Xem mẫu
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
LỜI CÁM ƠN
Xin chân thành cám ơn Phòng Giáo dục Trung h ọc –Th ường
xuyên, Tổ nghiệp vụ bộ môn Lịch sử Sở GD&ĐT Bình Dương, Ban giám
hiệu, Ban chấp hành Công đoàn Trường THPT Dĩ An, Tổ Sử - Địa - Giáo
dục công dân, đã trực tiếp giúp đỡ, hướng dẫn và đóng góp những ý kiến
chủ đạo cho nội dung đề tài sáng kiến kinh nghiệm nầy.
Những nội dung đã học tập và kinh nghiệm tích lũy đ ược t ừ đ ề tài
“Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử ở trường THPT” nầy sẽ
là hành trang vô cùng quý báu cho quá trình đổi mới phương pháp dạy
học lịch sử của bản thân chúng tôi trong thời gian sắp tới.
Dĩ An, ngày 09 tháng 3 năm 2012
Người thực hiện,
Nguyễn Chí Thuận
1
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
“SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY
TRONG DẠY HỌC LỊCH S Ở TRƯỜNG THPT”
MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................. 3
1. Lí do chọn đề tài .........................................................................................3
2. Mức độ nghiên cứu đề tài ..........................................................................8
3. Đối tượng, khách thể, phạm vị nghiên cứu ............................................... 8
4. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài ...................................................................... 9
5. Kết cấu của đề tài .................................................................................... 12
NỘI DUNG ................................................................................................... 13
Phần I . Nêu thực trạng của vấn đề .........................................................13
1. Thuận lợi .................................................................................................. 13
2. Khó khăn ................................................................................................... 14
Phần II . Mô tả và giới thiệu các nội dung, biện pháp chính.............. 15
1. Thực trạng và giải pháp........................................................................ 15
1.1 Giảng dạy sơ đồ tư duy nhằm tăng tính tích cực trong HS.................. 15
1.2 GV trở thành người hướng dẫn hỗ trợ................................................. 16
1.3 Những lưu ý HS khi sử dụng sơ đồ tư duy............................................ 19
2. Giảng dạy và học tập với công cụ sơ đồ tư duy............................... 20
2.1 Giới thiệu đôi nét về sơ đồ tư duy......................................................... 20
2.2 Nguyên lý và ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy học............................. 20
2.3 Giới thiệu một số phần mềm để tạo sơ đồ tư duy............................... 22
3 Tiến trình một tiết dạy theo sơ đồ tư duy.......................................... 24
Phần III. Kết quả và bai hoc kinh nghiệm và kiên nghị ...................... 37
̀ ̣ ́
́ ̉
1. Kêt qua....................................................................................................... 37
̀ ̣ ̣
2. Bai hoc kinh nghiêm.................................................................................. 38
́ ̣
3. Kiên nghi.................................................................................................... 42
KẾT LUẬN .................................................................................................. 44
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................47
2
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài, thuận lợi và khó khăn
Từ lâu, dạy học theo kiểu “đọc – chép” được coi là một ph ương
pháp dạy học để truyền tải kiến thức cho học sinh và được sử dụng ph ổ
biến ở nhiều trường trong cả nước. Ngành Giáo dục và Đào t ạo cũng đã có
nhiều cuộc hội thảo và cũng đã đưa ra nhiều phương pháp dạy h ọc tích c ực
hơn… nhưng hiện tại không ít giáo viên vẫn sử dụng cách dạy h ọc theo
kiểu “đọc – chép”
Phải nói rằng trong một tiết dạy, cũng có lúc giáo viên cần ph ải đọc
cho học sinh chép như môn chính tả...ở bậc Tiểu học, đọc hoặc ghi lên
bảng các công thức toán học, bảng cửu chương, một sự kiện lịch sử, một số
yếu tố địa lý, đoạn thơ, các khái niệm...ở bậc Trung học, đi ều này không có
nghĩa là giáo viên đã sử dụng phương pháp “đọc – chép”.
Cũng phải khẳng định rằng, trong giáo học pháp, ch ưa bao gi ờ trong
trường học có phương pháp dạy học mang tên “đọc – chép”. Do đó, “đọc”
3
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
thế nào và học sinh “chép” ra sao mới là quan trọng. B ộ Giáo dục và Đào
tạo chủ trương chống việc dạy học “chủ yếu qua đọc chép – nhìn chép”
nghĩa là chống việc chỉ đọc chép, truyền thụ kiến thức một chiều trong cả
một tiết lên lớp.
Với cách dạy này, người thầy đã máy móc, rập khuôn trong dạy
học, dễ có tư tưởng phó mặc, không hứng thú trong cập nh ật ki ến th ức,
không sáng tạo trong việc tìm kiếm các phương án thiết kế bài dạy phù h ợp
với mọi đối tượng học sinh trong lớp mình ph ụ trách để kết qu ả giảng d ạy
đạt mức tối ưu. Người học theo cách này sẽ trở nên thụ động, chỉ biết thu
nhận kiến thức một chiều, không động não suy nghĩ, không bi ết t ự mình
chiếm lĩnh tri thức, trở nên thui chột về tư duy, khó vận d ụng ki ến th ức vào
cuộc sống.
