thánh tục thờ Hạo Nương, tương truyền là cô gái Tông ngồi trên ngai rồng liên quan đến tích sống bên hồ Tây, người đã sinh ra hoàng tử vua Lê Thánh Tông (1460 - 1497) một lần đến Linh Lang - con vua Lý, có công chống giặc chùa xướng họa thơ ca với một nàng tiên, sau Tống, khi chết hóa thành giao long trườn vua cho xây dựng lầu Vọng Tiên ở chùa để ghi xuống hồ [5, tr.196]. Hạo Nương được phối nhớ [1]. Ngôi chùa này cũng là bối cảnh cho thờ cùng với Đức Linh Lang trong hệ thống câu chuyện chàng học trò nghèo Tú Uyên gặp hàng trăm ngôi đền thờ Đức Linh Lang dọc nàng tiên Giáng Kiều trong truyện thơ “Bích theo dòng sông Hồng1. Câu kỳ ngộ” để rồi từ đó hình thành nên Bích Câu Đạo quán thờ thần tiên, theo thời gian Thứ hai, các di tích thờ Mẫu ở nội thành chuyển sang phối thờ Phật, Mẫu. Hà Nội có liên quan tới lịch sử kinh đô của Hà Nội. Chẳng hạn, trừ đền Quán Thánh ra thì ba Ngoài ra, tương truyền phủ Tây Hồ được ngôi đền còn lại của Tứ trấn Thăng Long đều hình thành gắn với truyền thuyết Mẫu Liễu thờ Mẫu: đền Voi Phục thờ Hạo Nương, các Hạnh hiển linh lần hai xướng họa thơ văn cùng Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan trong vai đền Bạch Mã và Kim Liên thờ Tam tòa Thánh cô chủ quán tửu lâu Tây Hồ phong nguyệt (lần Mẫu của tín ngưỡng Tứ phủ. Ở đền Kim Liên, thứ nhất đàm đạo tại xứ Lạng). Ít ngày sau, vào dịp lễ hội hàng năm còn có sự tham gia Trạng Bùng quay lại đã thấy biến mất cả người đám rước của hội Quần tiên là các ông đồng, lẫn quán, chỉ còn hồ nước mênh mông, dân bà cốt trong trang phục các vị thánh của tín chúng theo tích mà lập phủ thờ. Cũng có tích ngưỡng Tứ phủ như: Chúa Thượng Ngàn, ông kể rằng để nguôi ngoai nỗi nhớ, Trạng Bùng Hoàng Ba, ông Hoàng Mười,... như là sự biểu Phùng Khắc Khoan đã cho lập đền thờ người dương cho sự có mặt của các vị thần linh của tri âm [6]. tín ngưỡng Tứ phủ ở di tích này. Ngoài ra, đền Thủy Trung Tiên được xây dựng gắn với sự Sự xuất hiện các di tích thờ Mẫu gắn với tích chọn đất đóng đô Thăng Long của vua Lý các cuộc tương phùng đàm đạo thơ văn giữa Công Uẩn [11]. người và tiên chính là phản ánh các cuộc gặp gỡ giao lưu của tinh hoa văn hóa đất kinh kỳ Sự có mặt của ngôi vị Mẫu trong điện thần trong lịch sử mà hồ Tây với vẻ đẹp nên thơ, của Tứ trấn một mặt chứng tỏ vị thế quan trữ tình chính là bối cảnh lý tưởng cho sự gặp trọng của Mẫu tại các ngôi đền thiêng của Hà gỡ đó. Thực tế, hồ Tây còn lưu truyền cuộc hội Nội, mặt khác cho thấy thờ Mẫu với tâm thức ngộ đối đáp thơ ca gắn với cuộc tình nổi tiếng nguồn cội cũng là một phần không thể thiếu của Nguyễn Trãi (đại diện cho nhà Nho, văn trong hệ thống tín ngưỡng của người Hà Nội. hóa bác học) với cô gái trẻ Thị Lộ (đại diện cho Thứ ba, các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà văn hóa dân gian) đến từ quê lúa Thái Bình. Có Nội có đối tượng thờ phụng khá đa dạng, phản lẽ vì vậy