Xem mẫu
- Bé N¤NG NGHIÖP Vµ PH¸T TRiÓN N¤NG TH¤N
CôC KHUYÕN N¤NG Vµ KHUYÕN L¢M
dù ¸N T¡NG C−êNG KH¶ N¡NG T− VÊN CÊP bé (MRDP)
PH−¬NG PH¸P §¸NH GI¸ N¤NG TH¤N
Cã NG−êI D¢N THAM GIA (PRA)
tRoNg Ho¹T §éNG kHUYÕN N«Ng kHuYÕN L¢M
NHµ XUÊT B¶N N«NG NGHiÖp
Hµ NéI - 1998
- Ban biªn tËp:
Lª H−ng Quèc (Tr−ëng ban)
§ç V¨n NhuËn
Chu ThÞ H¶o
Ph¹m §øc TuÊn
NguyÔn V¨n Nghiªm
Tham gia biªn so¹n:
Bïi §×nh To¸i
NguyÔn B¸ Ng·i
NguyÔn H÷u Hång
NguyÔn ViÕt Khoa
Phan Thanh Ngä
Lª thÞ HiÖp
H¸n V¨n Kho¸t
¶nh:
Bïi §×nh To¸i
Bardolf Paul
NguyÔn B¸ Ng·i
2
- Môc lôc
LêI GIíI THIÖU ....................................................................................................................6
Ch−¬ng I - KHUYÕN N¤NG KHUYÕN L¢M Vµ VAI TRß CñA ng−êi D¢N.....7
1. Vai trß cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trong ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n ..7
1.1. T¹i sao cÇn ph¶i khuyÕn n«ng khuyÕn l©m .................................................................7
1.2. Quan hÖ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m víÝ n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n nh− thÕ
nµo? .....................................................................................................................................7
1.3. Sù quan t©m cña §¶ng vµ ChÝnh phñ ®èi víi c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.......9
2. ThÕ nµo lµ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cã sù tham gia cña ng−êi d©n ..........................9
2.1. C¸c c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ........................................9
2.2. HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cã ng−êi d©n tham gia ......................................12
2.3. N«ng d©n tham gia nh− thÕ nµo trong c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ......13
Ch−¬ng 2 - PH−¬NG PH¸P §¸NH GI¸ N¤NG TH¤N Cã NG−êi D¢N THAM
GIA (PRA) ..............................................................................................................................17
1. Kh¸i niÖm vÒ PRA ...........................................................................................................17
1.1. PRA lµ g×? .................................................................................................................17
1.2. Khi nµo cÇn thùc hiÖn PRA? .....................................................................................17
1.3. PRA cã thÓ ®−îc ¸p dông vµo lÜnh vùc nµo? .............................................................18
1.4. PRA cã nh÷ng −u ®iÓm nµo?.....................................................................................18
2. Tãm t¾t lÞch sö ph¸t triÓn PRA vµ thùc tÕ ¸p dông ë ViÖt Nam ...............................18
2.1. Tãm t¾t lÞch sö ph¸t triÓn PRA trªn thÕ giíi..............................................................18
2.2. Thùc tÕ ¸p dông PRA ë ViÖt Nam.............................................................................19
3. Bé c«ng cô cña PRA, mét sè nguyªn t¾c vµ kü thuËt c¬ b¶n khi sö dông c«ng cô
cña PRA ...............................................................................................................................20
3.1. Bé c«ng cô cña PRA lµ g×?........................................................................................20
3.2. Mét sè chØ dÉn khi sö dông c«ng cô PRA .................................................................20
3.3. Mét sè kü thuËt c¬ b¶n khi sö dông c«ng cô PRA ....................................................21
3
- 4. Giíi thiÖu vµ h−íng dÉn sö dông mèt sè c«ng cô chñ yÕu cña PRA trong ho¹t ®éng
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ...................................................................................................27
C«ng cô 1: L−îc sö th«n, b¶n............................................................................................27
C«ng cô 2: X©y dùng sa bµn cña th«n, b¶n .......................................................................29
C«ng cô 3: VÏ s¬ ®å th«n, b¶n ..........................................................................................30
C«ng cô 4: X©y dùng biÓu ®å h−íng thêi gian..................................................................32
C«ng cô 5: §iÒu tra theo tuyÕn vµ x©y dùng s¬ ®å mÆt c¾t ...............................................37
C«ng cô 6: Ph©n tÝch lÞch mïa vô......................................................................................40
C«ng cô 7: Ph©n lo¹i hé gia ®×nh (HG§) ..........................................................................42
C«ng cô 8: Ph©n tÝch kinh tÕ hé gia ®×nh...........................................................................50
C«ng cô 9: Ph©n lo¹i, xÕp h¹ng cho ®iÓm .........................................................................55
C«ng cô 10: Ph©n tÝch tæ chøc vµ x©y dùng s¬ ®å quan hÖ cña c¸c tæ chøc (s¬ ®å VENN)
víi céng ®ång th«n b¶n .....................................................................................................59
5. Ph©n tÝch, tæng hîp kÕt qu¶ PRA vµ viÕt b¸o c¸o.......................................................64
5.1. KÕt qu¶ PRA..............................................................................................................64
5.2. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp kÕt qu¶ PRA .....................................................66
5.3. ViÕt b¸o c¸o kÕt qu¶ PRA .........................................................................................67
Ch−¬ng 3 - Sö DôNG PRA TRONG HO¹T §éNG KHUYÕN N¤NG Vµ KHUYÕN
L¢M ........................................................................................................................................72
A. Quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt l©m nghiÖp cã ng−êi d©n tham gia .................72
1. Sù tham gia trong quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt l©m nghiÖp ...............................72
2. C¸c h×nh thøc cña sù tham gia......................................................................................72
3. Nh÷ng yÕu tè cÇn biÕt tr−íc khi tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p kü thuËt nh»m l«i cuèn sù
tham gia .............................................................................................................................73