Hơn nữa, đã dạy theo kiểu “đọc – chép” thì đề thi ph ải ra theo ki ểu
học thuộc. Học sinh khi học, chép được điều gì thì lúc thi, lại chép nh ững
điều ấy vào bài làm, không có khả năng sáng tạo, h ọc sinh hiểu bài m ột
cách máy móc không sáng tạo, không thể hiện được “cái riêng” của mình
hoặc không dám thể hiện “cái riêng” của mình. Bài dạy học đọc – chép t ất
yếu phải được tổ chức theo phương thức diễn dịch, do đó tiết dạy “đọc –
chép” sẽ nhàm chán và mang tính áp đặt.
Việc giáo viên sử dụng cách dạy học theo kiểu đọc – chép, có thể
kể ra một số nguyên nhân sau:
Do một số bài học của chương trình có lượng kiến thức nhiều,
trong một tiết học chỉ có 45 phút, mà đã mất 10 đ ến 15 phút ổn đ ịnh t ổ
chức, kiểm tra bài cũ, dặn dò học, làm bài tập ở nhà…Nh ư vậy, ch ỉ còn
khoảng 30 phút để giảng bài mới nên giáo viên chọn cách “đọc – chép”.
Học sinh hiện nay khả năng tự ghi bài là rất chậm, rất hạn chế, thụ
động trong học tập nên cũng có thầy cô chọn cách đọc bài, học trò chép bài.
Học sinh về nhà chỉ cần học thuộc nội dung đã được ghi, khi kiểm tra bài
chỉ cần đọc đúng, ghi đúng là được điểm cao…
4
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Cũng còn một số giáo viên không chịu khó đầu tư cho việc thiết kế
bài dạy sao cho phù hợp với từng đối tượng học sinh mình đang phụ trách,
sợ mất sức, cứ sẵn giáo án mẫu đọc cho học sinh chép, khi cần thỉnh thoảng
mới dừng lại ghi vài chữ lên bảng. Như thế, vừa không sợ sai ki ến th ức c ơ
bản, lại vừa không tốn sức.
Trang thiết bị và các phòng học chức năng không đủ hoặc không có
để đáp ứng nhu cầu dạy học theo hướng đổi mới, hiện đại hóa, học sinh
không có nhiều điều kiện để thực hành hoặc h ọc theo ph ương pháp tr ực
quan sinh động.
Khắc phục tình trạng đọc – chép là một yêu cầu cần thiết để nâng
cao chất lượng dạy học đối với tất cả các môn học. Đó là một nhi ệm v ụ vô
cùng khó khăn phức tạp trong điều kiện hiện nay của nhiều trường. Thực
hiện tốt việc chống dạy học theo kiểu “đọc – chép” là c ả m ột quá trình lâu
dài với sự cố gắng của nhiều đối tượng khác nhau trong đó sự t ận tâm c ủa
thầy cô giáo là điều hết sức quan trọng mới có thể có kết quả.
Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành Chỉ th ị bắt đầu từ năm
học này (2011 – 2012) chấm dứt việc dạy học chủ y ếu qua đ ọc chép và
nhìn chép ở bậc trung học phổ thông.
Đây là chủ trương phù hợp với tiến trình đổi mới và nâng cao ch ất
lượng giáo dục, đáp ứng sự mong đợi bấy lâu nay của nhiều giáo viên tâm
huyết với giáo dục, giúp học sinh chủ động học tập và sáng tạo.
Có thể nói, nhiều năm qua việc giáo viên đọc cho học sinh chép bài
đã trở thành thói quen của phần lớn thầy – trò bậc ph ổ thông, k ể c ả đ ại
học. Nhiều nhà nghiên cứu giáo dục và dư luận lên tiếng không đồng tình,
thậm chí phản đối gay gắt và đề nghị chấm dứt việc dạy h ọc theo ki ểu đ ọc
chép, nhưng có lẽ do còn nhiều việc phải giải quy ết, nên mãi đ ến năm h ọc
này, Bộ Giáo dục và Đào tạo mới có ý kiến chính thức bằng văn bản.
Dạy theo kiểu “đọc cái có sẵn cho học sinh chép vào vở” cứ lặp đi
lặp lại nhiều năm, khiến công việc của các nhà giáo trở nên nhàm chán,
không có động lực để đổi mới. Còn với học sinh, dẫu biết rằng phải chép
5
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
bài của thầy đọc từ sách giáo khoa, cái mà các em có th ể tự đ ọc – là m ột s ự
miễn cưỡng. Nhưng biết làm sao, khi thầy yêu cầu trả bài ph ải đúng, th ậm
chí đúng nguyên văn những lời thầy đọc.