mà ở thành phố Lạng Sơn có ngôi đền ánh lịch sử, văn hóa, xã hội của vùng đất. Có thể thờ vọng Mẫu Tây Hồ, tức thờ Mẫu Liễu Hạnh tạm phân chia thành các nhóm đối tượng thờ gắn với sự tích hiển thánh ở Tây Hồ như một phụng chính sau đây: cách phân biệt với Mẫu Liễu Hạnh hiển thánh * Nhóm di tích thờ Mẫu gắn nhân duyên ở phố Cát và Sòng Sơn. kỳ ngộ giữa người và tiên. Đây là một nét đặc * Nhóm di tích thờ công chúa và cung phi, trưng cho lịch sử giao lưu văn hóa tín ngưỡng hoàng hậu của các triều đại. Đền Voi Phục (ở cả của Hà Nội. Tiêu biểu cho nhóm di tích này là Thủ Lệ và Thụy Khuê) thờ bà mẹ sinh ra hoàng chùa Ngọc Hồ hay chùa Bà Ngô (số 128 phố tử Linh Lang con vua Lý. Đền An Thọ thờ công Nguyễn Khuyến) và Bích Câu Đạo quán (số 14 chúa Hàn Sơn - người được vua Đồng Khánh 6 Số 28 - Tháng 6 - 2019
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG sắc phong là “Mẫu nghi thiên hạ” và hoàng Nhà nước về vấn đề tôn giáo tín ngưỡng, vấn hậu Khâm Đức - mẹ đẻ của danh tướng, hoàng đề bảo tồn phát huy bản sắc văn hóa truyền tử đời Trần là Linh Lang đại vương [9]. Tương thống... Từ đó dẫn đến những biểu hiện sau truyền, đền Ghềnh thờ hoàng hậu Lê Ngọc đây: Hân - vợ vua Quang Trung, sự tích ngôi đền 2.1. Tình trạng bị lấn chiếm không gian gắn với số phận bi thương của hoàng hậu Lê cảnh quan. Chịu sức ép của quỹ đất do quá Ngọc Hân sau khi chết [7]. Ngày nay, phần lớn trình đô thị hóa từ trước đến nay nên chỉ trừ các di tích này đều đã kết tập vào điện thờ của một số ngôi đền lớn còn giữ lại được không tín ngưỡng Tứ phủ. Sự có mặt các Mẫu thuộc gian cảnh quan như phủ Tây Hồ, đền Voi Phục, hoàng cung trong điện thờ của tín ngưỡng Tứ Bích Câu Đạo quán,… còn thì phần lớn các di phủ là một tất yếu phản ánh đặc điểm vùng tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội đều bị thu đất kinh đô với sự đóng góp to lớn của các hẹp không gian do tình trạng bị lấn chiếm. công chúa, cung phi, hoàng hậu cho đất nước Điển hình là đền An Thọ, một ngôi đền đẹp qua các triều đại. nằm sát mép hồ Tây với nhiều di vật quý hiếm * Nhóm di tích thờ vọng Mẫu Liễu Hạnh nhưng ngày nay dường như bị lọt thỏm trong và các nữ thần ở các ngôi đền tại địa phương. khu dân cư. Đền Bạch Mã ở phố Hàng Buồm Chẳng hạn, căn cứ vào bài vị, điện thần và các cũng trong tình trạng tương tự. Riêng đền Bà đạo sắc phong của đền Bà Kiệu (Hoàn Kiếm, Kiệu ở cạnh hồ Hoàn Kiếm thì khi người Pháp Hà Nội) cho thấy ngôi đền này thờ vọng Mẫu làm con đường “Boulevard Francis Garnier” Liễu Hạnh và tiên nữ Quỳnh Hoa, Quế Hoa ở vào năm 1891 (sau năm 1954 là đường Đinh đền Phố Cát (huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Tiên Hoàng) đã cắt ngang khu đền ra làm đôi: Hóa). Hay như căn cứ vào tên gọi “Sòng Sơn cổng tam quan nằm ở phía tây đường, tức vọng từ”, còn gọi là đền Cô Chín Sòng Sơn (số phía bờ hồ, còn nhà đại bái, phương đình và 35 