Dấu ấn Chủ nghĩa tượng trưng trong thơ Đinh Hùng

DẤU ẤN CHỦ NGHĨA TƯỢNG TRƯNG TRONG THƠ ĐINH HÙNG
HỒ VĂN QUỐC
Trường Đại học Dân lập Phú Xuân, Huế
Tóm tắt: Thơ Đinh Hùng đã đi trọn hành trình thơ tượng trưng. Bằng cái
nhìn “thấu thị” và tương ứng cảm quan, nhà thơ đã kiến tạo nên một thế giới
thi ca dị biệt, kết liên đường dây giao cảm giữa con người và vũ trụ, thực tại
và mộng ảo, hữu hạn và vô cùng, hiện tại và quá khứ... Tất cả phải hư lên vì
thực. Để đạt được điều này, Đinh Hùng sáng tạo ra những biểu tượng tươi
mới, độc đáo mang ý nghĩa tượng trưng cho cái Đẹp, Tình Yêu và Sự Sống
bất tử ở cõi địa ngục và địa đàng. Bên cạnh đó, âm nhạc và ngôn ngữ tượng
trưng cũng góp phần đưa thơ Đinh Hùng đạt đến tính chất của vô biên, đồng
thời giúp người thơ tìm thấy bản lai diện mục của mình, tìm ra những hệ quả
hiện thực đầy bí ẩn, tươi nguyên của thế giới và tâm hồn con người.

MỞ ĐẦU
Bằng một cuộc cách mạng, Thơ mới (1932-1945) đã đi vào quỹ đạo hiện đại, làm thay
đổi sắc diện cả một nền thơ ca truyền thống. Chưa bao giờ, người ta thấy nở rộ nhiều
khuynh hướng, trường phái thơ như lúc này. Đặc biệt, từ sau năm 1936, khi “ảnh hưởng
của thơ Pháp lại thấm thêm một tầng nữa” – “tầng” chủ nghĩa tượng trưng – Thơ mới
càng chứng tỏ ưu thế của mình trong việc khám phá thế giới, cuộc sống và con người
hiện đại ở một chiều kích mới: vô biên, bí ẩn, linh động và huyền nhiệm. Trong xu
hướng đó, Thơ mới lại tiếp tục “trình chánh giữa làng thơ” một bản đại hoà tấu mang
phong cách hiện đại. Trong đó, mỗi thi sĩ mang một chủ âm riêng: Xuân Diệu thiết tha
với khúc hát yêu đương, ham sống đến cuồng nhiệt; Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên mê
man với những thanh âm kinh dị mà có sức ám ảnh lạ thường; Bích Khê thắp sáng thế
giới tâm linh bằng nhạc, lệ và hoa; Vũ Hoàng Chương ngả nghiêng trong men khói với
“điệu kèn biếc quay cuồng”... Và trước lúc bản hoà tấu kết thúc, Đinh Hùng bỗng xuất
hiện và ngân lên những giai điệu “man rợ”, “mê hồn” bởi một thế giới thi ca dị biệt
được kiến tạo từ những giấc “chiêm bao thần bí” in đậm dấu ấn chủ nghĩa tượng trưng.
1. THƠ ĐINH HÙNG - CẤU TẠO BẰNG TÍNH CHẤT CỦA VÔ BIÊN
Phải nói ngay rằng, các nhà thơ tượng trưng đã mở ra một cách nhìn mới về thế giới,
đời sống và tâm hồn con người hiện đại. Họ không bằng lòng với cách phô diễn tình
cảm lồ lộ, “dễ dãi như một kĩ nữ, ai ve vãn cũng được” của thơ lãng mạn mà chủ trương
sáng tạo một lối thơ thuần khiết, ẩn chứa những rung động sâu xa của vô thức, tâm linh.
Đồng thời, họ phản ứng với phái Thi sơn quá câu nệ hình thức, nặng tinh thần thực
chứng mà bỏ qua những rung cảm tinh tế, bí ẩn của tâm hồn. Hơn nữa, các nhà thơ
tượng trưng cũng không tán thành chủ nghĩa hiện thực, đặc biệt là chủ nghĩa tự nhiên
trong việc ứng dụng phương pháp khoa học thực nghiệm vào sáng tác văn chương.
Baudelaire tuyên bố: “Thơ ca là cái gì đó hiện thực hơn, cái gì đó chỉ hoàn toàn thật
trong một thế giới khác”, còn J. Moréas trong Tuyên ngôn tượng trưng cho rằng: thơ
Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế
ISSN 1859-1612, Số 02(18)/2011: tr. 65-74