Đã có những bài thi ngây ngô đến mức khó tin, bởi thi ếu ph ương
pháp tư duy, rập khuôn máy móc do việc học lệ thuộc hoàn toàn vào thầy,
còn thầy thì lệ thuộc sách giáo khoa. Cách dạy và học này còn tiếp tay cho
nạn quay cóp, gian lận trong thi cử, tạo ra sự thiếu công bằng giữa những
người học nghiêm túc và những người thầy thực sự muốn đổi mới cách dạy
học.
Thầy đọc, trò chép trên lớp, cộng với việc học quá tải liên miên
khiến các em không đủ thời gian suy ngẫm và tự học, thì lấy đâu ra vi ệc tìm
tòi, suy luận để có kiến thức thực sự? Nhưng vấn đề đ ặt ra, th ế nào là th ầy
không đọc, trò không chép? Không đọc kiến thức đã có sẵn trong sách giáo
khoa, thì thầy sẽ nói gì để các em ghi lại và phát triển tư duy?
Chỉ thị không đọc – chép trên lớp sẽ thực hiện từ năm h ọc này. N ếu
không chuẩn bị kỹ lưỡng với một tinh thần hưởng ứng nhiệt tình, có th ể
xảy ra tình trạng, giáo viên photo bài giảng và bộ câu hỏi rồi phát cho h ọc
sinh tự đọc, tự trả lời để tránh tiếng “thầy đọc, trò chép”. Và cũng không
loại trừ xảy ra chuyện, thầy cứ giảng, trò muốn ghi gì cũng được mà không
biết đâu là nội dung chính để tập trung học hỏi. Rồi khi thi ki ểm tra ch ất
lượng, thầy có chấp nhận nội dung bài thi khác với ý của mình hay không.
Đội ngũ giáo viên hiện nay phần lớn cũng được đào tạo bằng
phương pháp “đọc – chép” nên để thay đổi cách giảng dạy cũng khó có th ể
đạt kết quả một sớm một chiều. Trong khi đó, bộ sách giáo khoa bậc ph ổ
thông đang tiếp tục được thay đổi và nội dung còn khá nặng n ề cũng là m ột
lực cản trong quá trình nói không với “đọc – chép”.
Thực tế những năm qua có nhiều giáo viên (kể cả bậc đại học) đã
áp dụng phương pháp giảng dạy không đọc chép cho học sinh, sinh viên và
đem lại hiệu quả rõ nét. Nhưng vì không có động lực, thiếu sự khuyến
6
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
khích, động viên và tiêu chí rõ ràng, nên cách làm này ch ỉ có tính t ự phát ở
một số ít người.
Chấm dứt tình trạng không đọc chép sẽ trở thành hiện th ực n ếu đ ội
ngũ giáo viên được coi trọng, nếu đội ngũ giáo viên có đ ộng l ực và s ự đánh
giá nghiêm túc, công bằng từ các cơ quan quan quản lý.
Trong giai đoạn hiện nay, xu hướng dạy học hiện đại với sự k ết
hợp những thành tựu công nghệ thông tin đã và đang diễn ra một cách khá
phổ biến ở các ngành học, cấp học. Công nghệ thông tin v ới t ư cách là m ột
phương tiện hỗ trợ cho việc dạy học đang chứng tỏ những ưu thế và hiệu
quả trong quá trình dạy học nói chung và đối với bộ môn lịch sử nói riêng.
Trong năm học 2007 – 2008 Sở GD&ĐT Bình Dương đã triển khai
cho các Trường THCS trong tỉnh thực hiện dạy học theo “S ơ đ ồ t ư duy” và
mỗi trường THPT cử một giáo viên dự lớp tập huận đổi mới ph ương pháp
dạy học theo phương pháp mới do Microsoft tài trợ, nhưng hiện nay chưa
triển khai đến giáo viên các trường THPT.
Đầu năm học 2011 – 2012 Hiệu trưởng Trường THPT Dĩ An Vương
Văn Thanh triển khai chỉ thị năm học mới của Bộ GD&ĐT trong đó có nêu
lên chỉ thị “chấp dứt hoàn hoàn việc đọc – chép hoặc nhìn – chép ở trường
THPT” và thầy Hiệu trưởng có giới thiệu một phương pháp giảng dạy mà
từ lâu các nước tiên tiến trên thế giới đã áp dụng trong dạy h ọc đó là s ử
dụng sơ đồ tư duy và đã cho giáo viên xem một số hình ảnh minh h ọa các
“sơ đồ tư duy” mà học sinh các trường đã thực hiện.
Sự việc nầy đã làm tôi liên tưởng đến lớp học của ch ương trình đổi
mới phương pháp dạy học do chương trình Microsoft tài trợ và huấn luyện
mà tôi đã tham dự, tôi hỏi thăm một số thầy cô đã được cử đi t ập hu ấn ở
Singapor và được biết các trường học ở Singapor cũng đã thực hiện cách
dạy nầy rồi. Tôi đến các lớp hỏi thăm học sinh l ớp 10 có bi ết ghi bài b ằng
sơ đồ tư duy hay không thì các em trả lời ở Trường THCS các em cũng đã
được dạy rồi.
7
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Từ đó tôi mới tìm hiểu và áp dụng theo phương pháp “Sử dụng sơ
đồ tư duy trong dạy học lịch sử ở trường THPT” và bài trả lời cho câu hỏi
làm thế nào để đổi mới phương pháp dạy học “không đọc – chép ; không
nhìn – chép” theo chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo mà tôi trăn trở băn
khoăn bấy lâu nay đã có cách để giải quyết
Qua một năm học áp dụng cho học sinh lớp 10 và lớp 12 ở Trường
THPT Dĩ An do tôi phụ trách ở bộ môn lịch sử, tôi nh ận th ấy đây là cách
dạy mang lại hiệu quả cao nếu giáo viên biết vận d ụng các kĩ năng CNTT
vào tiêt dạy thì sẽ giúp học sinh hứng thú, yêu thích tiết h ọc lịch sử hơn so
với một tiết dạy bằng giáo án điện tử thông thường.
2. Mức độ nghiên cứu đề tài
Năm học 2011 – 2012 là năm học đầu tiên Bộ GD – ĐT tri ển khai
thực hiện “Chấm dứt hoàn toàn việc đọc – chép; nhìn – chép ở các trường
THPT”.
Vì trong năm học nầy tôi chỉ được phân công giảng dạy Lịch s ử lớp
10 và lớp 12 nên tôi chỉ tập trung nghiên cứu hai kh ối l ớp của mình ph ụ
8
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
trách. Trong phạm vi nghiên cứu đề tài nầy, mức độ nghiên cứu ch ỉ gi ới h ạn
trong vấn đề lớn : “Hướng dẫn học sinh ghi bài theo sơ đồ tư duy”.
3. Đối tượng, khách thể, phạm vi nghiên cứu
+ Đối tượng nghiên cứu : “Soạn giảng bộ môn Lịch sử 10 và 12 theo sơ đồ
tư duy và chuẩn KTKN được điều chỉnh giảm tải trong năm học 2011 –
2012”.
+ Khách thể nghiên cứu : Môn LS lớp 10 và lớp 12 ở trường THPT.
+ Phạm vi nghiên cứu : Hướng dẫn học sinh ghi bài theo sơ đồ tư duy.
4. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài
Cuộc vận động chấm dứt cách dạy học “đọc chép” nếu thành công,
sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. Theo GS – TS Đinh Quang Báo,
nguyên Hiệu trưởng trường Đại học Sư phạm Hà Nội, để cuộc vận động
này thành công, thì đội ngũ giáo viên là yếu tố quyết định. Do vậy ngay từ
khâu đào tạo giáo viên ở các trường đại học, cao đẳng phải đào t ạo h ọ bi ết
cách “không đọc chép”.
Vấn đề càng tỏ ra bức xúc hơn khi Bộ trưởng Giáo dục – Đào tạo
Nguyễn Thiện Nhân phát động chiến dịch “Nói không với đọc chép” cùng
với việc “Nói không với tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích trong giáo
dục”. Nói thì dễ nhưng làm thật khó. Nhiều đồng nghiệp đã nhận thức
được sự tai hại của việc dạy học theo lối đọc chép, nhưng qu ả th ực đ ể
“Nói không với đọc chép”, có người chưa biết nên bắt đầu từ đâu, làm như
thế nào, thậm chí còn rất ái ngại, vì thay đổi một t ập quán không d ễ gì n ếu
thiếu một quyết tâm và sự định hướng.
Để góp phần tạo nên sự chuyển biến trong dạy học bộ môn, đáp
ứng yêu cầu phát triển xã hội, và để “Nói không với đọc chép”, giáo viên
lịch sử cần lưu ý một số điểm sau đây:
Trước hết, giáo viên phải nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của
việc dạy học lịch sử là phải cung cấp cho học sinh một h ệ th ống ki ến th ức
cơ bản về lịch sử thế giới, lịch sử dân tộc và lịch sử địa phương, qua đó
giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức, truyền thống cho học sinh . Nghĩa là
9
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
phải vừa khai trí vừa khai tâm cho các em. Hai nhiệm vụ này luôn g ắn ch ặt
và hỗ tương với nhau. Phải giúp cho các em am tường và biết cách vận
dụng những tri thức lịch sử vào cuộc sống.Trong sách giáo khoa, các nội
dung sự kiện được trình bày một cách cô đọng vốn đã rất cần sự phân tích
diễn giải, minh hoạ, so sánh, đối chiếu để giúp học sinh hiểu vấn đề m ột
cách thấu đáo. Nếu dạy theo lối đọc chép, có nghĩa giáo viên một lần nữa
tóm tắt sách giáo khoa, đọc cho các em chép rồi buộc các em ph ải h ọc thu ộc
lòng. Làm như vậy, bộ môn lịch sử sẽ trở nên giáo điều, nhồi nhét, vì học
sinh chẳng thể nào hiểu nổi một vấn đề, một sự kiện và nh ư vậy vi ệc h ọc
tập trên lớp trở nên vô bổ, thậm chí làm cho các em có c ảm giác nh ư b ị “tra
tấn” trong học tập bộ môn.