phố Tôn Đức Thắng, Hà Nội) thì ngôi đền hậu cung thì nằm bên phía đông đường. Hoặc này thờ vọng Cô Chín đền Sòng Sơn (thị xã như lầu Vọng Tiên ở chùa Bà Ngô cũng bị dỡ Bỉm Sơn, tỉnh Thanh Hóa). Đó là chưa kể một khi vua Gia Long cho phá thành Thăng Long số điện thờ tư nhân cũng được xây dựng để xây lại và được chuyển về số 120B phố Hàng thờ vọng, chẳng hạn như đền Tiên La vọng từ Bông thành đền Vọng Tiên. Đặc biệt đền Sòng của thanh đồng N.T.K.L (Đại La, Hà Nội) thờ Trà ở khu dân cư số 5 phường Thụy Khuê từng vọng Mẫu Bát Nàn ở đền Tiên La (thuộc thôn bị trưng dụng làm trường học, nay xây dựng Tiên La, xã Đoan Hùng, huyện Hưng Hà, tỉnh nhà văn hóa của khu dân cư trên nền di tích. Thái Bình)… Nhìn chung, những di tích được xếp hạng di Từ lâu đời Hà Nội vốn là nơi lập nghiệp của tích lịch sử và được Nhà nước đầu tư đền bù để người tứ xứ. Vì vậy, có nhiều lý do dẫn đến sự giải phóng mặt bằng thì mới giữ được không xuất hiện các ngôi đền Mẫu thờ vọng ở Hà Nội, gian. Chẳng hạn, Bích Câu Đạo quán được xếp trong đó một phần là do nhân duyên, nhưng hạng Di tích lịch sử văn hoá quốc gia năm 1990. có lẽ một phần quan trọng là do các vị thần Năm 2011 - 2012 quán đã được Ủy ban nhân địa phương cũng theo chân những người di dân thành phố Hà Nội cho trùng tu với kinh cư đến Hà Nội “lập nghiệp”. phí khoảng 43 tỷ đồng, hơn một nửa trong đó 2. Thực trạng các di tích thờ Mẫu ở nội dành cho giải toả các hộ lấn chiếm [2]. thành Hà Nội 2.2. Sự thiếu thống nhất của sự tích, thần Cũng như các di tích lịch sử - văn hóa khác tích, sắc phong. Cũng như các di tích khác, ở Hà Nội, theo thời gian, các di tích thờ Mẫu ở do sự tác động của nhiều yếu tố khác nhau, nội thành Hà Nội cũng chịu tác động sâu sắc theo thời gian phần lớn các di tích thờ Mẫu bởi sự tác động của chiến tranh, của quá trình ở nội thành Hà Nội đều có sự tích hợp nhiều đô thị hóa và các chủ trương chính sách của lớp văn hóa và tín ngưỡng khác nhau, điều Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 7
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU đó dẫn đến có sự tam sao thất bản về sự tích, 2.3. Sự thiếu thống nhất trong bài trí điện thần tích và sự lẫn lộn về sắc phong ở các di thờ và ban thờ Mẫu. Phần lớn các ngôi đền tích. Điển hình là đền Sòng Trà ở phường Thụy hoặc gian đền thờ Mẫu ở Hà Nội đều được Khuê, ngoài di tích còn sót lại là nền ngôi đền, trùng tu xây dựng sau những năm 1990 trở lại nay là nhà văn hóa của khu dân cư số 5, thì đây, việc sắp đặt bài trí điện thờ Mẫu ở các di người ta không biết gì thêm về lai lịch ngôi tích chưa thật thống nhất, còn tùy hứng theo đền. Về niên đại xuất hiện phủ Tây Hồ cũng sự công đức hoặc theo sự phán bảo chủ quan còn nhiều bàn cãi. Có thể do căn cứ vào truyền của các ông bà thầy cúng. Chẳng hạn, một số thuyết Mẫu Liễu Hạnh gặp Trạng Bùng Phùng thành viên của Ban quản lý di tích làng Xuân Khắc Khoan ở Tây Hồ trong tác phẩm “Vân Đỉnh còn rất băn khoăn về cách sắp đặt khá Cát thần nữ” của nữ sĩ Đoàn Thị Điểm vào thế tùy tiện các pho tượng trong ngôi đền Mẫu kỷ XVIII [10, tr.445-469] mà người đời sau đã mới trùng tu xây dựng lại của làng. Ngoài ra, mặc nhiên cho rằng phủ Tây Hồ xuất hiện vào do hạn chế về không gian nên nhiều ngôi đền thế kỷ XVI. Tuy nhiên trong các sách nói về di có xu hướng tích hợp các ban thờ trong gian tích của Thăng Long - Hà Nội cổ ra đời đầu thế thờ Mẫu. Chẳng hạn, nhà Mẫu ở đền Voi Phục kỷ XX như Thăng Long cổ tích khảo, Long Biên được xây mới vào năm 2010 là sự tích hợp bách nhị vịnh, Tây Hồ chí, Hà Thành linh tích cổ các ban thờ Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và lục,... đều không ghi chép về di tích này. Còn Mẫu Hạo Nương, mẹ của Đức thần Linh Lang. theo khảo sát tư liệu của các nhà nghiên cứu Ngược lại, ở đền Bạch Mã, ban thờ Mẫu chỉ là thì phủ Tây Hồ lúc đầu chỉ là một ngôi đền một khán nhỏ với bộ ba Tam tòa Thánh Mẫu. nhỏ của làng Tây Hồ, phỏng đoán được xây 2.4. Sự thiếu thống nhất trong việc đưa cất vào khoảng cuối thế kỷ XIX, năm 1947 bị ra các quy ước trong thực hành nghi lễ. Do Pháp đốt phá, năm 1952 được trùng tu lại [3; đặc thù riêng của từng ngôi đền mà việc quy 4]. Tuy nhiên, theo chúng tôi, không thể loại ước trong thực hành nghi lễ ở các di tích thờ trừ trường hợp trước đó nó đã từng tồn tại Mẫu ở nội thành Hà Nội hiện nay không giống dưới dạng một am thờ nhỏ và được tạo dựng nhau. Bên cạnh các ngôi đền thực hiện khá dần theo thời gian, liên quan đến tích Tây Hồ tốt các quy ước cụ thể trong thực hành nghi hiển thánh của Mẫu Liễu Hạnh. Tương tự, sắc lễ như phủ Tây Hồ thì vẫn còn không ít các phong của phủ Tây Hồ theo phân tích của tác ngôi đền vẫn nặng về mục đích hầu đồng, đốt giả Chu Xuân Giao “… chỉ là sắc phong chính nhiều hàng mã. thức của các điểm tín ngưỡng khác (Phủ Dày, 3. Một số vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn, Phố Cát) mà người làng Tây Hồ hay ai đó liên phát huy các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà quan đi sao về” [3, tr.63-74]. Hay như, mặc dù Nội hiện nay đền Thủy Trung Tiên đã được đầu tư xây dựng Từ đặc điểm và thực trạng các di tích thờ lại nhưng cuộc tranh cãi “Có hay không sự tồn Mẫu ở nội thành Hà Nội cho thấy việc bảo tồn, tại của đền Cẩu Nhi và nếu có thì trong lịch sử phát huy các di tích này cần đi vào những vấn đền này thờ thần Cẩu Nhi, thờ Mẫu Thoải hay đề cụ thể sau đây: thờ Cá” thì cho đến nay vẫn đang còn bỏ ngỏ 3.1. Vấn đề tạo dựng bản sắc cho tín [8]. Còn đối với đền Ghềnh, mặc dù truyền ngưỡng thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội. Công thuyết dân gian kể là gắn với việc thờ phụng việc này hoàn toàn có thể thực hiện được dựa công chúa Ngọc Hân nhưng dường như sự trên việc xem xét nguồn gốc và đặc điểm của tích này vẫn chưa được chính thức