Di cư và phát triển trong bối cảnh đổi mới kinh tế, xã hội của đất nước - Đặng Nguyên Anh

X· héi häc sè 1 (61), 1998 3 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh ®æi Míi kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n−íc §Æng Nguyªn Anh Theo luËn ®iÓm kinh ®iÓn, d©n sè t¹i c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn Ýt cã sù di ®éng do qu¸ tr×nh di c− chØ diÔn ra m¹nh mÏ trªn nÒn t¶ng cña mét x· héi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i (Zelinski, 1971). Tuy nhiªn khi c¸c sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu di c− trë nªn phong phó h¬n, ng−êi ta ®· thÊy r»ng di chuyÓn d©n sè diÔn ra réng kh¾p ngay ë c¸c quèc gia ®ang b−íc vµo thêi kú ph¸t triÓn ban ®Çu. Ngay tõ nh÷ng thËp kû tr−íc, qu¸ tr×nh di c− ë ch©u ¸ ®· diÔn ra m¹nh mÏ d−íi nhiÒu h×nh thøc, víi sù tham gia cña nhiÒu tÇng líp x· héi vµ d©n c− kh¸c nhau. Lµ mét ph−¬ng thøc n¨ng ®éng kÕt nèi n«ng th«n víi thµnh thÞ, gi÷a c¸c vïng l·nh thæ trong mét n−íc còng nh− gi÷a c¸c quèc gia, di c− ®· trë nªn mét cÊu thµnh quan träng gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn ë nhiÒu quèc gia. Trong khi nghiªn cøu di c− ë ch©u ¸ ®· ®¹t ®Õn ®Ønh cao víi nh÷ng xuÊt b¶n phÈm hÕt søc phong phó th× nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc vÒ di c− ë ViÖt Nam cßn Ýt vÒ sè l−îng vµ nghÌo nµn vÒ chÊt l−îng. §Æc biÖt, nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña vÊn ®Ò di c− ch−a ®−îc ®Æt ra xem xÐt mét c¸ch nghiªm tóc trong c«ng t¸c ho¹ch ®Þnh kÕ ho¹ch vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ-x· héi. Di c− vÉn bÞ xem nh− mét vÊn ®Ò bøc xóc cÇn gi¶i quyÕt, mét c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho sù ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i lµ mét yÕu tè tÝch cùc gãp phÇn thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ tiÕn bé x· héi trong thêi kú ph¸t triÓn míi cña ®Êt n−íc. NÕu so s¸nh ViÖt Nam víi c¸c quèc gia ch©u ¸ trªn lÜnh vùc di c−, cã thÓ nhËn thÊy nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt còng nh− t−¬ng ®ång. Qu¸ tr×nh di c− ë ViÖt Nam cã nh÷ng nÐt ®Æc thï, chñ yÕu do sù t¸c ®éng liªn tôc cña chiÕn tranh vµ vai trß chñ ®¹o cña nhµ n−íc ®èi víi c«ng t¸c di d©n, nh−ng ®ång thêi ViÖt Nam còng t×m thÊy sù t−¬ng ®ång víi c¸c quèc gia trong khu vùc vÒ h×nh th¸i, nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña di c− trong tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. Víi ®Æc tr−ng ®ã, phÇn ®Çu cña bµi viÕt nµy t×m hiÓu kinh nghiÖm di c− mµ c¸c quèc gia ë ch©u ¸ ®· tr¶i qua nh÷ng n¨m tr−íc ®©y. 1. Kinh nghiÖm cña c¸c quèc gia ch©u ¸ Cã thÓ nãi, t¨ng tr−ëng ®« thÞ vµ di chuyÓn d©n sè ë ch©u ¸ diÔn