4. Mét vµi ®Ò xuÊt nh»m n©ng cao sù cïng tham gia cña ng−êi d©n................................73
5. Nh÷ng c«ng cô PRA cÇn ®−îc sö dông trong ho¹t ®éng QHSD§ Vµ G§LN .............74
6. C¸c b−íc c«ng viÖc chÝnh trong qu¸ tr×nh qui ho¹ch sö dông ®Êt víi sù tham gia vµ
mét sè biÖn ph¸p nh»m t¨ng c−êng sù tham gia cña ng−êi d©n ........................................79
7. Mét sè l−u ý khi tiÕn hµnh QHSD§ vµ G§LN cã sù tham gia ....................................82
B. X©y dùng kÕ ho¹ch ho¹t ®éng khuyÕn n«ng & khuyÕn l©m th«n, b¶n cã ng−êi d©n
tham gia (PVEP) ................................................................................................................83
1. Môc ®Ých, yªu cÇu ........................................................................................................83
4
- 2. C¸c b−íc tiÕn hµnh trong qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m th«n b¶n
b»ng ph−¬ng ph¸p PRA.....................................................................................................83
C. Nghiªn cøu øng dông cã sù tham gia cña ng−êi d©n .................................................94
I. Mét sè vÊn ®Ò tån t¹i trong quan hÖ gi÷a nghiªn cøu øng dông vµ s¶n xuÊt ................94
II. Sö dông PRA trong nghiªn cøu øng dông n«ng l©m nghiÖp........................................95
D. Sö dông PRA trong viÖc ®¸nh gi¸ nhu cÇu tÝn dông vµ x©y dùng kh¶ n¨ng sö dông
vèn cã hiÖu qu¶ ë céng ®ång th«n b¶n............................................................................101
§Æt vÊn ®Ò........................................................................................................................101
Sö dông PRA ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng vµ nhu cÇu tÝn dông ë th«n b¶n .................................102
E. Sö dông PRA trong ®µo t¹o vµ chuyÓn giao kiÕn thøc cho ng−êi n«ng d©n..........110
1. Nh÷ng ®iÓm cÇn l−u ý trong ®µo t¹o vµ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n ...........110
2. X¸c ®Þnh nhu cÇu ®µo t¹o vµ chuyÓn giao kiÕn thøc cña n«ng d©n ............................111
3. X¸c ®Þnh néi dung ®µo t¹o vµ x©y dùng ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o ...................................113
4. Ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o vµ chuyÓn giao kiÕn thøc cho n«ng d©n ...................................114
Ch−¬ng 4 - MéT Sè Kü N¡NG CÇN Cã TRONG QU¸ TR×NH TIÕN HµNH PRA
Vµ TRONG LËP KÕ HO¹CH KHUYÕN N¤NG KHUYÕN L¢M..............................119
1. Mét sè kü n¨ng trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh PRA .......................................................119
1.1. Kü n¨ng trong giao tiÕp ...........................................................................................119
1.2. Kü n¨ng trong qu¸ tr×nh thu thËp vµ xö lý th«ng tin ...............................................120
1.3. KiÓm tra th«ng tin ...................................................................................................122
1.4. Kü n¨ng tæ chøc cuéc häp nhãm .............................................................................122
2. Mét sè kü n¨ng trong lËp kÕ ho¹ch khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n ...............123
2.1. C¸c kü n¨ng .............................................................................................................123
2.2. H−íng dÉn x©y dùng kÕ ho¹ch khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n........................127
5
- LêI GIíI THIÖU
Tõ khi NghÞ ®Þnh 13 / CP cña ChÝnh phñ qui ®Þnh vÒ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ®−îc ban hµnh,
c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ngµy cµng gãp phÇn vµo sù nghiÖp ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp vµ n«ng th«n ë n−íc ta. C«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ngµy cµng ®−îc chó ý
hoµn thiÖn c¶ vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p. Mét ph−¬ng ph¸p khuyÕn n«ng ®ang ®−îc thö
nghiÖm vµ øng dông ë mét sè ®Þa ph−¬ng lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã ng−êi d©n
tham gia (PRA). Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thôy §iÓn thuéc Bé
N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· sö dông ph−¬ng ph¸p PRA trong c¸c ho¹t ®éng lËp
kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n b¶n, ho¹t ®éng phæ cËp vµ nghiªn cøu øng dông, ho¹t ®éng tÝn dông
n«ng th«n, ho¹t ®éng giao ®Êt,... tõ nh÷ng n¨m 1993 ®Õn nay vµ ®· thu ®−îc mét sè kÕt qu¶
nhÊt ®Þnh. Nh÷ng kinh nghiÖm cã ®−îc tõ c¸c ho¹t ®éng phæ cËp cña Ch−¬ng tr×nh cÇn ®−îc
phè biÕn réng r·i ®Ó c¸c ®Þa ph−¬ng vµ ®¬n vÞ kh¸c häc tËp.
Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m ®· phèi hîp víi Dù ¸n t¨ng c−êng kh¶ n¨ng t− vÊn cÊp Bé
cho xuÊt b¶n cuèn s¸ch "Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia (PRA) trong
ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m" nh»m giíi thiÖu víi c¸c Trung t©m khuyÕn n«ng, c¸c
®¬n vÞ vµ c¸ nh©n lµm khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vÒ mét sè øng dông cña ph−¬ng ph¸p PRA
trong ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. Cuèn s¸ch nµy ®−îc nhiÒu c¸n bé hiÖn tr−êng cã
kinh nghiÖm cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thuþ §iÓn vµ c¸c
chuyªn gia cña Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m tham gia biªn so¹n vµ biªn tËp. Tuy nhiªn
cuèn s¸ch kh«ng ph¶i lµ mét cÈm nang b¾t buéc thùc hiÖn c¸c b−íc c«ng viÖc mét c¸ch cøng
nh¾c mµ chØ nªu c¸c kinh nghiÖm ®· cã ®−îc thùc hiÖn ë vïng dù ¸n 5 tØnh miÒn nói phÝa B¾c.
Khi øng dông cÇn vËn dông linh ho¹t phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x· héi cô thÓ ë tõng ®Þa
ph−¬ng.
Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m xin giíi thiÖu cuèn s¸ch cïng b¹n ®äc c¶ n−íc vµ mong r»ng
®©y lµ mét tµi liÖu gióp ®−îc cho nh÷ng ng−êi ®ang ho¹t ®éng trong lÜnh vùc khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m mét ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng míi. Cuèn s¸ch ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu kh«ng thÓ
tr¸nh ®−îc nh÷ng thiÕu sãt, mong b¹n ®äc gãp ý kiÕn söa ch÷a ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau hoµn thiÖn
h¬n. Mäi ý kiÕn ®ãng gãp xin göi trùc tiÕp vÒ Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m cña Bé N«ng
nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, sè 2 Ngäc Hµ - Hµ Néi.
