Xem mẫu
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU ĐẶC TRƯNG VĂN HÓA VÙNG TÂY NAM BỘ VÀ SỰ GIAO LƯU, TIẾP BIẾN TRONG CÁC QUAN HỆ TỘC NGƯỜI NGUYỄN VĂN CHUỘNG Tóm tắt Văn hóa vùng Tây Nam Bộ là bộ phận hợp thành văn hóa dân tộc. Nó là cốt cách, tâm hồn, lý trí, tình cảm, sức mạnh và là chất keo kết nối các cộng đồng cư dân vùng đồng bằng sông nước. Các cộng đồng cư dân này đã gắn bó, đoàn kết với nhau suốt hơn ba thế kỷ qua để cùng tồn tại và phát triển. Trong quá trình đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế, tuy có sự giao thoa và tiếp biến của nhiều vùng văn hóa khác nhau, theo đó văn hóa vùng Tây Nam Bộ nói chung, văn hóa cộng đồng, văn hóa gia đình nói riêng chịu nhiều ảnh hưởng, từ đó biến đổi theo cả hai hướng tích cực và tiêu cực, nhưng nét đặc trưng văn hóa sông nước - văn hóa miệt vườn và văn hóa dung hợp của nhiều tộc người vẫn không bị mất đi, trái lại, còn được bổ sung, phát triển để ngày càng hoàn thiện và sâu sắc. Từ khóa: Văn hóa vùng Tây Nam Bộ, giao lưu, tiếp biến Abstract The South West culture is a component of national culture. It is the core, the soul, the rational, the emotional, the strength and the glue that connects the communities of the delta. These communities have been sticking together for more than three centuries to co-exist and develop. In the process of national renovation and international integration, despite the interference and continuity of different cultural areas, the South West culture in general and community culture, family culture in particular have been under influence so that they have been changed both in the positive and the negative trends. However, the cultural characteristics of the water area - the culture of the garden and the culture of the various races have not been lost, they are developed and adjusted to be more complete and deep. Keywords: South West culture, exchange, change 1. Đặc trưng văn hóa vùng Tây Nam Bộ chịt, sông ngòi dày đặc, nhiều phù sa do dòng T ây Nam Bộ hay còn gọi là Đồng bằng sông Mê Kông cung cấp. Chính nhờ vậy, đồng sông Cửu Long, hiện nay gồm 13 ruộng nơi đây màu mỡ, cây trái tốt tươi, trĩu tỉnh và thành phố, chiếm hơn 18% quả. Và cũng chính đặc điểm tự nhiên này đã dân số và 21% diện tích của cả nước. Nơi đây trước kia là vùng đất mới nổi, hoang vắng, hình thành nên văn hóa sông nước - văn hóa trũng thấp, rất nhiều đầm lầy, kênh rạch chằng miệt vườn. 34 Số 21 - Tháng 9 - 2017
- VĂN HÓA DÂN GIAN - TRUYỀN THỐNG Người dân Nam Bộ nói chung, Tây Nam Bộ hóa dân tộc, sự tiếp biến văn hóa, bối cảnh tự nói riêng chủ yếu là dân di cư từ miền Bắc, miền nhiên - xã hội Tây Nam Bộ. Ba nhân tố này tạo Trung, thậm chí cả người Hoa đến đây khai phá thành một hệ tọa độ, hình thành hai đặc trưng đất hoang, sinh cơ lập nghiệp. Đến với vùng văn hoá cơ bản của vùng Tây Nam Bộ là: Đặc đất Nam Bộ để khai hoang lập ấp, người Việt trưng đồng bằng sông nước (văn hóa sông nước, cũng theo truyền thống để tổ chức quần cư văn