ra trong bèi c¶nh hiÖn ®¹i hãa vµ chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc. Tr−íc nh÷ng ®ßi hái bøc xóc trong nhu cÇu t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ æn ®Þnh x· héi, c¸c quèc gia ch©u ¸ ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p gi¸n tiÕp hoÆc trùc tiÕp ph©n bè, ®iÒu chØnh l¹i quy m« vµ c¬ cÊu d©n c−. MÆc dï nhiÒu n−íc ®· tiÕn hµnh nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ di c− ra thµnh phè nh»m æn ®Þnh sù ph¸t triÓn, møc ®é can thiÖp m¹nh nhÑ l¹i tïy theo tõng quèc gia. Trong khi Trung Quèc tõ mÊy chôc n¨m qua ®· ¸p dông nhiÒu biÖn ph¸p nh»m kiÓm so¸t chÆt chÏ l−îng nhËp c− vµo thµnh phè, In-®«-nª-xia ®· sö dông c¸c biÖn ph¸p «n hßa h¬n dùa trªn ph−¬ng thøc thuyÕt phôc vµ vËn ®éng thay v× sù cÊm ®o¸n. MÆc dï Th¸i Lan trong nh÷ng gÇn ®©y ®· ¸p dông c¸c biÖn ph¸p nh»m gi¶m bít l−u l−îng nhËp c− vµo B¨ng-cèc, nh−ng chÝnh phñ Th¸i ch−a bao giê dïng nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ sù ®i l¹i lµm ¨n cña c− d©n tõ n¬i kh¸c ®Õn thñ ®« n−íc nµy. Nh÷ng mÊt c©n ®èi gi÷a c¸c vïng l·nh thæ vµ sù Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 4 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ... −u ®·i ®Çu t− ®èi víi khu vùc ®« thÞ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ dÞch vô ë Th¸i Lan tiÕp tôc thu hót ng−êi lao ®éng tõ n«ng th«n ra thµnh phè lµm ¨n sinh sèng. ChÝnh phñ Phi-lÝp-pin rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò bïng næ d©n sè ë c¸c thµnh phè lín, nhÊt lµ thñ ®« Ma-ni-la. Tuy nhiªn, chiÕn l−îc tËp trung ®Çu t− vµo c¸c trung t©m ®« thÞ cña Phi-lÝp-pin ®· dÉn ®Õn sù ra ®i å ¹t cña d©n sè n«ng th«n. MÆc dï chÝnh phñ ®· cã quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn vïng kinh tÕ vµ x©y dùng c¸c trôc c«ng nghiÖp míi n»m ngoµi thñ ®« Ma-ni-la nh»m gi¶m bít søc Ðp nhËp c− vµo thµnh phè, c¸c biÖn ph¸p nµy kh«ng gióp thay ®æi ®−îc t×nh thÕ, thËm chÝ cßn lµm gia t¨ng nh÷ng dßng nhËp c− lín h¬n tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ. §iÒu nµy lµ kÕt qña cña sù héi nhËp gi÷a c¸c vïng kÐm ph¸t triÓn víi nh÷ng trôc c«ng nghiÖp ®« thÞ míi nãi trªn ë Phi-lÝp-pin. Trªn b×nh diÖn chÝnh s¸ch, cã thÓ nãi r»ng nh÷ng biÖn ph¸p nh»m kiÓm so¸t di c− ®−îc ¸p dông ¸p dông réng r·i ë nhiÒu quèc gia chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn ë ch©u ¸, bao gåm c¶ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa §«ng ©u tr−íc ®©y (Oberai, 1988). T¹i c¸c quèc gia nµy tr−íc thêi më cöa, viÖc nhËp c− vµo thµnh phè th−êng bÞ h¹n chÕ tèi ®a th«ng qua hÖ thèng ®¨ng ký nh©n khÈu trong khi nhµ n−íc l¹i khuyÕn khÝch sù chuyÓn c− tõ thµnh phè vÒ n«ng th«n. Bªn c¹nh ®ã, c¸c quèc gia nãi