Côc tr−ëng Côc khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m
PTS. Lª H−ng Quèc
6
- Ch−¬ng I
KHUYÕN N¤NG KHUYÕN L¢M Vµ
VAI TRß CñA ng−êi D¢N
1. Vai trß cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trong ph¸t triÓn n«ng
nghiÖp vµ n«ng th«n
1.1. T¹i sao cÇn ph¶i khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng
l©m nghiÖp nh»m môc ®Ých x· héi ho¸ nÒn s¶n xuÊt n«ng l©m. V× vËy mäi quèc gia ®Òu cã
c¸c ch−¬ng tr×nh, ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m thùc chÊt lµ
mäi cè g¾ng cña ChÝnh phñ, céng ®ång, n«ng d©n trong viÖc khuyÕn khÝch, më réng ph¸t
triÓn n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ ng− nghiÖp.
ë n−íc ta, 80% d©n sè sèng ë c¸c vïng n«ng th«n víi 70% lao ®éng x· héi ®Ó s¶n xuÊt ra
nh÷ng n«ng s¶n thiÕt yÕu cung cÊp cho toµn bé x· héi nh− l−¬ng thùc, thùc phÈm, nguyªn liÖu
cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn vµ dÞch vô... chiÕm 37% gi¸ trÞ s¶n phÈm x· héi. Vai trß cña n«ng
th«n vµ n«ng nghiÖp rÊt to lín trong qu¸ tr×nh x©y dùng l¹i ®Êt n−íc. Nh−ng ë nhiÒu vïng
n«ng th«n, møc sèng vµ tr×nh ®é d©n trÝ cßn rÊt thÊp, c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm, tr×nh ®é s¶n xuÊt
cßn l¹c hËu. §©y lµ nh÷ng th¸ch thøc lín trong ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n. KhuyÕn
n«ng khuyÕn l©m ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng con ®−êng ®Ó gãp phÇn gi¶i quyÕt nh÷ng th¸ch
thøc ®ã.
N«ng d©n lu«n g¾n liÒn víi n«ng nghiÖp, lµ bé phËn cèt lâi cña n«ng th«n vµ còng lµ chñ thÓ
trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. Nh−ng trong mèi quan hÖ víi bªn ngoµi céng ®ång nh−
c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c c¸n bé chuyªn m«n, c¸c c¸n bé ph¸t triÓn n«ng th«n, c¸n
bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m... hä bÞ nh÷ng hµng rµo vÒ kiÕn thøc, phong tôc, giíi tÝnh, ng«n
ng÷, thÓ chÕ chÝnh s¸ch... ng¨n c¸ch. KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m lµ b¾c nhÞp cÇu v−ît qua c¸c
hµng rµo ng¨n c¸ch ®ã ®Ó n«ng d©n vµ nh÷ng ng−êi bªn ngoµi céng ®ång cã c¬ héi häc hái,
chuyÓn giao kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm ®Ó cïng ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi
n«ng th«n. KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m cßn t¹o ra c¬ héi cho n«ng d©n trong céng ®ång cïng
chia xÎ, häc hái kinh nghiÖm, truyÒn b¸ kiÕn thøc vµ gióp ®ì hç trî lÉn nhau vµ ph¸t triÓn
céng ®ång cña hä.
C«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ngµy cµng trë nªn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ë mçi ®Þa ph−¬ng,
mçi lµng b¶n vµ ®èi víi tõng hé n«ng d©n. V× vËy khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÇn ph¶i ®−îc
t¨ng c−êng cñng cè vµ ph¸t triÓn.
1.2. Quan hÖ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m víÝ n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n
nh− thÕ nµo?
C¸c s¬ ®å sau m« t¶ vÞ trÝ vµ mèi quan hÖ gi÷a khuyÕn n«ng khuyÕn l©m víi c¸c lÜnh vùc ph¸t
triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n.
7
- S¬ ®å 1.1. KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m nh− lµ nhÞp cÇu nèi gi÷a
n«ng d©n víi nh÷ng ng−êi bªn ngoµi céng ®ång
S¬ ®å 1.2. KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m nh− lµ m¾t xÝch trong d©y chuyÒn cña
hÖ thèng ph¸t triÓn n«ng th«n
(S¬ ®å 1 vµ 2: M« pháng theo Chanoch Jacobsen, 1996)
Nh− vËy gi÷a khuyÕn n«ng khuyÕn l©m víi ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n cã mèi quan
hÖ chÆt chÏ. Trong mèi quan hÖ nµy khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc coi nh− lµ ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn ph¸t triÓn n«ng th«n vµ còng lµ mét c«ng cô, ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó ph¸t triÓn n«ng
8
- nghiÖp. §Ó khuyÕn n«ng khuyÕn l©m thùc sù trë thµnh cÇu nèi v÷ng ch¾c, mét c«ng cô ph¸t
triÓn vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn th× c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia
còng gi÷ mét vai trß hÕt søc quan träng trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
1.3. Sù quan t©m cña §¶ng vµ ChÝnh phñ ®èi víi c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y §¶ng vµ Nhµ n−íc ®Æc biÖt chó träng ®Õn c«ng t¸c khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m, ®· ph¶n ¸nh râ vai trß vµ tÇm quan träng cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trong
ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n.
Ngµy 2/3/1993 ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh sè 13/CP vÒ "Quy ®Þnh c«ng t¸c khuyÕn n«ng"
vµ Th«ng t− liªn bé 03/LBTT ra ngµy 2/8/1993, trong ®ã quy ®Þnh râ vÒ viÖc x©y dùng hÖ
thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng, khuyÕn khÝch thµnh lËp c¸c tæ
chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tù nguyÖn, quy ®Þnh râ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc cho ho¹t
®éng, khuyÕn khÝch c¸c nguån vèn hç trî vµ quy ®Þnh râ chÕ ®é chÝnh s¸ch ®èi víi ng−êi lµm
c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
N¨m 1995 thµnh lËp Côc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m thuéc bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng
th«n cã nhiÖm vô qu¶n lý nhµ n−íc vÒ trång trät (trõ trång rõng), ch¨n nu«i vµ chØ ®¹o thùc
hiÖn c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trªn toµn quèc. §Õn nay tÊt c¶ c¸c tØnh thµnh trong c¶
n−íc ®· thµnh lËp c¸c Trung t©m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ h¬n 70% sè huyÖn trong c¶
n−íc thµnh lËp Tr¹m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. C¸c tæ chøc khuyÕn l©m cÊp c¬ së (x·, th«n,
b¶n) ®−îc khuyÕn khÝch thµnh lËp ë nhiÒu n¬i víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Tæng sè c¸n bé
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m chuyªn tr¸ch tõ cÊp trung −¬ng ®Õn huyÖn gÇn 3000 ng−êi. NhiÒu
h×nh thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®ang ®−îc thö nghiÖm ë nhiÒu n¬i do c¸c tæ chøc quèc tÕ,
phi chÝnh phñ thùc hiÖn. C¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®· vµ ®ang ®em l¹i nhiÒu
kÕt qu¶.
Th¸ng 11 n¨m 1997, héi th¶o quèc gia vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®−îc Bé N«ng nghiÖp vµ
Ph¸t triÓn n«ng th«n tæ chøc víi sù phèi hîp trî gióp cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n
miÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn nh»m tæng kÕt hÖ thèng tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m,
ph−¬ng ph¸p vµ néi dung cña ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ ®Ò xuÊt chÝnh s¸ch cho
ph¸t triÓn khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ë n−íc ta.
Nh×n chung khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®· gÆt h¸i ®−îc nhiÒu thµnh c«ng song còng ®ang gÆp
nhiÒu th¸ch thøc míi ®ßi hái ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn, ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ
thùc tiÔn.
2. ThÕ nµo lµ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cã sù tham gia cña ng−êi
d©n
2.1. C¸c c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
Ng−êi ta th−êng cho r»ng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lµ hÖ thèng ®µo t¹o kh«ng chÝnh quy
nh»m cung cÊp nh÷ng th«ng tin h÷u Ých vµ thùc tiÔn phôc vô cho s¶n xuÊt cña n«ng d©n vµ gia
®×nh hä. B»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt thÝch hîp cho phÐp n«ng d©n thu thËp ®−îc
kiÕn thøc, kü n¨ng vµ th¸i ®é ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých víi nh÷ng ®iÒu kiÖn s½n cã. Nh− vËy tiÕp
cËn khuyÕn n«ng vµ khuyÕn l©m thùc chÊt lµ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a n«ng d©n vµ nh÷ng
ng−êi bªn ngoµi céng ®ång nh−: c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c nhµ nghiªn cøu, c¸c nhµ
9
- chuyªn m«n, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c ph¸t triÓn n«ng th«n, khuyÕn n«ng khuyÕn l©m viªn...
Cho ®Õn nay cã mét sè c¸ch tiÕp cËn nh− sau:
• C¸ch tiÕp cËn theo m« h×nh "chuyÓn giao"
Tr−íc ®©y c¸ch tiÕp cËn theo m« h×nh "chuyÓn giao" rÊt phæ biÕn. Ng−êi ta th−êng thÊy c¸c
kh¸i niÖm nh−: chuyÓn giao kiÕn thøc, chuyÓn giao c«ng nghÖ hay kü thuËt... cho n«ng d©n.
§©y lµ mét h×nh thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m mang nhiÒu yÕu tè mét chiÒu, cã nhiÒu nh−îc
®iÓm ngay ®èi víi nhËn thøc cña c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. S¬ ®å (1.3) chØ ra mèi quan hÖ thÓ hiÖn c¸ch tiÕp cËn theo m« h×nh
"chuyÓn giao" chøng tá tÝnh mét chiÒu trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
S¬ ®å 1.3. TiÕp cËn theo m« h×nh "chuyÓn giao"
TiÕp cËn theo m« h×nh nµy th−êng béc lé nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n nh− ¸p ®Æt kh«ng dùa vµo nhu
cÇu n«ng d©n, c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m coi qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y cho n«ng d©n h¬n lµ
cïng häc hái vµ chia xÎ.
• C¸ch tiÕp cËn theo m« h×nh tr×nh diÔn
§©y lµ c¸ch tiÕp cËn theo h−íng lÊy n«ng d©n lµm trung t©m ®−îc ph¸t triÓn vµo cuèi nh÷ng
n¨m 70 nh»m l«i cuèn n«ng d©n vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kü thuËt míi ngay trªn ®ång ruéng
cña hä.
S¬ ®å sau m« t¶ mèi quan hÖ gi÷a nghiªn cøu, thö nghiÖm vµ khuyÕn n«ng theo ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn lÊy n«ng d©n lµm trung t©m.
10
- S¬ ®å 1.4. C¸ch tiÕp cËn theo m« h×nh tr×nh diÔn
Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, vai trß cña ng−êi d©n ®−îc chó träng tõ viÖc x¸c ®Þnh nhu cÇu, thùc
hiÖn, chÊp nhËn vµ phæ cËp. Qu¸ tr×nh nµy cho phÐp vÞ trÝ cña n«ng d©n ngµy cµng cao trong
qu¸ tr×nh khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
• C¸ch tiÕp cËn theo khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng
§©y lµ c¸ch tiÕp cËn dùa trªn c¸ch tiÕp cËn: Tõ n«ng d©n ®Õn n«ng d©n, b¾t ®Çu ®−îc ¸p dông
tõ n¨m 1984. Tõ n¨m 1995 Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn ®· thö
nghiÖm vµ ¸p dông khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c dùa
trªn h×nh thøc khuyÕn l©m tõ ng−êi d©n. Ph−¬ng ph¸p nµy ®ang gãp phÇn kh¾c phôc nh÷ng
tån t¹i chÝnh hiÖn nay cña hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhµ n−íc lµ ch−a cã kh¶ n¨ng
víi tíi ®−îc tÊt c¶ c¸c th«n b¶n.
KhuyÕn n«ng lan réng dùa vµo viÖc huy ®éng n«ng d©n vµ c¸c tæ chøc ®Þa ph−¬ng tham gia
vµo viÖc më réng c«ng t¸c khuyÕn c¸o vµ dÞch vô hç trî s¶n xuÊt n«ng nghiÖp th«ng qua
m¹ng l−íi ho¹t ®éng ë ®Þa ph−¬ng. S¬ ®å (1.5) m« t¶ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng ®−îc
Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn ®ang ¸p dông.
11
- S¬ ®å 1.5. TiÕp cËn theo khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng
Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, vai trß cña ng−êi d©n, céng ®ång lµ trung t©m trong c¸c ho¹t ®éng
phæ cËp, më réng, ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng tù qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m cña ng−êi d©n vµ céng ®ång.
H×nh thøc tiÕp cËn nµy ®ßi hái ph¶i t¨ng c−êng ®µo t¹o cho n«ng d©n, h×nh thµnh c¸c tæ chøc
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n nh−: nhãm qu¶n lý, nhãm së thÝch. Trong giai ®o¹n ®Çu
yªu cÇu ph¶i lùa chän c¸c th«n ®iÓm, ph¸t ®éng qu¸ tr×nh lan réng tõ th«n nµy sang th«n kh¸c
vµ lu«n tæng kÕt vµ bæ sung kinh nghiÖm.
2.2. HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cã ng−êi d©n tham gia
HiÖn nay ®ang tån t¹i hai hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lµ:
- HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m theo cÊu tróc chiÒu däc
§©y lµ hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m chÝnh thøc cña nhµ n−íc theo quan hÖ thø bËc tõ
trung −¬ng (Côc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m), tØnh (Trung t©m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m), tíi
huyÖn (Tr¹m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m). Mét sè n¬i ®ang h×nh thµnh tæ chøc khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m chÝnh thøc x· hoÆc côm x·...
- HÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m quan hÖ chiÒu ngang
§©y lµ hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m kh«ng chÝnh thøc. HÖ thèng nµy dùa trªn c¬ së cña
sù hiÓu biÕt vÒ th«ng tin, trao ®æi kinh nghiÖm vµ hç trî lÉn nhau gi÷a n«ng d©n víi nhau,
gi÷a gia ®×nh víi nhau, tõ th«n nµy ®Õn th«n kh¸c víi sù hç trî cña c¸c c¬ quan, tæ chøc bªn
ngoµi céng ®ång.
ë mét sè n¬i trong vïng cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói, hÖ thèng nµy ®−îc
t¨ng c−êng cñng cè vµ ®· h×nh thµnh tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n (Xem s¬ ®å
1.6).
12
- Hai hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÇn ph¶i ®−îc liªn kÕt víi nhau nh»m h−íng tíi c¸c hé
n«ng d©n vµ céng ®ång cña hä th«ng qua chÝnh sù tham gia cña n«ng d©n.
S¬ ®å 1.6. Tæ chøc khuyÕn n«ng th«n b¶n trong Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn
n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn
(Theo héi th¶o quèc gia vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, th¸ng 11 n¨m 1997)
2.3. N«ng d©n tham gia nh− thÕ nµo trong c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m
C¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÊp th«n b¶n rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, gåm nhiÒu
ho¹t ®éng kh¸c nhau: tõ x¸c ®Þnh nhu cÇu, lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ vµ më
réng phæ biÕn. N«ng d©n võa lµ ®èi t−îng cña c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m, hä lµ
ng−êi h−ëng lîi cña c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng vµ còng lµ ng−êi tham gia vµo qu¸ tr×nh
thùc hiÖn khuyÕn n«ng khuyÕn l©m theo h×nh thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m lan réng.
Sù tham gia cña c¸c n«ng d©n vµo c¸c ch−¬ng tr×nh hay ho¹t ®éng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m
®−îc hiÓu nh− lµ mét qu¸ tr×nh cïng h−ëng øng ®Ó tiÕp nhËn c¸c dÞch vô khuyÕn n«ng tõ bªn
ngoµi, thùc hiÖn vµ phæ biÕn cho c¸c n«ng d©n kh¸c trong céng ®ång vµ ngoµi céng ®ång.
13
- Kinh nghiÖm ë nhiÒu n¬i, ®Æc biÖt lµ ë mét sè tØnh MiÒn nói phÝa B¾c, n¬i thùc hiÖn Ch−¬ng
tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói cho thÊy c¸c h×nh thøc tham gia cña n«ng d©n trong c¸c
ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng khuyÕn l©m g¾n víi ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn th«n b¶n theo chu kú
nh− sau:
a. §¸nh gi¸ n«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia (PRA vßng 1) ®Ó t×m ra nh÷ng khã kh¨n, gi¶i
ph¸p chung cña th«n b¶n tõ ®ã x¸c ®inh nhu cÇu khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ x©y dùng kÕ
ho¹ch hµnh ®éng chung cña th«n, trong ®ã cã khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
b. X©y dùng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n b¶n, trong ®ã cã c¸c kÕ ho¹ch vÒ khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m nh− lµ mét néi dung vµ còng lµ ph−¬ng ph¸p ®Ó n«ng d©n thùc hiÖn kÕ ho¹ch.
c. Thµnh lËp c¸c tæ chøc tù nguyÖn cña th«n b¶n, trong ®ã mçi tæ chøc ®Òu cã chøc n¨ng
khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
d. TiÕp nhËn c¸c ho¹t ®éng ®µo t¹o tõ bªn ngoµi, ®Æc biÖt lµ ®µo t¹o vÒ qu¶n lý.
e. TiÕp nhËn vµ thùc hiÖn c¸c dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c
kÕ ho¹ch cña th«n b¶n.
f. TiÕn hµnh gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ chu kú ho¹t ho¹t ®éng b»ng ph−¬ng ph¸p PRA ( PRA
vßng 2)
g. §iÒu chØnh vµ x©y dùng kÕ ho¹ch cho chu kú 2
S¬ ®å sau m« t¶ sù tham gia cña n«ng d©n th«ng qua PRA trong khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ
ng−êi d©n cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam-Thôy §iÓn (s¬ ®å 1.7).
14
- S¬ ®å 1. 7. Thùc hiÖn ph−¬ng thøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tõ ng−êi d©n
(Theo Bïi §×nh To¸i, 1997)
Ghi chó : KHSB : KÕ ho¹ch s¬ bé. KHCT: KÕ ho¹ch chÝnh thøc. PRA1 ..., PRA4: §¸nh gi¸
n«ng th«n cã ng−êi d©n tham gia vßng 1..., vßng 4.
N«ng d©n tham gia vµo c¸c tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m th«n b¶n theo c¸c h×nh thøc chñ
yÕu sau:
* C¸c c©u l¹c bé cña n«ng d©n. §©y lµ h×nh thøc tæ chøc rÊt phæ biÕn ë c¸c tØnh MiÒn nam.
C¸c c©u l¹c bé ho¹t ®éng vµ tån t¹i dùa vµo c¸c thµnh viªn tù nguyÖn, huy ®éng vèn ho¹t
®éng tõ c¸c thµnh viªn vµ lùa chän ®¹i diÖn ®Ó tham gia tËp huÊn vµ lµ ng−êi liªn l¹c cho c©u
l¹c bé gi÷a c¸c thµnh viªn víi nhau vµ gi÷a c©u l¹c bé víi c¸c tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m nhµ n−íc... ë mét sè ®Þa ph−¬ng ®· thµnh lËp mét sè c©u l¹c bé sau:
• C©u l¹c bé thuéc héi n«ng d©n.
• C©u l¹c bé do chÝnh n«ng d©n lËp ra.
15
- • C©u l¹c bé thµnh lËp víi sù hç trî cña khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhµ n−íc.
* Nhãm n«ng d©n cïng së thÝch. §©y lµ h×nh thøc tæ chøc rÊt phæ biÕn ë c¸c tØnh MiÒn b¾c
®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së cïng chung mét quan t©m hay ®iÒu kiÖn kh¶ n¨ng cña c¸c n«ng
d©n trong th«n b¶n, nh− c¸c nhãm së thÝch sau:
• Nhãm sá thÝch vÒ trång rõng vµ qu¶n lý b¶o vÖ rõng.
• Nhãm së thÝch vÒ c©y ¨n qu¶.
• Nhãm së thÝch vÒ ch¨n nu«i.
• Nhãm qu¶n lý tÝn dông th«n b¶n.
• Nhãm sö dông n−íc.
• Nhãm s¶n xuÊt theo cïng ngµnh nghÒ.
• Nhãm s¶n xuÊt theo dßng hä hay côm d©n c−...
Mçi nhãm së thÝch th−êng chän ra mét nhãm tr−ëng lµm nhiÖm vô liªn l¹c gi÷a c¸c thµnh
viªn cña nhãm vµ c¸c c¸n bé, tæ chøc khuyÕn n«ng khuyÕn l©m bªn ngoµi.
16
- Ch−¬ng 2
PH−¬NG PH¸P §¸NH GI¸ N¤NG TH¤N
Cã NG−êi D¢N THAM GIA (PRA)
1. Kh¸i niÖm vÒ PRA
1.1. PRA lµ g×?
PRA lµ ch÷ viÕt t¾t cña ba tõ tiÕng Anh: Participatory Rural Appraisal, nghÜa lµ ph−¬ng ph¸p
®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia cña ng−êi d©n.
PRA bao gåm mét lo¹t c¸ch tiÕp cËn vµ ph−¬ng ph¸p khuyÕn khÝch, l«i cuèn ng−êi d©n n«ng
th«n cïng tham gia chia sÎ, th¶o luËn vµ ph©n tÝch kiÕn thøc cña hä vÒ ®êi sèng vµ ®iÒu kiÖn
n«ng th«n ®Ó hä lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn.
PRA gióp cho c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m:
- Häc hái tõ ng−êi d©n, cïng ng−êi d©n vµ b»ng ng−êi d©n.
- Lµ ng−êi thóc ®Èy ®Ó gióp ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tù ph©n tÝch, lËp kÕ ho¹ch vµ thùc
hiÖn.
PRA cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau:
• Ph−¬ng ph¸p luËn PRA ®−îc x©y dùng dùa trªn kiÕn thøc vµ n¨ng lùc vèn cã cña n«ng
d©n vÒ x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, ra quyÕt ®Þnh, huy ®éng nguån lùc, tæ chøc thùc hiÖn... ®Ó cïng
ph¸t triÓn céng ®ång.
• PRA sö dông c¸c kü thuËt thu hót sù tham gia cña ng−êi d©n vµ kü n¨ng thóc ®Èy vµ t¹o
®iÒu kiÖn cña c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m.
• PRA t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tham gia tù nguyÖn, s¸ng t¹o vµo mäi qu¸
tr×nh x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, x¸c ®Þnh môc tiªu, ra quyÕt ®Þnh, thùc hiÖn, gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸.
• C¸c ho¹t ®éng cña PRA chñ yÕu tËp trung vµo ph¸t triÓn céng ®ång mét c¸ch bÒn v÷ng
th«ng qua sù nç lùc cña chÝnh céng ®ång.
• PRA lu«n ®Ò cao th¸i ®é häc hái, chia sÎ, trao ®æi vµ thóc ®Èy cña c¸n bé khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m.
1.2. Khi nµo cÇn thùc hiÖn PRA?
PRA cÇn ®−îc thùc hiÖn khi:
• Ng−êi d©n cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p thùc tiÔn, cïng tham gia ®Ó ph¸t triÓn céng ®ång cña hä.
• CÇn x¸c ®Þnh l¹i c¸c nhiÖm vô vµ néi dung ho¹t ®éng cña c«ng t¸c khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m.
• CÇn cã c¸c chñ ®Ò, ®Ò tµi nghiªn cøu ph¸t triÓn cã sù tham gia cña ng−êi d©n.
• CÇn cã c¸c biÖn ph¸p ®Ó kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n sÏ x¶y ra hoÆc kÕ ho¹ch cña c¸c
ho¹t ®éng tiÕp theo.
17
- Tãm l¹i: PRA cÇn dïng cho nhiÒu lÜnh vùc cã cïng ®iÓm xuÊt ph¸t tõ ng−êi d©n lÊy d©n lµm
gèc, lÊy céng ®ång th«n b¶n lµm c¬ së.
1.3. PRA cã thÓ ®−îc ¸p dông vµo lÜnh vùc nµo?
PRA cã thÓ ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc liªn quan ®Õn ph¸t triÓn n«ng th«n nh−: trång trät,
l©m nghiÖp, ch¨n nu«i, thó y, y tÕ, gi¸o dôc, giíi, an toµn l−¬ng thùc, tÝn dông, kÕ ho¹ch ho¸
gia ®×nh...
1.4. PRA cã nh÷ng −u ®iÓm nµo?
- PRA lµm thay ®æi th¸i ®é vµ ph−¬ng ph¸p luËn vÒ ®¸nh gi¸ vµ ph¸t triÓn n«ng th«n
tr−íc ®©y.
- PRA t¹o ra qu¸ tr×nh cïng häc hái cña c¶ hai phÝa: c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ
ng−êi d©n.
- PRA cho phÐp mçi nhãm ng−êi sèng trong lµng b¶n tù ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p phï hîp víi
chÝnh hä ®Ó cã thÓ thùc hiÖn vµ ®¹t ®−îc lîi Ých.
- Th«ng qua PRA, mçi thµnh viªn trong lµng b¶n nhËn thÊy tiÕng nãi cña m×nh ®−îc
l¾ng nghe vµ ghi nhËn ®Ó cïng thóc ®Èy sù ®ãng gãp chung.
- Th«ng qua PRA c¶ ng−êi d©n vµ c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®Òu ®−îc thö th¸ch
®Ó cïng ph¸t triÓn th«n b¶n.
- Nh÷ng ng−êi nghÌo, Ýt ®−îc häc hµnh hoÆc nh÷ng nhãm ng−êi "thÊp kÐm" trong th«n,
b¶n ®−îc thu hót mét c¸ch tÝch cùc tham gia vµo lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn, gi¸m s¸t vµ
®¸nh gi¸, t¹o ra sù c«ng b»ng d©n chñ trong viÖc tham gia ph¸t triÓn n«ng th«n.
2. Tãm t¾t lÞch sö ph¸t triÓn PRA vµ thùc tÕ ¸p dông ë viÖt nam
2.1. Tãm t¾t lÞch sö ph¸t triÓn PRA trªn thÕ giíi
Vµo gi÷a thËp kû 80, ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n (RRA) ®−îc sö dông réng r·i
vµo c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n. Nh−ng ph−¬ng ph¸p nµy ®· béc lé mét sè h¹n chÕ
c¬ b¶n lµ:
- C¸n bé ph¸t triÓn n«ng th«n thu thËp th«ng tin tõ ng−êi d©n th«ng qua mét lo¹t c¸c bµi
tËp vµ pháng vÊn. C¸c sè liÖu thu ®−îc hä tù xö lý, l−u gi÷, kh«ng chia xÎ cïng víi
ng−êi d©n.
- C¸n bé ph¸t triÓn n«ng th«n dïng kÕt qu¶ RRA cho môc ®Ých lËp kÕ ho¹ch th«n, b¶n
theo kiÓu can thiÖp tõ bªn ngoµi b»ng c¸c dù ¸n hay ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu. Ng−êi ta
nhËn thÊy cÇn ph¶i thay ®æi th¸i ®é vµ c¸ch øng xö trong c¸ch tiÕp cËn h−íng tíi ng−êi
d©n trong RRA sang qu¸ tr×nh häc hái tõ ng−êi d©n ®Ó thu thËp th«ng tin vµ cïng ng−êi
d©n ph©n tÝch vµ lËp kÕ ho¹ch.
Tõ nhËn thøc trªn, vµo cuèi thËp kû 80, Gordon Conway, Robert Chambers vµ nhiÒu ng−êi
kh¸c ®· x©y dùng ph−¬ng ph¸p PRA tõ c¸c ph−¬ng ph¸p RRA nh−: RRA th¨m dß, RRA chñ
®Ò, RRA gi¸m s¸t, RRA cïng tham gia. RRA cïng tham gia lµ nhÞp cÇu nèi gi÷a RRA sang
PRA vµ lÇn ®Çu tiªn ¸p dông ë Kenya vµ Ê n §é vµo n¨m 1988.
18
- Vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 lµ cuéc bïng næ sö dông PRA ë Ê n §é vµ c¸c n−íc kh¸c ë ch©u ¸,
ch©u Phi vµo c¸c dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n. TiÕp sau ®ã lµ sù tiÕp nhËn PRA cña c¸c tæ chøc
quèc tÕ vµ phi chÝnh phñ cña c¸c ch−¬ng tr×nh, dù ¸n t¹i c¸c n−íc ph¸t triÓn.
§Õn nay ®· cã 2 héi th¶o quèc tÕ vÒ PRA ®−îc tæ chøc t¹i Ê n §é, hµng n¨m nhiÒu héi th¶o vÒ
PRA ë møc ®é quèc gia vµ khu vùc ®−îc tæ chøc, h¬n 30 quèc gia sö dông PRA vµo ph¸t
triÓn c¸c lÜnh vùc: qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn, n«ng nghiÖp, c¸c ch−¬ng tr×nh x· héi vµ
xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, y tÕ vµ an toµn l−¬ng thùc... PRA vÉn ®ang tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ ®−îc sö
dông réng r·i.
2.2. Thùc tÕ ¸p dông PRA ë ViÖt Nam
PRA ®−îc coi lµ c«ng cô lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn cã sù tham gia cña ng−êi d©n lÇn ®Çu tiªn
®−îc ¸p dông trong Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn (HTLNVN-T§)
do SIDA tµi trî vµo cuèi n¨m 1991. §©y lµ ch−¬ng tr×nh sö dông PRA mét c¸ch hÖ thèng,
trªn mét ®Þa bµn réng trong thêi gian dµi.
Trong giai ®o¹n 1991-1994, Ch−¬ng tr×nh HTLNVN-T§ ®· sö dông PRA cho lËp kÕ ho¹ch
ph¸t triÓn ë 70 th«n, b¶n cña 5 tØnh: VÜnh Phó, Tuyªn Quang, Yªn B¸i, Lao Cai vµ Hµ Giang.
Tõ cuèi n¨m 1994 ®Õn nay, Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói cña 5 tØnh phÝa B¾c
do SIDA tµi trî tiÕp tôc sö dông PRA cho lËp kÕ ho¹ch, thùc hiÖn, gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ c¸c dù
¸n cÊp th«n, b¶n cho gÇn 200 céng ®ång. Ph−¬ng ph¸p PRA ngµy cµng ®−îc hoµn thiÖn ®Ó
phï hîp víi ®iÒu kiÖn n«ng th«n miÒn nói ViÖt Nam.
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, PRA ®−îc c¸c ch−¬ng tr×nh cña chÝnh phñ, c¸c tæ chøc quèc tÕ, c¸c tæ
chøc phi chÝnh phñ n−íc ngoµi ¸p dông trong c¸c ch−¬ng tr×nh, dù ¸n liªn quan ®Õn ph¸t triÓn
n«ng th«n ë ViÖt Nam vµ ®· mang l¹i nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh trong viÖc khai th¸c vµ
ph¸t huy c¸c nguån lùc cña céng ®ång vµo ph¸t triÓn kinh tÕ v¨n hãa x· héi n«ng th«n miÒn
nói, b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn... nh−: dù ¸n "LËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt l©m
nghiÖp cã sù tham gia cña ng−êi d©n" t¹i Qu¶ng Ninh, Thõa thiªn HuÕ (FAO/020/Italy), dù
¸n "Qu¶n lý ®Çu nguån cã sù tham gia cña ng−êi d©n t¹i Hoµnh Bå - Qu¶ng Ninh"
(FAO/Belgium), Ch−¬ng tr×nh PAM 5322 t¹i 5 tØnh miÒn nói phÝa B¾c, dù ¸n ph¸t triÓn c¬ së
h¹ tÇng n«ng th«n quy m« nhá t¹i tØnh Qu¶ng Nam vµ thµnh phè §µ N½ng (UNCDF-Liªn Hîp
Quèc), dù ¸n Ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi S«ng §µ (GTZ-CHLB §øc)... vµ c¸c dù ¸n cña
c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ nh−: C¸c tæ chøc OXFAM, Helvetas, IFAD, CIDSE...