66

HỒ VĂN QUỐC

ca tượng trưng biểu hiện trước hết “những tư tưởng nguyên uỷ”, nó là kẻ thù của “sự
mô tả khách quan”. Chính lẽ đó, khám phá sự bí ẩn, tương hợp của thế giới và nội tâm
con người trở thành mục đích và bản chất của thơ tượng trưng.
Chẳng ai nói khác, thơ Đinh Hùng chịu ảnh hưởng rõ nét thơ ca tượng trưng Pháp. Ngay
từ những ngày còn ngồi trên ghế nhà trường, Đinh Hùng đã tỏ ra say mê Baudelaire,
Mallarmé, Verlaine và đặc biệt Rimbaud không chỉ ở thơ ca mà ngay cả trong lối sống.
Chàng trai ấy sớm mang dòng máu “nổi loạn”, “suy đồi” của Rimbaud, lại thêm bị chấn
thương tâm lý do ám ảnh bởi những cái chết dồn dập của người thân khiến nhà thơ cảm
thấy cuộc đời trở nên u ám, vô thường, mong manh, dễ vỡ. Hơn nữa, thế giới thực tại
mà thi nhân đang sống chất chứa đầy cạm bẫy với những quan hệ thực dụng, mọi giá trị
tinh thần, đạo đức đang bị băng hoại. Thế nên, ông quyết rũ bỏ thực tại để dấn thân vào
con đường đam mê, nổi loạn mong tìm thấy sự tự do tuyệt đối trong tinh thần ngay từ
thời cắp sách đến trường: “Ta ném bút, dẫm lên sầu một buổi/ Xa vở bài, mở rộng sách
ham mê/ Đã nhiều phen trèo cổng bỏ trường về / Xếp đạo đức dưới bàn chân ngạo
mạn” (Khi mới nhớn). Trong bóng tối dày đặc của tương lai, trong nỗi đau ê chề của
tuổi trẻ, Đinh Hùng đã ngoảnh mặt với đời, cho tâm linh trôi theo dòng mộng ảo đưa
ông vượt thoát hiện thực đời thường đến những miền xa thẳm, tươi nguyên, bí ẩn “mà ta
mến yêu và chưa hề biết đến bao giờ” (Baudelaire) đó là thuở hồng hoang, huyền sử; là
chốn địa ngục, địa đàng làm cho tất cả phải hư lên vì sự thật. Do đó, khám phá thi giới
Đinh Hùng, độc giả sẽ được phiêu du vào một thế giới huyền ảo, hư cấu đầy tinh thần
sáng tạo bởi cái nhìn “thấu thị” của nhà thơ.
Phủ nhận thực tại, Đinh Hùng quay về thời nguyên thuỷ, thuở hồng hoang của loài
người, nơi ngự trị của vẻ đẹp thiên nhiên hoang dã, cổ sơ với những “loài hoang thảo”,
“hoa man dại”, “dòng suối ngọt”, “bóng non xanh”; nơi con người giao hoà cùng vũ trụ,
nơi cái tôi hoà vào cái ta, ý thức dị biệt, đối kháng chưa hình thành; nơi con người sống
hoà đồng, bình đẳng với cỏ cây, muôn thú: “Từng buổi hoàng hôn xuống lạ kỳ / Ta nằm
trên cỏ lắng tai nghe... / Thèm ăn một chút hoa man dại/ Và ngủ như loài muông thú
kia” (Những hướng sao rơi). Đi về “những hướng sao rơi” là cách thi nhân chối bỏ
cuộc sống văn minh đô thị chất chứa đầy bất trắc, biến thiên và làm cho con người tha
hoá, thậm chí “lạc thiên nhiên đến cả bọn đàn bà”. Cho nên, khi phải đối mặt với thực
tế đầy rẫy cạm bẫy đó, Đinh Hùng vỡ mộng, đau khổ, hoảng loạn. Nhà thơ chỉ còn cách
tạo ra một thực tại ảo để lẫn trốn sự chống đối, đó là chốn địa đàng nhưng không có
“trái cấm” làm nơi trú ngụ cho “đôi người cô độc thuở sơ khai”. Chính tại đây, người
thơ đã dệt nên “mối kỳ tình” với Người gái thiên nhiên. Nàng là hiện thân của vẻ đẹp
trinh nguyên, hoang dã:
Nàng lớn lên giữa mùa xuân hoa cỏ,
Nửa linh hồn u ám bóng non xanh.
Ngoài thiên nhiên nở bừng thân mỹ nữ,
Nàng yêu ta huyền hoặc mối kỳ tình.
(Người gái thiên nhiên)

DẤU ẤN CHỦ NGHĨA TƯỢNG TRƯNG TRONG THƠ ĐINH HÙNG

67

Tình yêu trong đời thực dù đắm say, mãnh liệt đến đâu cũng bị rào cản của giới hạn
trong đó cản trở lớn nhất là sự hữu hạn của đời người. Đinh Hùng đã chứng nghiệm và
thấm thía điều đó từ cái chết của “người đẹp ngày xưa tên giống hoa”: Liên - một loài
hoa mùa hạ. Nàng là mối tình đầu cuồng si, diễm lệ của nhà thơ. Nàng chợt đến rồi ra đi
như hư ảnh để suốt đời thi nhân cứ mãi kiếm tìm. Chính vì không thoả mãn khát vọng
yêu đương trong kiếp nhân sinh, Đinh Hùng đã dồn tất cả đam mê, cuồng vọng vào
trong một tình yêu hư cấu, hòng giải phóng con người thoát khỏi những mối dây ràng rịt
cũng như bản thể con người. Và chỉ với tình yêu ấy, nhà thơ mới đi đến tận cùng miền
hoan lạc, cõi vĩnh hằng của tinh thần và tình yêu bất tử:
Ta đặt em lên ngai thờ Nữ Sắc,
Trong âm thầm chiêm ngưỡng một làn da.
Buổi em về, xác thịt tẩm hương hoa,
Ta sống mãi thở lấy hồn trinh tiết.
(Kỳ nữ)
Đứng trước vẻ đẹp hoang dã và trinh khiết của người con gái mà nhà thơ xưng tụng là
Người gái thiên nhiên, Kỳ nữ, Gái – Muôn - Đời... trái tim Đinh Hùng luôn bị cám dỗ,
mê hoặc. Thi nhân đặt họ lên “ngai thờ Nữ Sắc” với tấm lòng sùng kính như con chiên
ngoan đạo đứng trước Chúa Giêsu. Tuy nhiên, “người ta thấy bất kỳ một tình cảm mãnh
liệt nào cũng đều xuất phát từ một gốc rễ của một tình cảm đối lập. Một tình yêu cuồng
nhiệt bao giờ cũng đi kèm với oán hờn căm giận” [3, tr. 172]: “Lòng tín ngưỡng cả mùi
hương phản trắc” (Hương trinh bạch), “Cây từ bi hiện đoá Ác hoa đầu” (Tìm bóng tử
thần), “Tất cả em đều bắt ta khổ não / Và oán hờn căm giận tới đau thương / Và yêu
say, mê mệt tới hung cuồng / Và khát vọng đến vô tình vô giác” (Kỳ nữ). Ở đây, tác giả
Mê hồn ca đã gặp gỡ tác giả Những bông hoa Ác trong quan niệm nhị nguyên về cái
thiện và cái ác, cao cả và thấp hèn... Đinh Hùng đi vào khám phá vẻ đẹp hai mặt ở con
người và dù ở mặt nào thiên thần hay ác quỹ, thi sĩ cũng đẩy đến tuyệt đỉnh trong sự
mách bảo của vô thức, bản năng.
Phải nói rằng lầu thơ Đinh Hùng không xây trên mảnh đất trần gian mà “kiến trúc” từ
những giấc “chiêm bao thần bí” tạo nên một thế giới siêu hiện thực. Ở đó, cái thực hoà
vào cái ảo: “Ngày xưa Xuân Diệu, Huy Cận, Nguyễn Bính... vẽ mộng để tô điểm thực
tại, làm cho thực tại thơ mộng hơn; trái lại Đinh Hùng vẽ sự thật lên mộng, để mộng có
vẻ gần thực tại hơn” [4, tr. 399]. Từ những nỗi khổ đau rất thật về cuộc đời và thân phận
con người, Đinh Hùng đã đi tìm sự giải thoát cho kiếp người ở những miền ngoài cõi
nhân gian: chốn địa đàng và địa ngục - một thế giới ảo – nơi không còn có tử biệt sinh
ly, nơi mà Đinh Hùng sẽ gặp lại người con gái ngày xưa:
Trời ơi! đây nguyệt vô biên
Trong lòng người đẹp nằm quên dưới mồ!
Ta cười suốt một trang thơ,
Gặp hồn em đó còn ngờ yêu ma
(Tìm bóng tử thần)