trªn cßn tiÕn hµnh t¸i ph©n chia vµ ph©n lo¹i thµnh thÞ nh»m æn ®Þnh c¬ cÊu ph¸t triÓn theo kÕ ho¹ch. Nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lý di c− nãi trªn nh»m khèng chÕ sù tËp trung d©n c− t¹i thµnh phè, bëi c¸c nhµ qu¶n lý e ng¹i r»ng sù ph×nh ra cña c¸c thµnh phè lín sÏ kÐo theo nh÷ng bÊt æn ®Þnh x· héi vµ mÊt c©n ®èi trong kÕ ho¹ch. Còng v× lý do ®ã mµ ë c¸c quèc gia nµy, ch−¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c− vµ di d©n ®Õn c¸c vïng ®Êt míi ®· nhËn ®−îc sù hç trî vµ ®Çu t− m¹nh mÏ cña nhµ n−íc. MÆc dï ph−¬ng thøc gi·n d©n ®Õn c¸c miÒn ®Êt réng, ng−êi th−a ®−îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn, møc ®é thµnh c«ng cña c¸c ch−¬ng tr×nh nµy l¹i rÊt kh¸c nhau vµ hÇu hÕt kh«ng ®¹t ®−îc môc tiªu mong muèn (Oberai, 1988). LÊy vÝ dô ë Ma-lay-xia, trong khi ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ruéng ®Êt vµ ®Þnh c− liªn bang (tªn gäi t¾t lµ FELDA) vµo nh÷ng n¨m 80 ®−îc coi lµ mét m« h×nh kh¸ thµnh c«ng (víi chi phÝ cùc kú tèn kÐm) th× ë Ên §é, quèc gia ®«ng d©n thø hai trªn thÕ giíi, kÕ ho¹ch gi·n d©n vÒ n«ng th«n do chÝnh phñ tæ chøc ®· kh«ng thu ®−îc kÕt qña nÕu nh− kh«ng nãi lµ thÊt b¹i. Nh×n chung, c¸c ch−¬ng tr×nh ®Þnh c− vµ t¸i ph©n bè d©n sè ë ch©u ¸ rÊt Ýt thµnh c«ng. Mét sè m« h×nh ®em l¹i kÕt qña kh¶ quan th× l¹i ®ßi hái chi phÝ rÊt tèn kÐm vµ kh«ng mang tÝnh bÒn v÷ng (vÝ dô nh− ë X¬-ri-Lan-ka). §ã lµ mét trong nhiÒu lý do t¹i sao ngµy cµng cã Ýt quèc gia vËn dông c¸c ch−¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c− nh− mét ph−¬ng thøc ph©n bè l¹i lao ®éng d©n c−. VËy th× c¸c gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch nh»m h¹n chÕ di c− cã t¸c dông nh− thÕ nµo ë ch©u ¸? Theo nhËn ®Þnh cña Liªn hiÖp quèc, trong ®iÒu kiÖn cã sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c khu vùc, c¸c vïng l·nh thæ th× nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ di c− rÊt Ýt cã kh¶ n¨ng ®em l¹i hiÖu qu¶. Nh÷ng can thiÖp hµnh chÝnh trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh di c− cµng kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶ mong muèn khi mµ c¸c t¸c nh©n c¬ b¶n vµ s©u xa dÉn ®Õn di c− ch−a ®−îc kh¾c phôc (UN, 1988). 2. Di c− vµ biÕn ®æi kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam Trong khi yÕu tè kinh tÕ gi÷ mét vai trß quan träng ®èi víi di c−, c¸c trë lùc h¹n chÕ qu¸ tr×nh di c− l¹i cã xuÊt ph¸t ®iÓm tõ nh©n tè phi kinh tÕ. Trªn b×nh diÖn vÜ m«, hai ®éng lùc quan träng nhÊt cã ¶nh h−ëng ®Õn di d©n lµ ph¸t triÓn kinh tÕ vµ c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng d©n c−. Gièng nh− nhiÒu quèc gia ch©u ¸, qu¸ tr×nh di c− ë ViÖt Nam chÞu sù ®iÒu tiÕt vµ can thiÖp cña nhµ n−íc th«ng qua c¸c biÖn ph¸p chÝnh s¸ch. Ngay tõ sau ngµy thèng nhÊt ®Êt n−íc, ch−¬ng tr×nh ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®· h−íng vµo c¸c môc tiªu: (1) Gi¶m bít ¸p lùc d©n sè ë ®ång b»ng B¾c Bé vµ ®ång b»ng duyªn h¶i miÒn Trung (2) H¹n chÕ møc gia t¨ng d©n sè ë ®« thÞ, ®Æc biÖt lµ c¸c thµnh phè lín (3) §iÒu hßa d©n sè trong néi bé tØnh ®ång thêi g¾n c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− víi cñng cè an ninh quèc phßng (GSO, 1991:43). Cã thÓ thÊy r»ng ®Þnh h−íng Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn §Æng Nguyªn Anh 5 c¬ b¶n trong chÝnh s¸ch di d©n cña Nhµ n−íc ta nh÷ng n¨m 80 lµ h¹n chÕ di c− vµo ®« thÞ, c¸c thµnh phè lín th«ng qua ch−¬ng tr×nh ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi. MÆc dï tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ViÖt nam cßn thÊp kÐm, chªnh lÖch trong møc sèng vµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ-x· héi gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý, c¸c vïng l·nh thæ kh¸ râ rÖt (xem BiÓu 1). Sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu ®ã tr−íc hÕt cã c¨n nguyªn lÞch sö. MÆc dï Nhµ n−íc ta ®· tiÕn hµnh nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch nh»m thu hÑp kho¶ng c¸ch gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a miÒn ng−îc vµ miÒn xu«i, ¶nh h−ëng cña nh÷ng mÊt c©n ®èi nãi trªn ®Õn di c− lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Ngay tõ thêi kÕ ho¹ch hãa tËp trung bao cÊp, xu h−íng tho¸t ly ra khái n«ng th«n ®· diÔn ra kh¸ m¹nh mÏ, thóc ®Èy kh«ng Ýt thanh niªn n«ng th«n, nhÊt lµ nam giíi, ®i c«ng nh©n hoÆc nhËp ngò. Vµ còng ngay tõ thêi bao cÊp, nhu cÇu lµm viÖc trong c¸c c¬ quan nhµ n−íc ®· khiÕn kh«ng Ýt sinh viªn ra tr−êng t×m c¸ch chèng quyÕt ®Þnh, ch¹y chät hé khÈu vµ xin viÖc ®Ó ®−îc ë l¹i thµnh phè. TÊt c¶ nh÷ng thùc tÕ trªn ®· cã t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn c¸c dßng chuyÓn c− tõ n«ng th«n ra thµnh phè, tõ B¾c vµo Nam. BiÓu 1: Møc ®é ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu vÒ kinh tÕ-x∙ héi gi÷a c¸c vïng l∙nh thæ ë ViÖt Nam Khu vùc Vïng nói Trung du B¾c Bé §ång b»ng s«ng Hång B¾c Trung Bé Duyªn h¶i miÒn Trung T©y Nguyªn §«ng Nam Bé §ång b»ng s«ng Cöu Long Toµn quèc MËt ®é d©n sè (ng−êi/km2) 103 784 167 148 45 333 359 195 Thu nhËp b×nh qu©n (ngh×n ®ång) 801 1096 763 853 852 1892 1266 1105 L−¬ng thùc Tû lÖ hé Tû lÖ hé b×nh qu©n cã ®iÖn cã n−íc (ngh×n ®ång) (%) m¸y (%) 770 37.0 0.1 922 98.1 18.1 650 61.8 0.1 633 54.7 16.3 897 31.3 0.8 1041 71.8 30.0 1332 67.0 5.3 909 60.2 10.7 Tû lÖ Thø mï ch÷ h¹ng (%) ph¸t triÓn t−¬ng ®èi 14.1 7 8.6 2 9.0 6 15.3 4 36.0 5 9.6 1 18.0 3 13.4 - Nguån sè liÖu: SPC (1994); Nguyen (1995) Ghi chó: C¸c chØ tiªu ¸p dông cho n¨m 1992; MËt ®é d©n sè ¸p dông cho n¨m 1989. Nh÷ng ®æi míi kinh tÕ-x· héi tõ sau n¨m 1986 ®· thóc ®Èy nÒn kinh tÕ cña ®Êt n−íc t¨ng tr−ëng m¹nh mÏ nh−ng còng ®· gãp phÇn lµm trÇm träng thªm sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu trong møc sèng, thu nhËp vµ hÖ thèng dÞch vô h¹ tÇng gi÷a c¸c khu vùc còng nh− gi÷a c¸c tØnh thµnh cña c¶ n−íc. C¸c thµnh phè lín vµ c¸c trung t©m ®« thÞ cã søc hót ngµy cµng m¹nh mÏ h¬n, trë thµnh ®iÓm trung chuyÓn cña c¸c dßng nhËp c−. Bªn c¹nh ®ã, sù níi láng trong c¸c thñ tôc qu¶n lý hµnh chÝnh vµ c«ng t¸c qu¶n lý hé tÞch hé khÈu ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho viÖc nhËp c− vµ sinh sèng ë thµnh phè, chñ yÕu d−íi h×nh thøc hîp lý hãa gia ®×nh. ë n«ng th«n chÝnh s¸ch kho¸n ®· t¹o nªn søc bËt míi trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, cho phÐp c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n tù qu¶n lý c©n ®èi søc s¶n xuÊt. Lao ®éng d− thõa trong hé ®−îc chuyÓn sang c¸c ho¹t ®éng t¨ng thu nhËp, s¶n xuÊt vµ dÞch vô phi n«ng. ChÝnh ë ®©y di c− ®· trë thµnh mét ph−¬ng tiÖn, mét chiÕn l−îc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña hé gia ®×nh n«ng th«n. VËy th× tr−íc nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta tõ n¨m 1986, nh÷ng nh©n tè nµo ®· thóc ®Èy di c−? M« h×nh di c− trong thêi kú ®Çu cña sù nghiÖp §æi míi ®· ®−îc ®Þnh h×nh nh− thÕ nµo? Gi¶ thuyÕt cña nghiªn cøu nµy lµ: ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña c«ng cuéc §æi míi, trong khi c¸c biÖn ph¸p chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi lµ mét nh©n tè chñ ®¹o quyÕt ®Þnh qóa tr×nh di chuyÓn d©n sè, sù chªnh lÖch vÒ møc sèng gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ còng nh− nh÷ng mÊt c©n ®èi gi÷a c¸c vïng l·nh thæ cña ®Êt n−íc lµ nguyªn nh©n s©u xa ®èi víi di c− ë ViÖt Nam. Nh©n tè nµy kh«ng chØ quyÕt ®Þnh h−íng di chuyÓn mµ cßn t¹o ra Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 6 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ... ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh di c−. KÕt luËn trªn chÝnh lµ néi dung c¬ b¶n ®−îc tr×nh bµy trong phÇn tiÕp sau ®©y cña bµi viÕt. 3. Vai trß cña c¸c yÕu tè ph¸t triÓn ®èi víi di c− ë n−íc ta So víi c¸c nghiªn cøu vÒ møc sinh vµ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, nghiªn cøu di c− cßn qu¸ thiÕu ë ViÖt Nam. Mét sè c«ng tr×nh do c¸c c¬ quan chøc n¨ng tiÕn hµnh tr−íc ®©y chØ tËp trung chøng minh vai trß cña c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi. Nh÷ng c«ng tr×nh kh¸c do c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi viÕt l¹i qóa thu hÑp vÒ cÊp ®é vµ thêi ®iÓm nghiªn cøu nªn ®· kh«ng cËp nhËt ®−îc c¸c vÊn ®Ò cña di c− ë ViÖt Nam. Mét sè nghiªn cøu trong n−íc gÇn ®©y, mÆc dï ®· b−íc ®Çu xem xÐt c¸c dßng di c− tù ph¸t n»m ngoµi sù ®iÒu ®éng cña Nhµ n−íc, nh−ng l¹i béc lé yÕu ®iÓm trong kh¸i niÖm, kü thuËt thu thËp vµ ph©n tÝch sè liÖu. Bªn c¹nh ®ã c¸c nghiªn cøu nµy ch−a ®−a ra mét bøc tranh tæng thÓ vÒ di c− trªn cÊp ®é toµn quèc do chØ tËp trung kh¶o s¸t ë mét sè ®Þa ph−¬ng, n¬i cã nhiÒu ng−êi nhËp c−. 3.1 Sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: Nghiªn cøu nµy sö dông sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè n¨m 1989. MÆc dï ®©y lµ cuéc Tæng §iÒu tra thø hai cho ®Õn nay trªn b×nh diÖn toµn quèc, Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 l¹i lµ ®iÒu tra ®Çu tiªn thu thËp sè liÖu vÒ di c− ë ViÖt Nam. Sù thiÕu v¾ng cña c¸c sè liÖu di c− cÊp quèc gia cho ®Õn tËn gÇn ®©y lµm t¨ng thªm tÝnh duy nhÊt cña sè liÖu di c− thu ®−îc tõ Tæng §iÒu tra D©n sè 1989. MÆc dï kÕt qu¶ cuéc Tæng §iÒu tra ®· ®−îc xö lý vµ xuÊt b¶n réng r·i trªn c¸c Ên phÈm nh−ng nh÷ng th«ng tin vµ sè liÖu di c− vÉn ch−a ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó. Bªn c¹nh ®ã, vai trß cña c¸c nh©n tè thóc ®Èy di c− xÐt trªn ph¹m vi c¶ n−íc ch−a ®−îc t×m hiÓu xem xÐt cho ®Õn nay. T×nh h×nh di c− ë n−íc ta ®· cã nh÷ng thay ®æi trong thêi kú §æi míi. N¨m 1986 cã thÓ xem nh− mèc khëi ®Çu cho nh÷ng biÕn ®æi lín vÒ kinh tÕ-x· héi mÆc dï nh÷ng khëi s¾c míi cña nÒn kinh tÕ ®· ®−îc h×nh thµnh tõ tr−íc ®ã. Thùc tÕ trªn ®ßi hái ph¶i tiÕn hµnh ph©n tÝch s©u c¸c th«ng tin vµ sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 nh»m b−íc ®Çu x¸c ®Þnh nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh di c− trong bèi c¶nh ®æi míi kinh tÕ-x· héi. Víi lý do ®ã, nghiªn cøu nµy tËp trung t×m hiÓu qu¸ tr×nh di chuyÓn d©n sè gi÷a c¸c tØnh, c¸c thµnh phè lín ë n−íc ta trong thêi kú ®Çu §æi míi. Di c− ngo¹i tØnh th−êng diÔn ra trªn kho¶ng c¸ch lín vÒ kh«ng gian vµ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña nh÷ng yÕu tè ph¸t triÓn còng nh− chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− cña nhµ n−íc.1 Víi sù chªnh lÖch lín vÒ møc sèng gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a tr×nh ®é ph¸t triÓn cña miÒn xu«i vµ miÒn nói, kh¶o s¸t c¸c dßng di chuyÓn ngo¹i tØnh sÏ gióp ®¸nh gi¸ tèt h¬n mèi quan hÖ gi÷a di c− vµ ph¸t triÓn ë ViÖt Nam. Cuéc Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 sö dông c©u hái di chuyÓn 5 n¨m nh»m x¸c ®Þnh ®èi t−îng di c− trong thêi kú 1984-1989.2 VÒ tæng thÓ, kÕt qu¶ Tæng §iÒu tra D©n sè cho thÊy trong thêi kú nµy ®· cã h¬n 2.400.000 ng−êi (hay 4,4% d©n sè tÝnh ®Õn thêi ®iÓm Tæng §iÒu tra 1/4/1989) di chuyÓn.3 