hóa miệt vườn) và sự tiếp biến các yếu tố văn thành làng, ấp. Tuy nhiên, về nội dung và hình hoá của người Chăm, người Khmer, người Hoa thức tổ chức, làng, ấp của người Việt Nam Bộ vào văn hoá Việt trong vùng (văn hóa dung hợp có nhiều điểm khác biệt với làng quê ở đồng hay hỗn dung văn hóa). Xét về mức độ, hai yếu bằng Bắc Bộ và Trung Bộ. Về nội dung, làng, tố này là hai nét nổi trội của văn hoá vùng Tây ấp của người Việt ở Nam Bộ là một tập hợp cư Nam Bộ, bởi vì, yếu tố sông nước, thực ra, cũng dân đến từ nhiều vùng miền khác nhau, nhiều có mặt trong các vùng văn hoá đồng bằng Bắc họ tộc khác nhau, gắn bó với nhau không phải Bộ và Trung Bộ, nhưng chỉ ở Đồng bằng sông do quan hệ dòng họ mà chủ yếu là do quan Cửu Long mới nổi lên thành một đặc trưng chủ hệ láng giềng. Tập hợp cư dân của mỗi làng, đạo, chi phối toàn diện cuộc sống cũng như ấp cũng thường xuyên biến động hơn, kẻ đến các thành tố văn hoá khác của các cộng đồng người đi đổi chỗ cho nhau, nên không có sự dân cư. Và mặc dù các vùng văn hoá đồng phân biệt đáng kể giữa dân chính cư với dân bằng ở Bắc Bộ và Trung Bộ cũng đều có sự tiếp ngụ cư. Về hình thức tổ chức, để tiện cho việc biến văn hoá của các tộc người khác nhau, đi lại, làng, ấp ở Nam Bộ thường hình thành nhưng chỉ ở Đồng bằng sông Cửu Long, nét dọc theo kinh rạch hoặc trục lộ, không có luỹ văn hoá các tộc người thiểu số cộng cư mới đủ tre làng đóng kín. Do đó, tính cố kết cộng đồng sức giao thoa với văn hoá của cư dân Việt trong của làng, ấp Nam Bộ lỏng lẻo hơn làng quê ở đồng bằng Bắc Bộ và Trung Bộ. vùng đến mức làm cho nó trở nên vừa quen thuộc vừa mới lạ đối với chính người Việt đến Dân cư vùng Tây Nam Bộ gồm người Việt, từ miền Bắc, miền Trung. Khmer, Hoa, Chăm,… trong đó có người theo đạo Phật, đạo Thiên Chúa, đạo Cao Đài, đạo Về đặc trưng văn hóa sông nước - văn hóa Hoà Hảo, đạo Hồi,… Đặc biệt, ở Nam Bộ còn miệt vườn: Tây Nam Bộ là vùng đất trũng thấp, xuất hiện thêm những phong trào tôn giáo có nhiều kênh rạch, sông ngòi chằng chịt, cứu thế, những nhà tiên tri, những ông đạo, cùng với nó là những chiếc ghe, chiếc xuồng. như: đạo Dừa, đạo Ngồi, đạo Nằm, đạo Câm, Hình ảnh này gắn liền với đời sống hằng ngày Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa,… và của người dân nơi đây. Có thể nói chiếc ghe, cả những người không theo tôn giáo nào. Do chiếc xuồng là phương tiện để truyền tải văn vậy, Tây Nam Bộ là vùng đa tộc người, đa tôn hóa dân gian đi khắp nơi. Trải qua quá trình giáo nhưng lại kết cấu trên cơ sở tinh thần bao phát triển, hình ảnh đó ngày càng được tôn dung, hoà hợp, đồng nguyên. Có thể nói, Tây vinh, gìn giữ, tạo nên sắc thái văn hóa riêng, Nam Bộ là vùng văn hóa dung hợp của nhiều đặc sắc của vùng sông nước. Chính vì thế, Chu tộc người, trong đó văn hoá Việt là nền tảng, Xuân Diên mới có nhận định “Cũng thuộc nền chi phối, ảnh hưởng lớn nhất. văn minh lúa nước nhưng Nam Bộ còn là xứ sở Có thể nói, văn hóa vùng Tây Nam Bộ của văn minh kênh rạch với những biểu hiện rất (Đồng bằng sông Cửu Long) là sản phẩm tổng phong phú trong phương thức canh tác, trong hợp của ba nhân tố chính: Truyền thống văn nhịp điệu làm ăn, trong giao thông, trong tín Số 21 - Tháng 9 - 2017 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 35