68

HỒ VĂN QUỐC

Và “trong giấc ngủ đẫm mùi hương phấn lạ”, người thơ lạc vào từng bước đắm say “mê
muội giữa một bầy yêu quái” với khúc hát vong tình bay chót vót trên núi non mở hội
oan hồn và khát khao cuồng loạn giữa đêm khuya cái chết sẽ tái sinh, kết giao cho
những tình yêu kỳ dị: “Giữa đêm đời sẽ hồi sinh / Nhân gian hát khúc vong tình lên non
/ Đôi ta vào hội oan hồn / Nhân gian tái hợp / Ồ! Đây là cuộc tân hôn dị kỳ!” (Cầu
hồn). Chốn địa ngục trong thơ Đinh Hùng không gợi lên cảm giác ghê rợn, bi thảm của
sự chết chóc, nhục hình. Trái lại, đó là một thế giới sống động có trăng, hoa, nhạc,
hương, có Mê Cung, Biển Giác, Non Thần, có “Xuân phương thảo cũng như Xuân tùng
bách”. Mọi thứ đều tuyệt diễm như chốn thần tiên làm thi nhân lạc bước:
Ta đi, lạc xứ thần tiên.
Hồn trùng dương hiện bóng thuyền U Minh.
(Gửi người dưới mộ)
Sáng tạo nghệ thuật trong trạng thái siêu thăng, Đinh Hùng để linh hồn mình trôi đến
những miền xa thẳm. Và “Khi mặt trời đẫm máu phía sau lưng” - biểu tượng cái chết
của xã hội văn minh – nhà thơ làm cuộc hành hương trở về “thời xa vắng” khởi đầu từ
Buổi – Sơ – Khai, Hồng hoang, Tiền sử đến thời Huyền sử. Tất cả đi vào thơ, ngụp lặn
trong tiềm thức thi sĩ: “Ôi! giữa trời Thơ, những đêm hiền hậu / Con chim nào kêu vẳng
tiếng trần ai ? / Mấy thu xanh dòng thác lệ u hoài ? / Thời xa vắng mở hương lòng trái
đất” (Người gái thiên nhiên). Cảm thâu, thống đoạt thời gian bằng linh giác, Đinh
Hùng sáng tạo ra những hình ảnh ước lệ, ẩn chứa một quan niệm nghệ thuật về thời
gian: “đêm hiền hậu”, “thu xanh”, “thời xa vắng mở hương lòng trái đất”. Nhà thơ đã
biến cái thoáng chốc thành cái vĩnh cửu, cái khoảnh khắc thành cái bất diệt, thời gian
hoà tan vào không gian, hay nói như Đỗ Lai Thuý: “không gian hoá thời gian”:
Xưa mạch đất dấu nghìn xuân vũ trụ,
Ta lãng du, chợt gặp cỏ hoa tình.
Mừng phong cảnh bốn mùa về hội ngộ,
Em gọi tên hồn non nước sơ sinh.
(Hoa sử)
Trở về thời Thái cổ, thi nhân lạc bước vào Hoa sử, nơi lưu giữ sự sống sơ khai, nơi bốn
mùa xuân, hạ, thu, đông cùng hội tụ trong cái thiên nhiên bất biến. Chính sự nỗ lực phi
thời gian hoá đó, Đinh Hùng nhanh chóng đưa con người đạt tới sự vĩnh cữu, trút bỏ
mọi gánh nặng âu lo, khắc khoải về thời gian hữu hạn đời người dù trong chốc lát.
Bằng cảm quan tượng trưng, thơ Đinh Hùng đã mở ra một cách nhìn mới về thế giới và
cuộc sống con người trong tính hai mặt. Thi nhân đã “kiến trúc” lầu thơ trên chất liệu
hỗn hợp của thực thể và hư vô tạo nên một siêu hiện thực về thế giới đưa thơ đạt
đến tính chất của vô biên. Chính cách nhìn ấy đã chi phối thi giới Đinh Hùng từ lối tư
duy thơ đến phương thức biểu đạt.