Trong sè ®ã cã 1.500.000 ng−êi di chuyÓn ngo¹i tØnh vµ 1.083.000 tr−êng hîp di chuyÓn gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý. Tuy nhiªn, do ®Æc ®iÓm cña sè liÖu ®iÒu tra c¸c con sè nµy ch−a ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ quy m« di ®éng cña d©n sè ViÖt Nam bëi v× c¸c tr−êng hîp di chuyÓn t¹m thêi, di chuyÓn con l¾c theo mïa vô còng nh− håi c− trong thêi kú 1985-89 kh«ng ®−îc sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 ph¶n ¸nh vµ ghi nhËn. Trong chõng mùc mµ c¸c h×nh thøc di chuyÓn nµy chØ trë 1 Ng−îc l¹i di chuyÓn néi tØnh th−êng diÔn ra trªn kho¶ng c¸ch ng¾n h¬n di chuyÓn ngo¹i tØnh, chÞu t¸c ®éng chñ yÕu cña c¸c yÕu tè phi kinh tÕ nh− h«n nh©n, ®oµn tô gia ®×nh, di chuyÓn chç ë, v.v... vµ v× vËy kh«ng ®−îc xem xÐt trong ph©n tÝch nµy. 2 §©y lµ ®iÓm thuËn lîi cho nghiªn cøu nµy v× thêi kú 1984-1989 bao gåm c¶ n¨m 1986 nh− dÊu mèc cña sù nghiÖp §æi míi vµ c¸c biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta. 3 Sè nµy kh«ng bao gåm sè trÎ d−íi 5 tuæi v× c©u hái di chuyÓn cña Tæng §iÒu tra D©n sè chØ ¸p dông cho c¸c tr−êng hîp tõ 5 tuæi trë lªn (nhãm trÎ nhá d−íi 5 tuæi sinh ra trong thêi kú 1984-1989 kh«ng thuéc diÖn ®iÒu tra). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn §Æng Nguyªn Anh 7 nªn phæ biÕn tõ nh÷ng n¨m 90, sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè vÉn ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ h×nh th¸i di chuyÓn mang tÝnh æn ®Þnh l©u dµi gi÷a c¸c tØnh thµnh trong c¶ n−íc. Vµo thêi ®iÓm Tæng §iÒu tra, toµn quèc cã 40 tØnh thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng (GSO, 1991). Mét bé sè liÖu vÒ di d©n ®−îc h×nh thµnh cho nghiªn cøu nµy dùa trªn c¸c sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè trong ®ã mçi ®¬n vÞ sè liÖu ®Æc tr−ng cho l−u l−îng nhËp c− hoÆc xuÊt c− trªn ®Þa bµn cña tõng tØnh. C¸c dßng di c− ngo¹i tØnh nµy ®−îc sö dông nh− biÕn sè phô thuéc trong m« h×nh. Thay v× xem xÐt møc ®é di c− thuÇn tóy, ph©n tÝch nµy chó träng ®Õn c¸c dßng xuÊt c− vµ nhËp c− ë mçi tØnh. ViÖc sö dông di c− th« thay cho di c− thuÇn tóy trong ph©n tÝch nµy cßn lµm t¨ng thªm ®¬n vÞ sè liÖu tÝnh to¸n (N) trong khi vÉn gi÷ nguyªn møc ®é tù do cña m« h×nh (df-degrees of freedom).4 B»ng viÖc kÕt hîp so s¸nh ®Æc ®iÓm kinh tÕ x· héi cña c¸c tØnh tham gia vµo qu¸ tr×nh xuÊt c− vµ nhËp c−, nghiªn cøu nµy cã thÓ kÕt nèi di c− víi sù chªnh lÖch trong møc sèng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn gi÷a c¸c tØnh thµnh phè. VÒ mÆt lý thuyÕt, nÕu gäi T lµ sè tØnh th× sÏ cã T(T-1) dßng di c− ngo¹i tØnh; ë ViÖt Nam, 40 tØnh thµnh toµn quèc vµo thêi ®iÓm ®iÒu tra t¹o nªn 1560 dßng di chuyÓn gi÷a c¸c tØnh