Thùc tÕ ¸p dông PRA ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m qua nh− sau:
- PRA ®−îc sö dông nh− lµ mét ph−¬ng ph¸p chñ yÕu cña c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn
l©m ®Ó t×m kiÕm vµ hiÓu biÕt ®iÒu kiÖn th«n, b¶n tr−íc khi hä thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng
hç trî. C¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cïng n«ng d©n häc sö dông PRA vµ hä sÏ cã
®−îc sù hiÓu biÕt cao h¬n sau mçi lÇn nh− vËy.
- Cuèi mçi ®ît PRA, mét b¶n kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n, b¶n ®−îc x©y dùng dùa trªn ®iÒu
kiÖn thùc tÕ vµ mong muèn cña céng ®ång. §iÒu nµy t¹o cho ng−êi d©n c¶m nhËn s©u
s¾c vÒ nghÜa vô vµ lîi Ých cña hä trong thùc hiÖn.
- PRA ®−îc sö dông cho ph©n tÝch chñ ®Ò cña tõng lÜnh vùc cô thÓ nh−: trång trät, ch¨n
nu«i, l©m nghiÖp, tÝn dông, thÞ tr−êng... PRA cßn ®−îc sö dông nh− lµ c¸c yÕu tè gi¸n
tiÕp lµm thay ®æi c¸ch suy nghÜ cña mçi c¸ nh©n hay tæ chøc céng ®ång nh− ph¶i lµm
g× vµ lµm thÕ nµo cho th«n, b¶n.
- PRA ®−îc sö dông cho gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ hµng n¨m ®Ó chØ ra ®iÓm m¹nh, ®iÓm yÕu
cña ho¹t ®éng t¹i th«n, b¶n, tõ ®ã ®iÒu chØnh vµ lËp c¸c ho¹t ®éng chi tiÕt trong n¨m
sau.
19
- - PRA ®−îc sö dông nh− mét qu¸ tr×nh häc hái cña ng−êi d©n th«n, b¶n. Qu¸ tr×nh nµy
t¹o ra kh¶ n¨ng tù qu¶n lý, ®iÒu hµnh vµ thùc hiÖn b»ng chÝnh n¨ng lùc cña céng ®ång.
Tuy nhiªn, PRA còng cã mét sè khã kh¨n khi tæ chøc thùc hiÖn nh− sau:
- Thêi gian thùc hiÖn PRA t−¬ng ®èi dµi kÓ tõ khi chuÈn bÞ, thùc hiÖn d−íi th«n, b¶n ®Õn
khi tæng hîp vµ viÕt b¸o c¸o.
- Khi thùc hiÖn PRA t¹i th«n, b¶n ®ßi hái nhiÒu n«ng d©n tham gia cã thÓ lµm ¶nh h−ëng
®Õn s¶n xuÊt nÕu PRA ®−îc tæ chøc vµo ®óng mïa vô gieo trång hay thu ho¹ch.
- Tæ c¸n bé PRA gåm nhiÒu ng−êi cho nªn gÆp khã kh¨n trong viÖc tæ chøc thùc hiÖn
PRA d−íi th«n, b¶n.
- Thêi tiÕt, mïa vô, nh÷ng sù kiÖn kinh tÕ x· héi, phong tôc tËp qu¸n trong th«n, b¶n
lu«n lµ nh÷ng trë ng¹i khi thùc hiÖn PRA t¹i th«n, b¶n.
3. Bé c«ng cô cña PRA, mét sè nguyªn t¾c vµ kü thuËt c¬ b¶n khi
sö dông c«ng cô cña PRA
3.1. Bé c«ng cô cña PRA lµ g×?
C«ng cô PRA lµ c¸ch lµm hay kü n¨ng sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau nh»m thu hót
ng−êi d©n vµo qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸, ph©n tÝch vµ lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn céng ®ång. Cho ®Õn
nay cã kho¶ng gÇn 20 c«ng cô kh¸c nhau th−êng ®−îc cïng sö dông khi thùc hiÖn PRA gäi lµ
bé c«ng cô cña PRA. Mçi c«ng cô PRA th−êng bao gåm 1 hay nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c
nhau, VÝ dô: c«ng cô ®iÒu tra tuyÕn hay ®i l¸t c¾t lµ sù kÕt hîp nhiÒu ph−¬ng ph¸p trong cïng
thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nh− kh¶o s¸t hiÖn tr−êng, pháng vÊn, th¶o luËn nhãm... §©y chÝnh lµ
®Æc ®iÓm cña c«ng cô PRA ®ßi hái ng−êi sö dông ph¶i cã kinh nghiÖm, kü n¨ng sö dông c«ng
cô PRA.
Cã thÓ ph©n chia c¸c c«ng cô PRA nh− sau:
- C¸c c«ng cô ph©n tÝch vÒ kh«ng gian: x©y dùng sa bµn, vÏ s¬ ®å th«n, b¶n, ®iÒu tra
tuyÕn (®i l¸t c¾t), ...
- C¸c c«ng cô ph©n tÝch theo thêi gian: lËp c¸c biÓu ®å h−íng thêi gian (biÓu ®å trßn,
biÓu ®å cét, biÓu ®å d¹ng ®å thÞ...), lËp b¶ng l−îc sö th«n, b¶n...
- C¸c c«ng cô ph©n tÝch c¬ cÊu: lËp c¸c b¶ng biÓu, biÓu ®å c¬ cÊu....
- C¸c c«ng cô ph©n tÝch ¶nh h−ëng vµ quan hÖ: lËp biÓu ®å h×nh c©y, biÓu ®å quan hÖ,
x©y dùng lÞch mïa vô, s¬ ®å VENN, s¬ ®å c¬ héi...
- C¸c c«ng cô ph©n tÝch quyÕt ®inh: th¶o luËn nhãm, häp d©n,...
3.2. Mét sè chØ dÉn khi sö dông c«ng cô PRA
C¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m sö ®ông c«ng cô PRA ®Ó cïng ng−êi d©n häc hái, chia xÎ
kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm. Vai trß cña c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m khi sö dông c«ng cô
PRA lµ thùc hiÖn chøc n¨ng thóc ®Èy vµ t¹o ®iÒu kiÖn n¨ng lùc cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng
trong thu thËp th«ng tin, ph©n tÝch, lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn. V× vËy c¸n bé khuyÕn n«ng
khuyÕn l©m cÇn hiÓu râ vµ thÊm nhuÇn nh÷ng nguyªn t¾c sau ®©y khi sö dông c¸c c«ng cô
PRA:
20
nguon tai.lieu . vn