hóa… Vài các di tích. Tôi cho rằng nổi bật trong hệ thống nét cho thấy, cũng như ở nhiều địa phương các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội là chuỗi khác, vấn đề chính danh hóa sự tích thần ở các các ngôi đền gắn với sự tích tương phùng giữa di tích thờ Mẫu trong nội thành Hà Nội cũng người và thần tiên qua các triều đại lịch sử. Đó đang là một vấn đề cần thiết phải đặt ra. là di tích đền Bà Ngô được xây dựng từ thời Lý 8 Số 28 - Tháng 6 - 2019
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG gắn với sự tích vua Lê Thánh Tông gặp gỡ và gian và cảnh quan cho các ngôi đền thờ Mẫu ở đối họa thơ ca với một nàng tiên xinh đẹp để khu vực hồ Tây còn góp phần vào việc bảo vệ cho ra đời Vọng tiên lâu. Đó là Bích Câu Đạo môi trường, chống lại lấn chiếm không gian quán gắn với cuộc tình lãng mạn giữa người và hồ và đặc biệt là phục vụ nhu cầu tham quan tiên của anh học trò nghèo Tú Uyên và Giáng du lịch, vãng cảnh cho nhiều đối tượng du Kiều thế kỷ XV. Đó là phủ Tây Hồ được hình khách khác nhau. thành từ sự tích xướng họa thơ ca giữa Phùng 3.3. Vấn đề đào tạo đội ngũ cán bộ quản Khắc Khoan - một nhà Nho, một vị quan nổi lý di tích. Để xứng tầm với vị thế là các di tích tiếng với mẫu Liễu Hạnh ở thế kỷ XVI. Như vậy thờ Mẫu của Thủ đô Hà Nội ngàn năm văn là cả Vua - Quan và Học trò (đại diện cho tầng hiến, về lâu dài rất cần quan tâm đến vấn đề lớp trí thức Nho giáo) qua các thời kỳ đều có đào tạo một đội ngũ cán bộ quản lý di tích nói mối liên hệ mật thiết với Đạo giáo. Chính cuộc chung trong đó có các di tích thờ Mẫu. Đi vào giao lưu gặp gỡ giữa Nho giáo và Đạo giáo ở cụ thể, cần có sự bàn bạc phối hợp giữa các bộ đất kinh kỳ đã được biểu tượng hóa thành các phận liên quan để phân cấp quản lý, nhưng cuộc tình lãng mạn giữa người và tiên rồi để nhìn chung đội ngũ cán bộ quản lý di tích cần lại dấu tích là các ngôi đền thờ nổi tiếng trong được đào tạo thông qua trường lớp, có sự hiểu nhân gian như vậy. Đây là một nét riêng đặc biết về phong tục tập quán, tín ngưỡng để sắc trong sự hình thành các di tích thờ Mẫu chủ động giải quyết những vấn đề phát sinh của Hà Nội. Theo ghi chép của Nguyễn Văn liên quan đến di tích và các hoạt động cũng Huyên, cho đến hết thập niên 1940 thì đạo như thực hành nghi lễ tại di tích. quán Bích Câu, chùa Ngọc Hồ cùng với Sòng Sơn vọng từ, đền Văn Tân là những nơi nổi 3.4. Vấn đề xây dựng lai lịch thống nhất tiếng nhất ở Hà Nội... Còn theo tác giả Nguyễn cho các ngôi đền. Như đã trình bày, phần lớn Vinh Phúc thì ở thời điểm năm 2004 “nổi tiếng các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội đều nhất Hà Nội là phủ Tây Hồ” [4]. Đó chính là cơ được hình thành từ lâu đời gắn với lịch sử hình sở để chúng ta có thể kết nối tạo dựng nên thành và phát triển của kinh đô Thăng Long bản sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu ở nội thành - Hà