vµ c¸c thµnh phè lín trùc thuéc trung −¬ng trong thêi kú 1984-1989. T−¬ng øng víi biÕn sè phô thuéc nªu trªn, c¸c sè liÖu vÒ t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi ë cÊp tØnh ®−îc c«ng bè trong c¸c niªn gi¸m thèng kª lµ c¬ së cho viÖc x©y dùng c¸c biÕn sè ®éc lËp cã trong m« h×nh. MÆc dï viÖc sö dông sè liÖu ë cÊp ®é vÜ m« cã h¹n chÕ trong viÖc ph¶n ¸nh ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè c¸ nh©n hay hé gia ®×nh trong di c−, kÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ t¹o c¬ së cho c«ng t¸c ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch di d©n. C¸c biÕn sè ®éc lËp cña m« h×nh ®−îc tr×nh bµy trong BiÓu 2. L−u ý r»ng, c¸c biÕn sè nµy ®· ®−îc chuÈn hãa nh»m ph¶n ¸nh tèt nhÊt thùc tr¹ng ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn h¹n chÕ th«ng tin vµ sè liÖu ë ViÖt Nam. Xu h−íng t¸c ®éng cña c¸c biÕn sè ®Õn di c− ®−îc dù ®o¸n b»ng c¸c dÊu thuËn (+) nghÞch (-) nh− ghi trong BiÓu 2 d−íi ®©y: BiÓu 2: C¸c biÕn sè sö dông trong m« h×nh håi quy vÒ di c− ngo¹i tØnh ë ViÖt Nam BiÕn sè §Þnh nghÜa c¸c biÕn sè Xu h−íng t¸c ®éng (lý thuyÕt) BiÕn sè phô thuéc Dßng di chuyÓn ngo¹i tØnh (®−îc chuyÓn ®æi theo ph−¬ng ph¸p Box-Cox) C¸c biÕn sè ®éc lËp (®o l−êng ë cÊp tØnh/thµnh phè lín) MËt ®é d©n sè Møc ®é ®« thÞ hãa C¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghiÖp L−¬ng thùc quy thãc DÞch vô y-tÕ §iÒu kiÖn gi¸o dôc Kho¶ng c¸ch di chuyÓn ChÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− Sè d©n sèng t¹i tØnh i vµo thêi ®iÓm 1/4/1984 vµ tØnh j vµo 1/4/1989 D©n sè d©n trung b×nh tÝnh trªn diÖn tÝch ®Êt trång trät Tû lÖ d©n sè sèng t¹i khu vùc ®« thÞ Tû träng c¸c c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp tÝnh cho 1000 d©n sè ®« thÞ B×nh qu©n s¶n l−îng l−¬ng thùc tÝnh theo ®Çu ng−êi. Sè gi−êng bÖnh tÝnh b×nh qu©n theo ®Çu ng−êi Sè tr−êng häc phæ th«ng tÝnh trung b×nh cho 1000 d©n Kho¶ng c¸ch gi÷a trung t©m tØnh, thµnh theo quèc lé gÇn nhÊt Hai biÕn sè ¶o ®Æc tr−ng cho: C¸c tØnh thuéc diÖn chuyÓn d©n ®i C¸c tØnh thuéc diÖn nhËn d©n ®Õn T¹i n¬i ®i + -- - - - - -KA T¹i n¬i ®Õn - + + + + + - KA + Ghi chó: KA = kh«ng ¸p dông (v× trong quy ®Þnh chÝnh s¸ch, mét tØnh kh«ng thÓ võa thuéc diÖn d·n d©n, võa trong diÖn tiÕp nhËn d©n chuyÓn ®Õn) 4 VÒ mÆt kü thuËt, sè liÖu sö dông trong ph©n tÝch nµy gièng nh− c¸c sè liÖu ®iÒu tra chän mÉu nh−ng hiÖu qu¶ tÝnh to¸n l¹i cao h¬n nhiÒu. V× sè liÖu di c− ®−îc tæng hîp trªn cÊp ®é toµn quèc qua Tæng §iÒu tra D©n sè lo¹i trõ ®−îc c¸c ¶nh h−ëng cña sai sè mÉu, vµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng kho¶ng tin cËy cho c¸c kÕt qu¶ tÝnh to¸n thu ®−îc. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn