Xem mẫu
- 25 CHUYÊN MỤC VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN VANG BÓNG MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN PHẠM THỊ LƯƠNG* Tập truyện Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân được đánh giá là “gần tới sự toàn thiện toàn mỹ”. Một trong những phương diện nổi bật của tập truyện đó là những nét văn hóa độc đáo mà Nguyễn Tuân đã chăm chút miêu tả, thể hiện với tất cả thái độ trân trọng, ngậm ngùi, nuối tiếc. Tìm hiểu tập truyện từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi hướng đến trả lời câu hỏi điều gì làm nên dấu ấn rất riêng của Vang bóng một thời. Đó phải chăng là ở vẻ đẹp ngôn từ, ở cảm thức nghệ thuật hay còn ở vẻ đẹp tâm hồn, ở niềm trăn trở của chính nhà văn trước thời cuộc. Bài viết lấy điểm tựa là các quan niệm về tính văn hóa, mã văn hóa để phân xuất từng phương diện đặc sắc được thể hiện trong truyện ngắn của Nguyễn Tuân. Từ khóa: văn hóa, mã văn hóa, truyện ngắn, Nho giáo, truyền thống Nhận bài ngày: 24/2/2020; đưa vào biên tập: 26/2/2021; phản biện: 4/3/2021; duyệt đăng: 4/4/2021 1. DẪN NHẬP văn hóa độc đáo đƣợc thể hiện. Cùng Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa với các hƣớng tiếp cận văn bản từ thi đang ngày càng thu hút đƣợc sự quan pháp học, ngôn ngữ học, phong cách tâm của các nhà nghiên cứu. Hƣớng học, tự sự học... hƣớng tiếp cận từ tiếp cận này giúp ngƣời đọc khai thác văn hóa học mở ra cho ngƣời nghiên các vỉa tầng ý nghĩa của văn bản cứu những ý tƣởng khám phá độc thông qua hình thức giải mã các ký đáo vào chiều sâu văn bản, cho thấy hiệu ngôn ngữ đƣợc mã hóa trong mỗi tác phẩm văn học mang dấu ấn, văn bản đó, từ đó khám phá các nét hồn cốt của cộng đồng, dân tộc, thời đại. Tất cả điều đó đƣợc khúc xạ qua thế giới quan, nhân sinh quan của nhà * Trƣờng Đại học Bạc Liêu. văn. Nguyễn Tuân đã thể hiện đậm
- 26 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… nét dấu ấn văn hóa truyền thống cũ, dân tộc hoặc một quốc gia. Nó bao lối sống cũ của một thời kỳ lịch sử gồm văn hóa vật chất, văn hóa thể nhiều biến thiên, dâu bể. Trong tập chế và văn hóa tâm lý”. Do văn hóa là truyện Vang bóng một thời(1), Nguyễn “sản phẩm của sự sáng tạo lâu dài” Tuân xây dựng một hệ thống mã văn cho nên trong quá trình phát triển, con hóa bằng hình thức ngôn ngữ phong ngƣời luôn luôn có ý thức sáng tạo ra phú, vừa mang nét cổ xƣa, vừa tạo các giá trị vật chất và tinh thần, từng dấu ấn hiện đại. Ở tập truyện này, bƣớc hoàn thiện nhân cách hƣớng ngƣời đọc có thể nhận thấy dấu ấn đến con ngƣời lý tƣởng của mỗi thời văn hóa ứng xử, văn hóa nhân cách, đại, mỗi vùng miền, mỗi dân tộc, quốc văn hóa sinh hoạt đời thƣờng đƣợc gia. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh (2011: thể hiện cuốn hút, tinh tế bằng một bút 458): “Văn hóa là sự tổng hợp của lực tài hoa. mọi phƣơng thức sinh hoạt cùng với 2. VĂN HÓA VÀ THUỘC TÍNH VĂN biểu hiện của nó mà loài ngƣời đã sản HÓA TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh Văn hóa là một phạm trù rất rộng, là tồn”. tất cả các giá trị vật chất và tinh thần mà con ngƣời tạo ra để gắn kết chặt Mỗi tác phẩm văn chƣơng hƣớng đến chẽ với nhau vì vậy có nhiều quan miêu tả đối tƣợng trung tâm là con điểm khác nhau về khái niệm văn hóa. ngƣời thì tác phẩm đó ít nhiều mang Theo Cristina De Rossi: “Văn hóa bao những nét đặc trƣng về văn hóa của gồm tôn giáo, thức ăn, những gì dân tộc, đất nƣớc nơi nhà văn đƣợc chúng ta mặc, cách chúng ta mặc, sinh ra, đƣợc tắm mình trong nền tảng ngôn ngữ, hôn nhân, âm nhạc, những giá trị văn hóa đó. Lê Nguyên Cẩn gì chúng ta tin là đúng hay sai, cách (2014: 11) cho rằng: “Tính văn hóa (la chúng ta ngồi vào bàn, cách chúng ta culturalité) của tác phẩm văn học là chào đón du khách, cách chúng ta cƣ tính chất đặc thù gắn liền với mỗi tác xử với những ngƣời thân yêu, và phẩm văn học. Nó cho thấy tác phẩm hàng triệu thứ khác” (dẫn theo Kim văn học không chỉ toát lên vẻ đẹp Ann Zimmermann, 2017). Với Jane ngôn từ mà còn là vẻ đẹp tâm hồn BinSun (2018) “Văn hóa là một hiện qua cách