Để “Nói không với đọc chép”, đòi hỏi giáo viên phải có tâm huyết
với nghề nghiệp, phải luôn thấy được trách nhiệm và uy tín cá nhân của
mình trước hết là đối với học sinh. Cần phải tích cực đầu tư chuyên môn và
không ngừng học tập nâng cao trình độ nghiệp vụ. Việc đầu tư chuyên môn
đòi hỏi phải tiếp cận với thông tin khoa học chuyên ngành. Điều kiện sách
vở, tài liệu tham khảo và các nguồn thông tin c ần thi ết hi ện nay không đ ến
nổi quá khó khăn. Mỗi khi đã có sự hiểu biết sâu sắc về chuyên môn, giáo
viên dễ dàng lựa chọn phương pháp để giảng dạy, vì phương pháp là s ự
vận động của tri thức.
Mỗi phương pháp dạy học có một giá trị riêng, tuỳ theo nội dung
kiến thức và đối tượng mà lựa chọn phương pháp cho phù hợp nhằm tạo
biểu tượng, hình thành khái niệm, khắc sâu kiến thức cơ bản… cho học
sinh. Để phát huy tính tích cực của học sinh trong học tập, phương pháp dạy
học sử dụng sơ đồ tư duy tỏ ra có ưu thế. Mỗi bài học chứa đựng một số
vấn đề cơ bản của lịch sử, bằng sự hiểu biết của mình, giáo viên nêu vấn
đề, tổ chức cho học sinh giải quyết bằng cách sáng tạo thành s ơ đồ t ư duy
nhằm phát huy tính tích cực và huy động bộ não các em làm việc h ết công
suất cho mỗi bài học, sẽ không còn tình trạng học sinh ngồi im thụ động ch ỉ
có vài em được phát biểu và làm việc với giáo viên trong tiết học.
10
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Việc học sinh tham gia trực tiếp vào việc giải quyết nh ững yêu c ầu
của bài học vừa có tác dụng phát triển tư duy vừa gây hứng thú học tập.
Tất nhiên vai trò dẫn dắt của người thầy là hết s ức quan tr ọng. D ạy h ọc là
một nghệ thuật, bằng tâm hồn, sự hiểu biết và nghệ thuật của giáo viên,
những “phần xác” lịch sử sẽ được “phả hồn” vào một cách sinh động và
đẹp đẽ, giúp các em cảm nhận tốt hơn, yêu thích hơn bộ môn lịch sử.
Phương tiện dạy học bằng sơ đồ tư duy ngày càng trở nên phóng
phú và được các nước tiên tiến trên thế giới sử dụng đạt hiệu quả cao. Nếu
biết khai thác tốt sơ đồ tư duy sẽ hỗ trợ đắc lực cho giáo viên trong quá
trình giảng dạy. Cùng với sự kết hợp các phương pháp, phương tiện trực
quan và kỹ thuật sẽ góp phần đẩy lùi hiện tượng “đọc chép” một cách có
hiệu quả.Việc sử dụng sơ đồ tư duy cùng phương tiện trực quan và kỹ
thuật đòi hỏi giáo viên phải có sự đầu tư công sức và trí tu ệ cho bài gi ảng.
Rõ ràng làm tốt công việc này sẽ góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả
giờ dạy và hiên tượng “đọc chép” sẽ không có cơ hội để tồn tại.
Lý luận dạy học đã chỉ ra rằng, học sinh vừa là đối tượng, vừa là
chủ thể của quá trình dạy học. Dạy học theo lối đọc chép có nghĩa giáo viên
đã thủ tiêu mất vai trò chủ thể của học sinh, đưa các em vào trạng thái hoàn
toàn thụ động, bị nhồi nhét một cách đáng thương. Việc tạo ra mô hình d ạy
học sử dụng sơ đồ tư duy trong đó học sinh có điều kiện trao đổi với thầy
với bạn, sẽ phát huy tốt tính tích cực, chủ động của các em, giúp các em
vươn lên chiếm lĩnh tri thức.Thay đổi mô hình dạy học theo s ơ đ ồ t ư duy là
một yêu cầu không thể thiếu được. Nó vừa phát huy tốt ưu thế của bộ môn,
vừa tạo được sự hấp dẫn, hứng thú đối với học sinh. Cần chú ý mô hình
dạy lịch sử theo sơ đồ tư duy, giảm dần tính biên niên trong dạy học lịch sử.