DẤU ẤN CHỦ NGHĨA TƯỢNG TRƯNG TRONG THƠ ĐINH HÙNG

69

2. THƠ ĐINH HÙNG - MỘT CẢM QUAN THẨM MĨ MỚI
Khám phá thế giới ở chiều bí ẩn, huyền nhiệm và trong những mối liên hệ siêu việt giữa
cái hữu hình và vô hình, giữa con người và thế giới, Đinh Hùng đã đem đến một lối tư
duy, cảm quan thẩm mĩ mới cho thơ, góp phần đưa thơ Việt Nam nhanh chóng hoà vào
dòng chảy của thi ca hiện đại thế giới.
Cái làm nên cảm quan thẩm mĩ mới ở thơ Đinh Hùng trước hết là tư duy tương hợp,
một trong những sáng tạo nghệ thuật có ý nghĩa lớn nhất của thơ tượng trưng, mà cha đẻ
của nó là Baudelaire. Trong bài Tương hợp, nhà thơ đặt ra một vấn đề vừa mang ý
nghĩa phát hiện vừa là tuyên ngôn thơ tượng trưng: “Hương thơm, màu sắc và âm thanh
tương hợp với nhau”. Điều này không chỉ ám ảnh, định hướng tư duy nghệ thuật
Baudelaire mà còn nhiều nhà thơ tượng trưng khác trong đó có Đinh Hùng.
Bước vào lầu thơ Đinh Hùng, ta như được phiêu du trong một thế giới nhiệm màu. Tất
cả hoà hợp, tương giao trong một thể thống nhất sâu thẳm giữa con người và thiên
nhiên: “Rừng buổi đó vang tiếng cười mang rợ / Quả tơ duyên đỏ thắm sắc trên cành /
Chúng ta đi lặng ngắm núi đồi xanh / Bước trên cỏ để nghìn sau in dấu” (Người gái
thiên nhiên); giữa hữu hình và vô hình, thực và ảo: “Điệu nhạc nghiêng mình, anh sẽ
nghe / Nghìn xưa âm hưởng bước Em về / Bông hoa áo tím trôi vào mộng / Anh sẽ tìm
Em nhập giấc mê” (Nhập mộng); giữa hương thơm, màu sắc và âm thanh: “Sóng mắt
trôi dòng nhạc khởi nguyên / Em từ bao kiếp dựng lời nguyền? / Màu xanh ý niệm chưa
thành bướm / Nhịp bước Em vào tiết điệu Quên” (Trái tim hồng ngọc).
Giải mã thế giới, con người bằng cái nhìn “thấu thị” và tương ứng cảm quan, Đinh
Hùng đã tạo ra những liên tưởng bất ngờ, độc đáo và đem đến cho người đọc những trực
cảm mới lạ. Từ đó, nhà thơ dẫn dụ độc giả xa dần cái thực tại hiện hữu để phiêu linh
vào địa hạt hư ảo hòng tìm ra bản chất bí ẩn bên trong của sự vật:
Mộng viết lên từng bản điếu tàng dài
Lời văn thư kinh dị - Nghệ Thuật cười một tiếng bi ai.
(Thoát duyên trần cấu)
Quả thực, thơ Đinh Hùng là thơ “kinh dị”, “chiêm bao thần bí”, “mê hồn”, nó đưa thi
nhân đến miền hư thực, đồng thời tìm thấy mối liên hệ huyền bí, mơ hồ giữa con người
và thế giới thông qua hệ thống biểu tượng. Bởi theo các nhà thơ tượng trưng, biểu tượng
gắn liền với quan niệm về tính thống nhất “thâm u và sâu xa” của vũ trụ:
Vũ trụ là một ngôi đền mà trụ cột thiên nhiên
Thỉnh thoảng nói lên những lời mơ hồ, bí ẩn
Con người đi qua, cả một rừng biểu tượng
Nhìn chúng ta với những con mắt thân quen
(Tương hợp – Baudelaire)