Nội. Trong quá trình đó, do sự tác động Hà Nội thông qua nhóm di tích này. của nhiều yếu tố mà diện mạo di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội có nhiều biến đổi và tích Việc tạo dựng bản sắc cần được bắt đầu hợp vào nó nhiều yếu tố giao lưu văn hóa tín bằng việc làm rõ về mặt lý luận, ý nghĩa biểu ngưỡng khác nhau. Vì vậy, việc thống nhất để tượng của tín ngưỡng thờ Mẫu... Tiếp đến là đi đến xây dựng lại lai lịch cho các ngôi đền thống nhất việc xây dựng lại lai lịch cho các di tích trong sự kết nối giữa các di tích về mặt cần phải dựa vào đặc điểm này thì mới làm không gian và thời gian, từ đó thiết kế lại điện rõ được nguồn gốc, xuất xứ cũng như giá trị thần, xây dựng quy chế thực hành nghi lễ, kể của các ngôi đền. Ví dụ, đền Thủy Trung Tiên cả xây dựng tuyến du lịch tâm linh hoặc tham gắn với lớp di tích ban đầu thờ Cẩu Nhi là một quan vãng cảnh cho các du khách. thực tế khách quan rất cần được công nhận; hay như đã đến lúc cần trả lại đúng vị thế thờ 3.2. Vấn đề trả lại không gian cảnh quan công chúa Lê Ngọc Hân cho đền Ghềnh... Có cho các ngôi đền. Đây là vấn đề thời sự lâu nay như vậy mới làm rõ được giá trị lịch sử của đã thu hút sự quan tâm của các cấp lãnh đạo, ngôi đền cũng như tôn vinh được đối tượng của báo giới,... nhưng để hiệu quả hơn nữa có thờ phụng của ngôi đền. lẽ Nhà nước cần phải có những chủ trương chính sách kiên quyết và cụ thể hơn nữa đối 3.5. Vấn đề xây dựng quy chế thực hành với từng loại hình di tích, nhất là với những di nghi lễ. Trên tinh thần chung của việc bảo tồn tích có môi trường cảnh quan gắn với khu vực và phát huy di sản văn hóa tín ngưỡng thờ hồ Tây như đền An Thọ, đền Sòng Trà... Bởi lẽ, Mẫu hiện nay, các quy chế quản lý thực hành ngoài nhu cầu tâm linh thì việc lấy lại không nghi lễ cần được xây dựng một cách linh hoạt Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 9
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU theo đặc điểm của từng loại hình di tích cụ Chú thích thể. Chẳng hạn, có thể phân loại di tích thành 1 Theo thống kê thì có tới 269 điểm thờ thần các nhóm theo đối tượng thờ phụng như sau: Linh Lang chủ yếu ở các làng ven sông Hồng. Nhóm các di tích thờ Mẫu liên quan đến sự tích người và tiên tương ngộ (chùa Ngọc Hồ, Tài liệu tham khảo đền Vọng Tiên, Bích Câu Đạo quán, phủ Tây 1. “Chùa Bà Ngô Hà Nội”, https://vi.wikipedia. Hồ,…): Đây là các di tích có không gian rộng org/wiki/Ch%C3%B9a_B%C3%A0_ Ng%C3%B4,_H%C3%A0_N%E1%BB%99i rãi, cảnh quan đẹp phù hợp cho việc tham quan vãng cảnh, có đông người qua lại... Vì 2. “Đền Bích Câu Đạo quán”, https://diachiso. vn/ha-noi/dong-da/cat-linh/14/den-bich-cau- vậy, nên đề ra quy ước thực hành nghi lễ đơn dao-quan giản, văn minh, lịch sự tương tự như cách làm 3. Chu Xuân Giao (2010), “Bổ túc tư liệu về của phủ Tây Hồ. thời điểm xuất hiện của phủ Tây Hồ: Bàn về tính Nhóm các di tích thờ Mẫu gắn với lịch sử xác thực của sắc phong mang niên đại 1887 và kinh đô (các ngôi đền thuộc Tứ trấn, đền Thủy hiệu chỉnh nội dung của nó”, Tạp chí Hán Nôm, số Trung Tiên, đền An Thọ, đền Ghềnh,...): Cần 6 (103). xây dựng các thực hành nghi lễ gắn với việc 4. Chu Xuân Giao, Phan Lan Hương (2008), “Truy thờ phụng trong năm như ngày sinh, ngày tìm những khoảnh chân thực riêng lẻ: về thời điểm hóa, lễ hội,... với ý nghĩa tưởng nhớ, ghi công xuất hiện của phủ Tây Hồ từ góc nhìn nhân loại học ơn, giáo dục lịch sử... lịch sử”, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 3. Nhóm các di tích thờ vọng các ngôi đền 5. Nguyễn Thị Bích Hà (chủ biên) (2015), Truyền thuyết Hà Nội, Nxb. Đại học Quốc gia Hà thờ Mẫu Liễu Hạnh ở Thanh Hóa, Phủ Dày,... Nội, Hà Nội. cần xây dựng các quy chế liên quan đến việc 6. Thu Hà (tổng hợp), “Phủ Tây Hồ và tín thực hành nghi lễ Tứ phủ nhất là nghi lễ hầu ngưỡng thờ Mẫu Liễu Hạnh”, http://baodansinh. đồng với các quy ước cụ thể về thời gian, vn/phu-tay-ho-va-tin-nguong-tho-mau-lieu- không gian, trang phục, lễ vật,... cho phù hợp hanh-d3273.html với đặc điểm của từng ngôi đền. 7. Thanh Huyền, “Đền Ghềnh”, http://btgcp. Kết luận gov.vn/Plus.aspx/vi/News/38/0/256/0/1720/ Trên đây là phác thảo về đặc điểm, hiện Den_Ghenh trạng và một số vấn đề đặt ra cho việc bảo 8. Hà Tùng Long, “Phục dựng đền Cẩu Nhi tồn phát huy các di tích thờ Mẫu ở nội thành với kinh phí 20 tỷ sau nhiều năm tranh cãi”, Báo điện tử Dân trí, https://dantri.com.vn/van-hoa/ Hà Nội trong cuộc sống hiện nay. Có thể thấy, phuc-dung-den-cau-nhi-voi-kinh-phi-20-ty-sau- các di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội phản nhieu-nam-tranh-cai-2015112420021708.htm ánh đậm nét đặc trưng môi trường tự nhiên, 9. Hồng Ngân, “Ngôi đền có gần 60 pho tượng lịch sử xã hội và con người Hà Nội với vị thế dát vàng “kêu cứu””, Báo điện tử Dân trí, https:// là vùng đất kinh đô ngàn năm văn hiến. Với ý dantri.com.vn/xa-hoi/ngoi-den-co-gan-60-pho- nghĩa đó, việc bảo tồn, phát huy nét đặc trưng tuong-dat-vang-keu-cuu 1244921057.htm riêng của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Hà Nội nói 10. Ngô Đức Thịnh (2010), Đạo Mẫu Việt Nam, chung, di tích thờ Mẫu ở nội thành Hà Nội nói Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. riêng là việc làm cần thiết, qua đó góp phần 11. Trần Quốc Vượng (2004), “Truyện đền Cẩu lưu giữ và tôn vinh tâm thức thờ Mẹ của Thủ Mẫu, Cẩu Nhi và đền Bạch Mã với câu chuyện rời đô Hà Nội với ý nghĩa là trung tâm văn hóa, đô”, in trong Hà Nội nghìn năm, Nxb. Hà Nội, Hà Nội. chính trị của cả nước. N.T.Y Ngày nhận bài: 19 - 4 - 2019 (PGS.TS, Viện Nghiên cứu văn hóa, Ngày phản biện, đánh giá: 12 - 5 - 2019 Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) Ngày chấp nhận đăng: 25 - 6 - 2019 10 Số 28 - Tháng 6 - 2019
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học