Khả năng vận dụng tri thức đã học vào cuộc sống là cái đích của
việc dạy học bộ môn. Khả năng đó có được từ nghệ thuật truyền dạy và tổ
chức rèn luyện của giáo viên cho các em. Học lịch sử mà không liên hệ
được thực tế, không làm bài tập thực hành, sẽ không th ể nào có được năng
lục vận dụng và như vậy sự học trở nên vô bổ. Cuộc sống đang đặt ra vô
11
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
vàn những vấn đề phức tạp, hiểu sâu sắc lịch sử để lý giải những vấn đề
của cuộc sống hiện tại là vô cùng cần thiết, nó tỏ rõ ưu th ế của bộ môn.
Không làm tốt điều này xem như giáo viên lịch sử chưa hoàn thành nhiệm
vụ.
Dạy học “đọc chép” sẽ phải kiểm tra đánh giá theo kiểu “đọc
chép” và ngược lại. Đó là lẽ đương nhiên. Đổi mới phong cách dạy học
phải đi liền với việc thay đổi cách thức kiểm tra đánh giá. Giáo viên ph ải
biết trăn trở, lựa chọn hình thức và nội dung kiểm tra để đánh giá đúng th ực
lực học sinh, đồng thời tự kiểm tra năng lực giảng dạy của mình một cách
chính xác. Phải hết sức nghiêm túc trong kiểm tra đánh giá thì m ới t ạo đ ược
sự chuyển biến về chất lượng đào tạo và mới có thể “Nói không với tiêu
cực trong thi cử”.
5. Kết cấu của đề tài sáng kiến kinh nghiệm
Ngoài phần đặt vấn đề, kết luận, tài liệu tham khảo, đề tài gồm có 3
phần :
-Phần I : Nêu thực trạng của vấn đề.
-Phần II : Mô tả và giới thiệu các nội dung, biện pháp chính.
12
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
-Phần III : Kết quả, bài học kinh nghiệm và kiến nghị
13
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
NỘI DUNG
Phần I . Nêu thực trạng của vấn đề
1. Thuận lợi khi thực hiện đề tài SKKN
Năm học 2011 – 2012 Bộ Giaó dục và Đào tạo giảm tải nội dung
sách giáo khoa tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên trong việc dạy và học
hơn nững năm qua.
Tôi được Sở GD&ĐT Bình Dương cử tham dự lớp tập huấn
“Phương pháp dạy học mới” và những năm qua đã soạn giảng khá t ốt b ộ
giáo án điện tử lớp 10 và lớp 12 nên có thuận lợi h ơn khi áp dụng đ ề tài
hướng dẫn học sinh bậc THPT thực hiện ghi bài theo sơ đồ tư duy.
Trường THPT Dĩ An được Sở GD&ĐT Bình Dương đâu tư xây
dựng thành đơn vị Trường THPT chất lượng cao của Tỉnh Bình Dương và
được Sở đầu tư lắp đặt mỗi phòng học đều có một bộ máy chiếu để giáo
viên giảng dạy tại lớp. Mỗi giáo viên chỉ cầng dùng một USB ghi nội dung
bài dạy và đến lớp để sử dụng ngay trong tiêt dạy tại lớp nên rất thuận ti ện
14
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
cho giáo viên và học sinh khi áp dụng ph ương pháp gi ảng d ạy m ới s ử d ụng
sơ đồ tư duy.
Học sinh các lớp THPT của Bình Dương bước đầu đã được làm
quen với cách ghi bài theo sơ đồ tư duy ở các trường THCS nên các em ti ếp
thu cách học mới dễ dàng hơn ở bậc THPT.
Một số phần mềm sơ đồ tư duy được phổ biến rộng rãi nên đã hỗ
trợ cho giáo viên và học sinh khi trình bày sơ đồ tư duy trên máy chiếu.
2. Khó khăn khi thực hiện đề tài SKKN
Khi dự giờ các tiết dạy giáo viên còn theo bảng chấm đi ểm cũ, h ầu
như đa số giáo viên của các trường THPT đều chưa giảng dạy học sinh theo
phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy vào trong một tiết dạy.
Giáo viên ở các trường THCS không hướng dẫn kỹ cách thực hiện
cho học sinh và chưa nêu rõ tầm quan trọng của việc dạy học theo phương
pháp mới nầy nên tôi phải cho học sinh lớp 10 và l ớp 12 xem phim minh
họa, hướng dẫn học sinh cách sử dụng phần mềm, cách vẽ sơ đồ tư duy l ại
từ đầu (xem phim hướng dẫn sử dụng sơ đồ tư duy theo dĩa CD đính kèm).