ứng xử và cách tiếp nhận, tƣợng xã hội và nó là sản phẩm của xử lý cuộc sống của một dân tộc hay sự sáng tạo lâu dài. Đồng thời, nó một cộng đồng ngƣời nhất định. Nó cũng là một hiện tƣợng lịch sử. Đó là không chỉ là quan niệm về con ngƣời sự tích lũy của lịch sử xã hội. Văn hóa đƣợc thể hiện qua sự khéo léo của đề cập đến lịch sử, địa lý, phong tục, nghệ thuật ngôn từ mà còn cả chuẩn truyền thống, lối sống, văn học và mực ứng xử của cộng đồng, dân tộc nghệ thuật, chuẩn mực hành vi, trong một thời kỳ lịch sử nhất định. phƣơng thức tƣ duy và giá trị của một Mỗi tác phẩm văn học đều mang trong
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 27 nó tính văn hóa đặc trƣng của dân tộc, Nguyễn Tuân lớn lên trong thời buổi của đất nƣớc nơi tác phẩm đƣợc sinh có nhiều thăng trầm biến đổi về văn ra”. Tác phẩm thể hiện rõ nhất chân hóa với sự xâm nhập của văn minh dung con ngƣời và thời đại là yếu tố phƣơng Tây thời Pháp thuộc. Sự xâm thu hút ngƣời đọc khám phá suy nhập này tác động đến những nền ngẫm và góp phần quan trọng tạo nên nếp sinh hoạt cổ đang ngày càng đi giá trị tác phẩm. vào tàn lụi. Ông đã lựa chọn những Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra mỗi nét văn hóa tiêu biểu của cuộc sống. tác phẩm văn học là sự kết hợp đan Bằng tài năng của mình ông đã biến cài của nhiều mã khác nhau để tạo ra những nét văn hóa ấy trở thành chất các hệ thống tầng bậc ý nghĩa của tác liệu nghệ thuật đắc dụng góp phần phẩm. Bàn về mã văn hóa (cultural làm nên những trang văn cuốn hút thể code), Jenny Hyatt và Helen Simons hiện quan niệm nghệ thuật về con (1999: 28) nhận định: “Sự hiểu biết về ngƣời với đầy đủ bản sắc văn hóa của văn hóa thƣờng đƣợc thể hiện thông một thời kỳ lịch sử nhất định. Trong qua việc sử dụng mã. Các mã là một Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân đã hệ thống bí mật của các từ, ký hiệu gợi ra sinh khí, hồn cốt của văn hóa, hoặc hành vi, đƣợc sử dụng để truyền phong tục Việt Nam. Đọc tập truyện, tải các thông điệp bị ràng buộc theo ngƣời đọc nhƣ đƣợc dẫn dắt vào một ngữ cảnh”. Nhƣ vậy, nói đến mã văn thế giới xa xƣa với những nét văn hóa hóa trong tác phẩm văn học có thể rất đẹp nhƣ: đánh thơ, thả thơ, làm hiểu đó là tất cả các tín hiệu, các ký đèn trung thu, một buổi thƣởng trà, hiệu “ngôn ngữ, hình ảnh, âm thanh, những nét phong tục tập quán, cách hình tƣợng con ngƣời, thiên nhiên, ăn mặc, ứng xử, đối đãi, nhân cách phong cảnh, cách nói, kiểu nói, cách đẹp và nếp sống văn hóa... Những tổ chức văn bản nói chung, nhằm cảnh ấy tạo nên nét văn hóa xƣa cũ chuyển tải tới độc giả một nội dung, của một thời vang bóng, gợi tới những một thông điệp, hoặc mang tính riêng, gì xa xƣa, trầm mặc, tĩnh lặng và ăn hoặc mang tính chung” (Lê Nguyên sâu vào tâm hồn ngƣời Việt. Có thể Cẩn, 2014: 44). Khai thác tác phẩm nói, tập truyện đã làm sống lại những văn học từ góc nhìn văn hóa chính là nét văn hóa truyền thống đang dần bị khám phá, bóc tách các lớp vỏ ngôn mai một. ngữ để hiểu đƣợc “bí ẩn” hệ thống 3.1. Dấu ấn văn hóa ứng xử các mã trong văn bản, cho thấy mối Văn hóa ứng xử là một nét văn hóa liên kết chặt chẽ giữa các mã để tạo biểu hiện lối suy nghĩ, cách cƣ xử, thành ý nghĩa bề sâu trong văn bản. những hành động, sự giao tiếp giữa 3. NHỮNG NÉT VĂN HÓA ĐƯỢC con ngƣời với con ngƣời, rộng hơn PHẢN ÁNH TRONG VANG BÓNG nữa là biểu hiện cách ứng xử giữa MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN con ngƣời với tự nhiên. Cách ứng xử
- 28 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… có văn hóa thể hiện phẩm chất đạo những ngƣời “đánh thơ”. Văn hóa ứng đức, nhận thức của cá nhân hay cộng xử ấy thể hiện mối quan hệ tình cảm đồng xã hội đƣợc quy định bởi tƣ tốt đẹp giữa ngƣời với ngƣời mà tƣởng, phong tục, tập quán, luật lệ Nguyễn Tuân luôn trăn trở thể hiện và trong mỗi thời kỳ lịch sử đƣợc truyền khẳng định. Chẳng hạn: “Ông Kinh từ đời này sang đời khác vừa có sự Lịch là một ngƣời trọng cái sạch sẽ thay đổi vừa có sự kế thừa tạo thành của tâm hồn, nói to cùng mọi ngƣời là nét văn hóa ứng xử có tính truyền ông không thu tiền hồ. Ông chỉ yêu thống. Và lối suy nghĩ, hành động ứng cầu ai đƣợc thơ nhiều nhất thì nên xử đƣợc xem là có tính văn hóa khi cho ngƣời lão bộc nhà ông một số tiền hành động đó đƣợc mọi ngƣời thừa nhỏ mọn để đền lại cái công nó làm nhận và cho là phù hợp. dầu, làm đèn, nấu cháo và bƣng biếu. Nguyễn Tuân rất chú trọng miêu tả Ông Kinh lại còn khẩn khoản với mọi văn hóa ứng xử giữa ngƣời và ngƣời, ngƣời đừng nên làm huyên náo nhà ứng xử giữa các quan hệ xã hội. cửa lên” (Đánh thơ, tr. 63). Suy nghĩ, Trong công trình Tiếp cận văn học từ hành động của ông Kinh Lịch cho thấy góc nhìn văn hóa, Lê Nguyên Cẩn một nét ứng xử đầy tính văn hóa. Ông (2014: 18) cho rằng: “Tác phẩm văn thể hiện một thái độ tôn trọng và sự chƣơng thƣờng trình bày một câu quan tâm với chính ngƣời ăn kẻ ở chuyện trong đó các nhân vật đƣợc trong nhà. đặt trong quan hệ giao tiếp với nhau, Ở một truyện khác, Nguyễn Tuân đối thoại với nhau, trong một phạm vi cũng xây dựng nhân vật với hành ứng xử văn hóa với nhau... Các ứng động ứng xử, thể hiện truyền thống xử đó đều mang đặc trƣng văn hóa văn hóa tốt đẹp trong bản chất của dân tộc, tạo ra màu sắc dân tộc”. ngƣời Việt. “Ngày xƣa, anh em đã có Trong Vang bóng một thời, dấu ấn văn dịp đƣợc hầu cáng quan Án nhà nhiều hóa ứng xử đƣợc thể hiện rất đậm nét. chuyến lắm. Cụ ngày xƣa thƣờng có Con ngƣời ứng xử với nhau bằng tình săn sóc đến anh em chúng tôi. Giờ là cảm gần gũi, gắn bó, đúng mực thể ngày mùa, những đƣợc tin cô gọi, anh hiện tình yêu thƣơng, sự tôn trọng em cứ xuống ngay là vì anh em nghĩ giữa con ngƣời với con ngƣời. Đó là đến cái tình quan Án ngày xƣa hay sự ứng xử tình nghĩa của một nhà sƣ thƣơng đến. Còn tiền nong, thôi, cô với cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất, cho thế nào cũng đƣợc. Chúng tôi ứng xử của những ngƣời phong lƣu không dám kỳ kèo” (Nguyễn Tuân, sành uống trà với một ngƣời ăn xin 2005: 75). Hành động ứng xử của biết trân trọng và thƣởng thức một thú nhân vật trong đoạn văn trên thể hiện thƣởng trà tinh tế, hay cách ứng xử lối sống có tình, có nghĩa của ngƣời của một ngƣời chủ nhà với ngƣời lão Việt Nam, thể hiện mối quan hệ tốt bộc đã giúp cho thú vui thanh nhã của đẹp giữa con ngƣời với con ngƣời.
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 29 Tôn sƣ trọng đạo cũng là một biểu trồng, phó mặc chúng ở giữa trời, hiện của nét văn hóa ứng xử truyền đày chúng ra mƣa nắng với thờ ơ, thống tốt đẹp, cao quý của ngƣời Việt chúng trổ bông không biết đến, chúng Nam. Nguyễn Tuân đã thể hiện nét tàn lá cũng không hay, thì chơi hoa văn hóa truyền thống tốt đẹp này chỉ làm gì cho thêm tội” (Hương cuội, tr. bằng một chi tiết rất giản dị: “Có ngƣời 84). Đối xử với cỏ cây nhƣ ngƣời bạn học trò cũ ở Sơn Tây về qua Hà Nội, tâm giao, tri kỷ, đó là cách đối xử biết ông cử Hai có con, đem biếu thầy “của ngƣời tài tử”, của ngƣời biết đặt học cũ một cái bánh dẻo mặt trăng, mình vào vũ trụ, lắng nghe tiếng nói mặt bánh to một thƣớc, thế nào lại của thiên nhiên, đó cũng là cách để nhằm ngay vào giữa hôm ông cử Hai lắng lại, làm thanh sạch tâm hồn thử đèn xẻ rãnh. Ông bày đèn ra sân, mình. đốt hết cả mƣời bấc cháy sáng. Ông 3.2. Dấu ấn văn hóa nhân cách bày luôn ra sân bộ đồ trà, mời cụ Nguyễn Tuân đã thể hiện một nét văn Thƣợng ra ngồi vào cái ghế đẩu đã để hóa rất đẹp trong con ngƣời đó là văn sẵn trƣớc đèn. Cụ Thƣợng ngồi, ăn hóa nhân cách. Nhân cách biểu hiện bánh, uống nƣớc và trịnh trọng nhƣ trong “tổng hòa những mối quan hệ xã một ngƣời đƣợc mời tới để định giải hội” của con ngƣời. Bàn về vấn đề thƣởng cho đèn xẻ rãnh. Rồi cả nhà, nhân cách, Hoàng Chí Bảo cho rằng: mỗi ngƣời một miếng, trông vui vẻ lạ” “Mỗi một cái Tôi nhân cách đều mang (Đèn đêm thu, tr. 122). Ngƣời học trò dấu ấn của nhân cách xã hội, chịu ảnh luôn nhớ về ngƣời thầy của mình và hƣởng và tác động của hoàn cảnh xã truyền thống “uống nƣớc nhớ nguồn”, hội, điều kiện sống, truyền thống lịch “tôn sƣ trọng đạo” đã trở thành nét sử, văn hóa cũng nhƣ trình độ và tính văn hóa thiêng liêng, cao quý của chất phát triển của xã hội đƣơng thời” ngƣời Việt. (Hoàng Chí Bảo, 2010). Ngoài văn hóa ứng xử đối với con Trong Vang bóng một thời, văn hóa ngƣời, Nguyễn Tuân cũng rất đề cao nhân cách đƣợc Nguyễn Tuân thể sự ứng xử của con ngƣời đối với hiện thông qua những hành động, triết thiên nhiên, bộc lộ sự nâng niu, trân lý nhân sinh của nhân vật. Nhà văn để quý những giá trị, những vẻ đẹp mà nhân vật bộc lộ nhân cách đáng trọng thiên nhiên ban tặng: “Cụ muốn nói trong những hành động của cuộc rằng ngƣời chơi hoa nhiều khi phải sống hàng ngày: “Cứ một cái lối đánh lấy cái chí thành chí tình ra mà đối cờ của cậu tôi cũng thấy đƣợc một đãi với giống hoa cỏ không bao giờ phần cái tƣơng lai của cậu. Nhiều biết lên tiếng kia. Nhƣ thế mới phải nƣớc cờ bắt bóng, chiếu rứ, có vẻ tài đạo, cái đạo của ngƣời tài tử. Chứ tử lắm. Tôi nghiệm ra cậu không hay còn cứ gây đƣợc lên một khoảnh rình chiếu bí. Đáng để ý nhất trong lối vƣờn, khuân hoa cỏ ở các nơi về mà xuất quân, là cậu đánh mấy ván đều
- 30 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… vào pháo đầu cả. Ngƣời hào hùng Một con tốt lọt qua sông là cái giá trị đánh cờ bao giờ cũng vào ngay pháo nó bằng nửa sức con xe rồi. Ở đời đầu. Đánh cờ tức là ngƣời đấy. Rồi không nên khinh thƣờng cái gì. Con cậu cứ nghiệm mà xem, trong mƣời tốt mà sang hà, tức là đứa tiểu nhân kẻ tầm thƣờng, nhút nhát, không lúc đã đắc thế. Tha hồ mà phá phách. khoáng đạt là có đến chín ngƣời Mạng nó đổi lấy quân nào nó cũng lấy ghểnh tƣợng ở nƣớc đầu” (Ngôi mả làm sở nguyện rồi kia mà” (Ngôi mả cũ, tr. 78). Thông qua việc đánh cờ, cũ, tr. 78). Mỗi con ngƣời, sự vật đều một thú chơi tao nhã tiêu khiển trong có giá trị riêng trong thế giới này. Ý cuộc sống đời thƣờng mà ngƣời ta có nghĩa triết lý đƣợc đúc kết giản dị mà thể đánh giá đƣợc nhân cách của cả sâu sắc từ chính những thú chơi tao một con ngƣời. Sự đánh giá ấy đồng nhã hàng ngày. thời thể hiện nhân sinh quan, triết lý, Nói đến văn hóa nhân cách, trong sự trải nghiệm của chính ngƣời đã Vang bóng một thời không thể không thấy đƣợc nét nhân cách đáng trọng nói đến Chữ người tử tù. Trong tác của ngƣời đối diện. phẩm này, văn hóa nhân cách của Trong Vang bóng một thời, Nguyễn con ngƣời đƣợc bộc lộ xúc động hơn Tuân thƣờng đúc kết và đƣa ra những bao giờ hết, đó là nhân cách thiện lời triết lý, đánh giá về nhân cách của lƣơng trong sáng đầy khí phách của con ngƣời, về cách nhìn của con nhân vật Huấn Cao, nhân cách đẹp ngƣời từ sự chiêm nghiệm, suy tƣ đối của một viên quản ngục biết trọng với con ngƣời và cộng đồng xã hội. ngƣời tài và trân quý cái đẹp: “Ông Qua đó, khẳng định cách ứng xử, lối Huấn Cao lặng nghĩ một lát rồi mỉm suy nghĩ đúng đắn về bản chất của cƣời: “Về bảo chủ ngƣơi, tối nay, lúc con ngƣời trong đời sống xã hội. Ông nào lính canh trại về nghỉ, thì đem lụa, cha ta vốn có truyền thống đánh cờ, mực, bút và một bó đuốc xuống đây thả thơ, ngâm vịnh. Đánh cờ là một rồi ta cho chữ. Chữ thì quý thực. Ta thú vui tiêu khiển, qua việc đánh cờ nhất sinh không vì vàng ngọc hay mà ngƣời chơi có thể rút ra rất nhiều quyền thế mà phải ép mình viết câu triết lý nhân sinh đầy ý nghĩa. Những đối bao giờ. Đời ta cũng mới viết có chiêm nghiệm, suy tƣ, đánh giá về hai bộ tứ bình và một bức trung con ngƣời, về cuộc đời từ việc đánh đƣờng cho ba ngƣời bạn thân của ta cờ đƣợc Nguyễn Tuân thể hiện đậm thôi. Ta cảm cái tấm lòng biệt nhỡn nét trong một vài tác phẩm. Trong liên tài của các ngƣời. Nào ta có biết truyện Ngôi mả cũ, nhân vật thể hiện đâu một ngƣời nhƣ thầy Quản đây mà một cái nhìn sâu sắc về nhân sinh, thế lại có những sở thích cao quý nhƣ sự: “Cậu thua vì đã khinh thƣờng con vậy. Thiếu chút nữa, ta đi phụ mất tốt biên của tôi và để nó lọt qua hà. một tấm lòng trong thiên hạ” (Chữ Rồi lại cho nó nhập đƣợc vào cung. người tử tù, tr. 95). Hai nhân cách
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 31 tham chiếu và tỏa sáng cho nhau, tôn này cũng là ngƣời biết trọng, biết quý vẻ đẹp nhân cách cho nhau. cái đẹp, và ông khát khao muốn duy 3.3. Dấu ấn văn hóa sinh hoạt đời trì truyền thống văn hóa trọng chữ thường nghĩa từ bao đời nay: “Biết đọc vỡ Trong Vang bóng một thời, Nguyễn nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày Tuân cũng nói rất nhiều đến nét đẹp nào, cái sở nguyện của viên quan coi trong văn hóa sinh hoạt đời thƣờng. ngục này là có một ngày kia đƣợc treo Những thú chơi tao nhã, những tục lệ ở nhà riêng mình một câu đối do tay đẹp đẽ đã trở thành nét văn hóa ông Huấn Cao viết. Chữ ông Huấn truyền thống mà nhà văn đã hết sức Cao đẹp lắm, vuông lắm. Tính ông trân trọng miêu tả, thể hiện đậm nét vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỷ, ông ít chịu trong những tác phẩm nhƣ: Thả thơ, cho chữ. Có đƣợc chữ ông Huấn mà Đánh thơ, Chữ người tử tù, Những treo, là có một vật báu trên đời” (Chữ chiếc ấm đất, Chén trà sương... người tử tù, tr. 94). Chính tấm lòng tha Nguyễn Tuân miêu tả những nét văn thiết với những nét văn hóa truyền hóa của một thời đã tàn, một thời đã thống tốt đẹp của dân tộc đã khiến qua bằng tất cả niềm tiếc nuối, chạnh nhà văn không khỏi ngậm ngùi luyến lòng. Đã từng có một thời ngƣời ta tiếc về một nét văn hóa cổ truyền rất say mê thơ phú, thƣởng thức thơ phú đẹp đang dần bị mai một, tàn lụi trong và xem việc “thả thơ” nhƣ một thú vui thời buổi văn hóa phƣơng Tây đang tinh thần rất đẹp: “Trên mặt nƣớc “xâm thực” mạnh mẽ vào truyền thống sông thu, tiếng ngâm của một câu thơ văn hóa phƣơng Đông. đƣợc cuộc, tiếng ngâm một câu thơ Trong sinh hoạt đời thƣờng, việc thua cuộc mất ăn tiền, những tiếng đó thƣởng thức tách trà và ngâm ngợi đều âm hƣởng trên làn nƣớc lạnh, vài câu thơ đã trở thành một nét sinh thanh âm nghe trong trẻo, du dƣơng hoạt đời thƣờng dân dã của ngƣời và thái bình nhƣ tiếng vang của một Việt, có khi đƣợc nâng lên thành một hội tao đàn nào” (Thả thơ, tr. 57). nét văn hóa ứng xử đầy tình nghĩa Trong truyện “Chữ ngƣời tử tù”, văn giữa ngƣời với ngƣời trong cuộc hóa truyền thống chơi chữ, say mê sống đời thƣờng. Đối với các nhà thƣ pháp cũng đƣợc Nguyễn Tuân đề Nho xƣa, trà đƣợc xem nhƣ một cao và thể hiện thông qua việc miêu tả ngƣời bạn tâm giao, là thú tiêu khiển tài năng viết chữ của ông Huấn Cao, lúc thanh nhàn, ẩn dật. Trầm lặng cũng nhƣ sự say mê, tôn kính của thƣởng thức một tách trà cũng là viên quản ngục đối với nét đẹp ở từng cách để ngƣời ta suy ngẫm về cuộc con chữ. Tục xin chữ và cho chữ vốn đời, về thế thái nhân tình, buông bỏ là một nét văn hóa mang đậm truyền những ƣu phiền trong cuộc sống. thống trọng chữ nghĩa của ngƣời Việt Trong Vang bóng một thời, nét văn Nam. Viên quản ngục trong tác phẩm hóa sinh hoạt này đƣợc Nguyễn
- 32 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… Tuân miêu tả tỉ mỉ từ cách lựa chọn khách, cụ ấm đã để vào đấy bao loại trà, lựa chọn nƣớc, đồ dùng để nhiêu công phu. Những công phu đó pha trà, và đặc biệt là có những đã trở nên lễ nghi. Trong ấm trà pha ngƣời bạn tri âm để cùng thƣởng ngon, ngƣời ta nhận thấy có một mùi thức một ấm trà thơm. Dù cuộc sống thơ và một vị triết lý” (Chén trà sương, của họ có cơ hàn, lỡ vận thì các nhà tr. 108). Còn cụ Sáu trong truyện Nho vẫn duy trì nét sinh hoạt dân dã, “Những chiếc ấm đất” nghiện trà tàu thanh đạm này trong cuộc sống nhƣng lại rất kén chọn nƣớc dùng để thƣờng nhật. Đối với họ, việc thƣởng pha trà. Cụ khăng khăng phải xin cho trà là một cách để tiêu khiển, nhƣng đƣợc nƣớc giếng của nhà chùa ở đồi đồng thời cũng là cách để họ thể hiện Mai xa làng nửa ngày đƣờng gánh về một phong cách sống rất riêng và độc mới chịu pha trà. Cụ Sáu tâm sự với đáo: “Vẫn còn quen cái thói phong nhà Sƣ: “Chùa nhà ta có cái giếng lƣu, nhiều khi qua chơi ao sen nhà ai, này quý lắm. Nƣớc rất ngọt. Có lẽ tôi gặp mùa hoa nở, cụ lại còn cố bứt lấy nghiện trà tàu vì nƣớc giếng nhà ít nhị đem ƣớp luôn vào gói trà giắt chùa đây. Tôi sở dĩ không nghĩ đến trong mình, nếu đấy là trà mạn cũ” việc đi đâu xa đƣợc cũng là vì không (Những chiếc ấm đất, tr. 50). Trong đem theo đƣợc nƣớc giếng này đi để một truyện khác, Nguyễn Tuân thể pha trà” (Những chiếc ấm đất, tr. 50). hiện cách nhân vật thƣởng trà cũng Trong Vang bóng một thời, ngƣời đọc tinh tế, cầu kỳ: “Cả ạ, thầy cho nƣớc dễ dàng nhận thấy nét văn hóa sinh pha trà không gì thơm lành bằng cái hoạt rất đẹp của các nhà Nho xƣa, đó thứ nƣớc đọng trong lá sen. Mỗi lá là văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh thơ chỉ có ít thôi. Phải gạn vét ở nhiều lá ca. Trong các dịp đối ẩm, hoặc lúc mới đủ uống một ấm” (Chén trà thanh tịnh họ thƣờng ngâm ngợi sương, tr.110). Uống trà cũng là một những câu thơ đầy ý vị để bộc bạch cách “vận động thần khí để tiết ra tâm sự, hoặc là để thƣ giãn cho tinh ngoài những cái nặng nề trong cơ thể, thần. Nét văn hóa của sinh hoạt này đón khí lành của trời đất”, mà để có có lẽ đƣợc tiếp nối từ truyền thống một ấm trà thơm hƣơng vị của đất ngâm vịnh thi ca khởi nguồn từ Tao trời, cụ Ấm đã chăm chút làm bằng đàn nhị thập bát tú do vua Lê Thánh cả cái tâm từ chọn nƣớc, đun nƣớc Tông sáng lập vào cuối thế kỷ XV. đến pha trà. Lúc thƣởng trà là lúc cụ Văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh là Ấm chiêm nghiệm suy tƣ về thế thái thú vui tao nhã của các nhà nho trong nhân tình, là cách thể hiện một nét các dịp năm hết tết đến: “Mấy cụ đều văn hóa ứng xử đầy tinh tế, thi vị: khen lẫn nhau là thơ hay. Trong cái “Chƣa bao giờ ông già này dám cẩu êm ấm của chiều xuân sớm, tiếng thả trong cái thú chơi thanh đạm. Pha ngâm thơ quyến rũ cả đến tâm hồn cho mình cũng nhƣ pha trà mời một ngƣời lão bộc. Bõ già, chiều
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 33 mồng một tết tự nhiên mặt sáng tỏ 3.4. Dấu ấn văn hóa qua ngôn ngữ hẳn lên. Cái đẹp của tiệc rƣợu ngâm nghệ thuật thơ lây cả sang ngƣời bõ” (“Hương Tiếp cận tác phẩm từ góc độ văn hóa cuội”, tr. 88). Trong sinh hoạt hàng học hƣớng đến khai thác những giá trị ngày, có những nhà Nho lại chọn văn hóa đƣợc biểu hiện trong tác ngâm vịnh nhƣ là một thú tiêu khiển phẩm qua hệ thống ngôn ngữ, thế giới không thể thiếu để vui thú cảnh điền hình tƣợng đƣợc mô tả. Qua đó, viên: “Sáng nay, cụ Ấm cũng ngâm ngƣời đọc hình dung đƣợc những dấu thơ. Cụ tin rằng ngâm thơ lúc yên lặng, ấn văn hóa của thời đại. Mỗi tác phẩm lúc mới tỉnh giấc là một cách vận động văn học đƣợc hình thành dựa trên thần khí kỳ diệu nhất của một ngƣời những nền tảng văn hóa lịch sử nhất sống bằng cuộc đời tâm tƣởng bên định. Dựa trên các phƣơng diện nhƣ trong. Mỗi buổi sớm ngâm nhƣ thế là ngôn ngữ, kết cấu, hình tƣợng nghệ đủ tiết ra hết ngoài những cái nặng nề thuật, nhân vật, ngữ cảnh để tìm ra trong cơ thể và để đón lấy khí lành dấu ấn văn hóa của dân tộc, thời đại đầu tiên của trời đất. Âu cũng là một là một cách tiếp cận có thể bắt rễ sâu quan niệm và một phép vệ sinh của vào tác phẩm để giải mã các ký hiệu thời cũ. Và ngƣời xƣa uống trà là để trong tác phẩm ấy. giữ mình cho lành mạnh” (Chén trà Ngôn ngữ là một yếu tố nghệ thuật tạo sương, tr. 109) nên phong cách sáng tác riêng của Lối uống rƣợu thƣởng hoa của ông cụ mỗi nhà văn. Tiếp cận thế giới hình Kép với mấy ngƣời bạn già tâm giao tƣợng trong tác phẩm, ngƣời đọc phải cũng rất cầu kỳ, lạ đời, độc đáo; uống từng bƣớc khám phá những vỉa tầng rƣợu nhắm với đá cuội tẩm kẹo mạch ngôn ngữ để có thể hiểu đƣợc ý nghĩa nha, rồi ƣớp với hoa lan ủ kín trong ẩn tàng trong chỉnh thể nghệ thuật lồng bàn phất giấy, khi cuộc rƣợu bắt ngôn từ ấy. Ngôn ngữ hàm chứa trong đầu, mở lồng bàn ra thì mùi hƣơng nó những giá trị văn hóa của một cộng lan dìu dịu bay tỏa vào không gian. đồng nhất định. Ngƣời đọc muốn cảm Các cụ vừa thƣởng rƣợu, vừa thong nhận đƣợc những giá trị văn hóa ấy thả ngâm thơ trong một không khí cần phải có trí tƣởng tƣợng, sự hiểu đầm ấm, thanh lƣơng: “Rồi mỗi chén biết, sự trải nghiệm văn hóa của cộng rƣợu ngừng là một bài thơ ngâm trong đồng ấy. Nhà văn là ngƣời thẩm thấu trẻo. Cứ thế cho tàn hết buổi chiều” văn hóa thời đại mà họ đang sống. (Hương cuội, tr. 88). Họ uống rƣợu để Bằng tài năng sáng tạo, nhà văn sẽ suy ngẫm, để thƣởng thức cái dƣ vị thể hiện đƣợc những giá trị văn hóa nhàn tản, thanh đạm của cuộc sống. qua ngôn ngữ nghệ thuật để mang lại Việc uống rƣợu ngâm thơ cũng là một giá trị thẩm mĩ cho tác phẩm văn học. thú vui truyền thống của các nhà Nho Ngôn ngữ là phƣơng tiện biểu đạt tƣ xƣa. tƣởng của con ngƣời và cũng là đối
- 34 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… tƣợng để ngƣời ta khám phá tƣ tƣởng, thể hiện rất rõ hoàn cảnh, cử chỉ, văn hóa của con ngƣời trong các vỉa dáng điệu bộc lộ đƣợc khí chất và tầng ngôn ngữ. Ngôn ngữ gắn liền với tâm trạng của từng nhân vật: “Một tƣ duy, gắn liền với văn hóa của con ngƣời tù cổ đeo gông, chân vƣớng ngƣời mỗi thời đại. Do vậy, “Văn học xiềng đang đậm tô nét chữ trên tấm nghệ thuật tác động tới tƣ tƣởng, tình lụa trắng tinh căng trên mảnh ván. cảm ngƣời đọc không phải bằng lôgic Ngƣời tù viết xong một chữ, viên lý trí, bằng ngôn ngữ chính luận mà quản ngục lại vội khúm núm cất chủ yếu bằng thi pháp nghệ thuật và những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ ngôn ngữ hình tƣợng” (Lã Nguyên, đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy 2018: 70). thơ lại gầy gò, thì run run bƣng chậu Nhà văn xuất thân từ môi trƣờng văn mực...” (Chữ người tử tù, tr. 96). hóa nào ít nhiều sẽ chịu ảnh hƣởng Những câu chữ miêu tả đặc sắc đầy dấu ấn từ môi trƣờng văn hóa đó. đƣờng nét, giàu tính chất tạo hình Trong Vang bóng một thời, Nguyễn trên một lần nữa cho thấy: “Nguyễn Tuân đã “phục nguyên không gian văn Tuân là một trong những bậc thầy về hóa”, con ngƣời văn hóa bằng một sự ngôn ngữ dân tộc; đồng thời cũng trau chuốt chắt lọc câu chữ trên từng khẳng định thêm sự phong phú, trang viết. Hà Văn Đức (2001: 879) chính xác về kiến thức lịch sử, văn cho rằng: “Nguyễn Tuân kết hợp hóa, xã hội” (Tôn Thảo Miên, 2003: nhuần nhuyễn ngôn ngữ cổ xƣa với 252). ngôn ngữ hiện đại, sử dụng mặt mạnh Nguyễn Tuân sử dụng dày đặc những của ngôn ngữ nhiều ngành nghệ thuật từ ngữ miêu tả, bộc lộ rõ nét vẻ cổ “để làm giàu có thêm cho ngôn ngữ kính, để dẫn dắt ngƣời đọc về lại văn học”. Những trang văn của những khung cảnh một thời quá khứ Nguyễn Tuân cho thấy một tài năng xa xƣa. Không khí của một tiệc rƣợu độc đáo trong việc sử dụng, lựa chọn đậm chất văn hóa của các nhà nho ngôn từ tinh tế và sâu sắc. Ông đã thể xƣa đƣợc phác họa qua ngòi bút của hiện sự tài hoa, uyên bác của mình ông: “Dứt tiếng cụ Kép, tất cả bốn cụ qua việc sử dụng ngôn ngữ trong đều úp lòng tay vào nhau thi lễ và giơ Vang bóng một thời. Bằng sự am hiểu tay chỉ thẳng vào giữa, mời nhau ai vốn văn hóa của dân tộc, bằng cách cao tuổi xin nhắp chén trƣớc đi. Tiệc sử dụng từ ngữ đầy tinh tế, ông đã rƣợu bắt đầu. Bõ già kính cẩn chắp viết nên những trang văn giàu tính tạo tay đứng sau lƣng chủ, có vẻ cũng hình, sinh động và mang đậm dấu ấn thèm say lắm” (Bữa rượu máu, tr. 87). văn hóa Việt. Hay trong truyện Chén trà sương, Trong Chữ người tử tù, sự miêu tả tỉ ông mô tả sự chăm chút kỹ lƣỡng mỉ, chi tiết và những từ ngữ Nguyễn của cái thú uống trà giữa các bậc hàn Tuân lựa chọn để miêu tả góp phần nho: “Chỉ có ngƣời tao nhã, cùng một
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 35 thanh khí, mới có thể cùng nhau ngồi tự học, tự tìm tòi trong trƣờng đời, bên một ấm trà. Những lúc ấy, chủ trong ngay nội tâm mình và trong văn nhân phải tự tay mình chế nƣớc, nhất hóa dân tộc ta và các dân tộc khác” nhất cái gì cũng làm lấy cả, không (dẫn theo Phan Cự Đệ và tập thể tác dám nhờ đến ngƣời khác, sợ làm thế giả, 2005: 610). Nguyễn Tuân đã lựa thì mất hết cả thành kính” (Chén trà chọn ngôn từ thể hiện với một giọng sương, tr. 108). Câu văn của Nguyễn văn rất riêng cho tập truyện Vang Tuân tạo ra sự khoan thai, đĩnh đạc, bóng một thời, để lại dấu ấn khác lạ thong thả trong giọng điệu khi ông nói trong sự nghiệp sáng tác của ông, và về những nét sinh hoạt văn hóa của cũng ghi dấu ấn độc đáo không lẫn các bậc nho sĩ. Cấu tạo câu văn của với bất kỳ giọng văn nào trƣớc và sau ông thƣờng nhiều thành phần kết ông. hợp với các biện pháp tu từ để tạo 4. THAY LỜI KẾT nên hiệu quả nghệ thuật độc đáo: Có thể thấy, qua tác phẩm Vang “Trong cái vƣờn cây nhỏ, trong đám bóng một thời, Nguyễn Tuân đã miệt cỏ cây xanh rờn, những buổi sớm mài đi tìm và cố gắng lƣu giữ lại nét tinh mơ và những buổi chiều tàn đẹp trong đời sống xã hội và văn hóa nắng, ngƣời ta thƣờng thấy một ông cổ truyền của dân tộc. Ông hƣớng già lông mày bạc, tóc bạc, râu bạc, ngòi bút miêu tả vào những chuyện mặc áo lông trắng, lom khom tỉa xƣa, về một thời quá khứ để bày tỏ những lá úa trong đám lá xanh. Cụ nỗi lòng mình. Vũ Ngọc Phan (1989: Kép nguyện đem cái quãng đời xế 416) từng nhận xét: “Tác giả chỉ định chiều của một nhà nho để phụng sự dùng những nét đơn giản để ghi lại lũ hoa thơm cỏ quý” (Bữa rượu máu, mấy cảnh xƣa có những tính cách tr. 80). Trong nhiều truyện, Nguyễn đặc Việt Nam. Cái tiếng vang của Tuân sử dụng câu văn tƣơng đối dài, thời đã qua, cái bóng của thời đã qua khai triển nhiều thành phần trong một mà ngày nay ngƣời ta tƣởng nhƣ còn câu. Ông phát triển câu văn một cách văng vẳng và thấp thoáng”. Trong rất tự nhiên, tạo ra sự miên man Vang bóng một thời, ngƣời ta nhận trong giọng kể. thấy những nét văn hóa truyền thống Khẳng định tài năng trong việc lựa còn đậm nét của ngƣời Việt. Tất cả chọn ngôn từ, sáng tạo các tác phẩm đƣợc thể hiện qua thế giới nhân vật nghệ thuật đầy giá trị đặc sắc của tác với tiếng nói, dáng điệu, cách ứng xử giả tập Vang bóng một thời, Nguyễn mang đậm dấu ấn nét đẹp xƣa, đúng Đình Thi đã ca ngợi: “Nguyễn Tuân là nhƣ Phan Cự Đệ (2004: 235) đã một nghệ sĩ bậc thầy của tiếng Việt nhận xét: “Vang bóng một thời đã giữ Nam và ông làm công việc tạo ra ngƣời ta lại với những hình ảnh gần những cái chƣa có, sự sáng tạo ấy do gũi nhất của dân tộc”.
- 36 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… CHÚ THÍCH (1) Tập truyện Vang bóng một thời đƣợc nhà xuất bản Tân Dân ấn hành lần đầu tiên năm 1940. Trƣớc đó, nhiều truyện trong Vang bóng một thời đã đƣợc đăng trên Tiểu thuyết thứ Bảy và Tao Đàn. Tập truyện đƣợc tái bản vào các năm 1943, 1945, 1951, 1962, 1988. Cho đến nay, tập truyện đã đƣợc tái bản nhiều lần. Năm 2005, nhà xuất bản Văn học đã in Tuyển tập Nguyễn Tuân (Lữ Huy Nguyên tuyển chọn), trong đó tập truyện Vang bóng một thời đƣợc in trọn vẹn trong Tuyển tập bao gồm 12 tác phẩm (Những chiếc ấm đất, Bữa rượu máu, Thả thơ, Đánh thơ, Ngôi mả cũ, Hương cuội, Chữ người tử tù, Một đám bất đắc chí, Chén trà sương, Đèn đêm thu, Trên đỉnh non Tản, Khoa thi cuối cùng). TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Hà Văn Đức. 2001. Lý luận, phê bình văn học miền Trung thế kỷ XX. Đà Nẵng: Nxb. Đà Nẵng. 2. Hoàng Chí Bảo. 2010. “Nhân cách và giáo dục văn hóa nhân cách”. https://www. chungta.com/nd, truy cập ngày 06/5/2010. 3. Hồ Chí Minh. 2011. Toàn tập – Tập 3. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia. 4. Hyatt, Jenny - Helen Simons. 1999. “Cultural Codes – Who Holds the Key?”. https://jour nals.sagepub.com/doi/10.1177/13563899922208805. 5. Jane BinSun. 2018. “What is the Relationship Between Literature and Culture?”. https:// www.quora.com/What-is-the-relationship-between-literature-and-culture-1, truy cập ngày 7/6/2019. 6. Kim Ann Zimmermann. 2017. “What Is Culture? Definition of Culture?”, https://www.live science.com/21478-what-is-culture-definition-of-culture.html, truy cập ngày 13/7/2018. 7. Lã Nguyên. 2018. Phê bình kí hiệu học - Đọc văn như là hành trình tái thiết ngôn ngữ. Hà Nội: Nxb. Phụ nữ. 8. Lê Nguyên Cẩn. 2014. Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa. Hà Nội: Nxb. Đại học Quốc gia. 9. Nguyễn Tuân. 2005. Vang bóng một thời. Trích trong Tuyển tập 1. Hà Nội: Nxb. Văn học. 10. Phan Cự Đệ và tập thể tác giả. 2005. Văn học Việt Nam 1900-1945. Hà Nội: Nxb. Giáo dục. 11. Phan Cự Đệ. 2004. Văn học Việt Nam thế kỷ XX. Hà Nội: Nxb. Giáo dục. 12. Tôn Thảo Miên (tuyển chọn và giới thiệu). 2003. Nguyễn Tuân về tác gia và tác phẩm. Hà Nội: Nxb. Giáo dục. 13. Vũ Ngọc Phan. 1989. Nhà văn hiện đại – Tập 1. TPHCM: Nxb. Khoa học Xã hội.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học