15
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Phần II . Mô tả và giới thiệu các nội dung, biện pháp chính
“SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG”
1. Thực trạng và giải pháp:
1.1 Giảng dạy theo sơ đồ tư duy tăng cường tính tích cực của học sinh
Năm học 2011-2012 là năm đầu tiên ngành Giáo dục và Đào t ạo tri ển
khai giảng dạy theo sơ đồ tư duy ở bậc học THPT. Qua th ực tế cho th ấy
việc giảng dạy này đã tạo hứng thú cho học sinh. Mỗi học sinh có th ể t ự
lập sơ đồ tư duy cho mình dưới sự hướng dẫn của giáo viên để bài h ọc tr ở
nên dễ thuộc, dễ hiểu, dễ nhớ hơn. Cùng một nội dung nh ưng các em có
thể thêm nhánh, thêm chú thích dưới dạng hình vẽ nhiều màu sắc tùy vào
cách hiểu, cách lĩnh hội kiến thức trong bài học của mình.
Ngay từ đầu năm học, sau khi đăng kí đề tài SKKN tôi đã tìm hiểu, áp
dung dạy học lịch sử bằng sơ đồ tư duy. Từ đó tôi tự lập kế hoạch giảng
dạy cho từng tiết học. Nếu không sử dụng phần mềm, giáo viên có thể linh
16
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
động sử dụng hình vẽ tay với những màu sắc, hình ảnh, từ ngữ diễn đạt khác
nhau nhằm giúp học sinh có thể nắm bắt và nhớ được phần cốt lõi của bài
giảng ngay tại lớp học.
Sơ đồ tư duy đặc biệt chú trọng về màu sắc, hình ảnh với từ ngữ
ngắn gọn thể hiện qua mạng liên tưởng (các nhánh trong bài giảng). Từ phần
nội dung chính, giáo viên vẽ ra từng nhánh nhỏ theo từng tiểu mục chính của
bài giảng và chú thích, giảng giải theo một ngôn ngữ dễ hiểu và gần gũi với
học sinh.
Như vậy, thay vì phải học thuộc lòng các khái niệm, định nghĩa hay
cả bài giảng đọc chép như lúc trước, giờ đây học sinh có thể hiểu và nắm
được khái niệm qua hình vẽ. Chính sự liên tưởng theo hướng dẫn của giáo
viên cũng giúp các em nhớ được phần trọng tâm của bài giảng.
Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng học sinh
không chỉ về trí tuệ, vẽ, viết gì trên sơ đồ tư duy, hệ thống hóa kiến th ức
chọn lọc những phần nào trong bài để ghi, thể hiện dưới hình th ức k ết h ợp
hình vẽ, chữ viết, màu sắc, vận dụng kiến thức được học qua sách vở vào
cuộc sống.
Để giảng dạy theo sơ đồ tư duy, giáo viên có thể chủ động vẽ hình
trên bảng rồi cho học sinh tiếp tục lên phân nhánh sơ đồ hay để học sinh chia
thành từng nhóm nhỏ rồi tự vẽ sơ đồ theo cách hiểu của mình sau đó giáo
viên định hướng lại từng nội dung cho học sinh.
Sơ đồ tư duy thực chất là một sơ đồ mở không theo một khuôn mẫu
hay tỷ lệ nhất định mà là cách hệ thống kiến thức tạo ra một tiết học sinh
động, đầy màu sắc và thực sự hiệu quả. Giảng dạy theo sơ đồ tư duy phát
huy tính tích cực nhiều nhất trong các giờ ôn tập. Khi học sinh trở thành
chủ thể thành nhân vật trung tâm trong mỗi tiết học, các em sẽ trở nên
hào hứng và hăng say hơn trong học tập.
1.2 Giáo viên trở thành người hướng dẫn, hỗ trợ
Trước đây, giáo viên vẫn thường sử dụng sơ đồ để hệ thống kiến
thức cho học sinh nhưng học sinh vẫn là người tiếp thu một cách thụ
17
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
động. Với việc giảng dạy bằng sơ đồ tư duy, nhất là cho học sinh tự phát
huy khả năng sáng tạo của mình bằng cách tự vẽ, tự phân bố và thể hiện nội
dung bài học qua sơ đồ sau đó yêu cầu các bạn khác bổ sung những phần còn
thiếu. Kết thúc bài giảng, thay vì phải ghi chép theo cách truyền thống, học
sinh có thể tự “vẽ” bài học theo cách hiểu của mình với nhiều màu sắc và hình
ảnh khác nhau. Đến tiết học sau, chỉ cần nhìn vào sơ đồ, các em có thể nhớ
được những phần trọng tâm của bài học. Giảng dạy theo sơ đồ tư duy mang
tính khả thi cao vì có thể vận dụng được với bất kỳ điều kiện cơ sở vật chất
nào của các nhà trường, có thiết kế trên giấy, bìa, bảng bằng cách sử dụng bút
chì màu, phấn màu hoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm sơ đồ tư duy đã
được triển khai đến từng trường. Việc vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học
sẽ dần hình thành cho học sinh tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách
sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học.
Sơ đồ tư duy hay bản đồ tư duy (Mind Map) là hình thức ghi chép sử
dụng màu sắc, hình ảnh nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt
những ý chính của một nội dung, hệ thống hoá một chủ đề. Nó là một công
cụ tổ chức tư duy được tác giả Tony Buzan (Anh) nghiên cứu kỹ lưỡng và
phổ biến rộng khắp thế giới.
Tony Buzan sinh năm 1942, chuyên gia hàng đầu thế giới về nghiên
cứu hoạt động của bộ não và là cha đẻ của Mind Map.
Phương pháp tư duy của ông được dạy và sử dụng ở khoảng 500
tập đoàn, công ty hàng đầu thế giới; hơn 250 triệu người sử dụng phương
pháp Mind Map của Tony Buzan; khoảng hơn 3 tỷ người đã từng xem và
nghe chương trình của ông (ông đã từng sang Việt Nam năm 2007 đ ể nói
chuyện về lĩnh vực nghiên cứu của mình).
18
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Trong dạy học: Việc sử dụng sơ đồ tư duy huy động tối đa tiềm
năng của bộ não, giúp học sinh học tập tích cực, hỗ trợ hiệu quả các
phương pháp dạy học.
Vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học, giáo viên giúp h ọc sinh có
thói quen tự tay ghi chép hay tổng kết một vấn đ ề, một ch ủ đ ề đã đ ọc – đã
học, theo cách hiểu của học sinh với dạng sơ đồ tư duy.
Sau khi cho học sinh làm quen với một số sơ đồ tư duy có s ẵn, giáo
viên đưa ra một chủ đề chính, đặt chủ đề này ở vị trí trung tâm b ảng (ho ặc
vào trang vở, tờ giấy/ bìa) rồi đặt câu hỏi gợi ý để học sinh v ẽ ti ếp các
nhánh cấp 1, cấp 2, cấp 3... Mỗi bài học được tự vẽ kiến thức trọng tâm
trên một trang giấy, giúp học sinh dễ ôn tập, dễ xem lại kiến th ức khi
cần.
19
- Tr ường THPT Dĩ An Nguyễn Chí Thuận
Đối với học sinh: Học sinh thường xuyên tự lập sơ đồ tư duy sẽ
phát triển khả năng thẩm mỹ do việc thiết kế nó phải bố cục màu sắc, các
đường nét, các nhánh sao cho đẹp, sắp xếp các ý tưởng khoa h ọc, súc tích…
Và đó chính là để học sinh “Học cách học”: Học sinh được học để tích lũy
kiến thức, nhưng từ trước đến nay học sinh chưa biêt cách học cách đ ể lĩnh
hội những kiến thức bộ môn lịch sử một cách hiệu quả.
Khái niệm của sơ đồ tư duy: Nguyên lý hoạt động theo nguyên tắc
liên tưởng “ý này gợi ý kia” của bộ não. Học sinh có thể tạo một sơ đồ tư
duy ở dạng đơn giản theo nguyên tắc phát triển ý: từ một ch ủ đ ề t ạo ra
nhiều nhánh lớn, từ mỗi nhánh lớn lại tỏa ra nhiều nhánh nhỏ và c ứ th ế m ở
rộng ra vô tận. (Cách vẽ cũng rất giản đơn và còn rất nhiều tiện ích khác
khiến cho sơ đồ tư duy ngày càng trở nên phổ biến toàn cầu).
1.3 Những lưu ý học sinh khi sử dụng sơ đồ tư duy
Màu sắc cũng có tác dụng kích thích bộ não như hình ảnh. Tuy
nhiên, học sinh cũng không cần phải sử dụng quá nhiều màu sắc. Học sinh
có thể chỉ cần dùng một hai màu nếu thích và muốn tiết kiệm thời gian.
Nếu học sinh thấy mất quá nhiều thời gian để tô đ ậm màu trong
một nhánh, thì học sinh có thể gạch chéo, đánh dấu cộng, hay ch ấm bi trong
đó – rất mới mẻ và tốn ít thời gian.
Vẽ nhiều nhánh cong hơn là đường thẳng để tránh sự buồn tẻ, tạo
sự mềm mại, cuốn hút.
Khi học sinh sử dụng những từ khóa riêng lẻ, mỗi từ khóa đều
không bị ràng buộc, do đó nó có khả năng khơi dậy các ý tưởng mới, các suy
nghĩ mới.
Nếu trên mỗi nhánh học sinh viết đầy đủ cả câu thì nh ư v ậyh ọc
sinh sẽ dập tắt khả năng gợi mở và liên tưởng của bộ não. Não của học
sinh sẽ mất hết hứng thú khi tiếp nhận một thông tin hoàn ch ỉnh. Vì v ậy,
trên mỗi nhánh học sinh chỉ viết một, hai từ khóa mà thôi. Khi đó, học sinh
sẽ viết rất nhanh và khi đọc lại, não của học sinh sẽ được kích thích làm
20
nguon tai.lieu . vn