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU ngưỡng, phong tục tập quán, trong ngôn ngữ thậm chí có tính chất pha tạp. Nguyên nhân và văn học nghệ thuật” (1, tr.171-172). là bản thân các lớp cư dân người Việt cũng có Có thể nói thêm rằng, ở vùng sông nước, tính chất là những người tứ xứ, họ đến vùng do kênh rạch chằng chịt nên con người đi lại, đất mới với một tinh thần phóng khoáng, cởi chuyên chở chủ yếu bằng ghe, xuồng, chèo mở, nên dễ dung hòa, dễ tiếp nhận những yếu chống theo con nước, tiện đâu đi đó, không tố văn hóa khác” (1, tr.172). Chính đặc trưng đi về theo một lối. Vả lại, làng ở vùng sông văn hóa vùng Tây Nam Bộ làm cho con người nước Cửu Long là nơi con người tứ phương nơi đây sống rất nghĩa khí, hòa hiệp, bao dung, tụ lại nên không khép mình trong một không năng động, sáng tạo, cởi mở, phóng khoáng, gian chung đụng; thay vào đó, mỗi người có lạc quan, yêu đời, rất quý trọng tình nghĩa và thể chọn cho mình một mảnh đất riêng bên mến khách. hàng dừa, trong rặng trâm bầu, dưới tán mù 2. Sự giao lưu và tiếp biến văn hoá vùng Tây u, hay cây giá, cây đước, cây bần, v.v… nhưng Nam Bộ vẫn giữ được quan hệ chòm xóm. Chính vì thế, Không gian văn hoá vùng Tây Nam Bộ là người dân lập vườn, định cư, ban đầu thường phần mở rộng của không gian văn hoá Việt chọn hai bên bờ kênh, rạch, sau đó tiến dần Nam trên một vùng đất mới mà ở đó, chung đến những trục lộ giao thông. Sở dĩ có sự lựa tay khai phá với người Việt còn có các tộc chọn hai bên bờ sông, kênh, rạch để lập vườn người bản địa và các tộc người đến từ nơi khác. sinh sống như thế là vì phương tiện giao thông Vì vậy, trên vùng đất này, ngay từ đầu, văn hoá bằng ghe, xuồng rất thuận tiện và dễ mua sắm, của cư dân Việt, mà trong đó đã có sẵn yếu tố thậm chí họ làm nhà trên ghe, xuồng. Hơn nữa, Chăm, đã giao lưu mật thiết với văn hoá của ở cạnh sông, rạch, nguồn cá, tôm sẵn có, tiện các cư dân Khmer, Hoa. Trong suốt một thời cho việc tìm thức ăn, sinh hoạt tắm giặt và nấu gian dài, vùng đất này lại chịu ảnh hưởng của nướng. Có thể nói, miệt vườn là tiêu chuẩn mơ văn hoá Pháp rồi tiếp đó là văn hoá Mỹ. Từ năm ước của nhiều người dân nơi đây. Theo Sơn 1975 đến nay, do điều kiện cuộc sống thay đổi, Nam, “Miệt vườn là nơi sông nước chảy (thông nơi đây cũng trở thành một địa bàn biến động lưu quán khái), hợp vệ sinh, nhiều phù sa, giao mạnh mẽ về thành phần tộc người, không thông dễ dàng. Vì vậy mà con người không có kém vùng miền Đông và Tây Nguyên. Vì vậy, óc địa phương, cực đoan. Phù sa ở lại, rác rến Tây Nam Bộ cũng là một vùng đất mà giao lưu, trôi” (3, tr. 339). tiếp biến văn hoá đã và đang diễn ra với tốc độ Về đặc trưng văn hóa dung hợp (hỗn dung rất nhanh. Điểm khác biệt là hầu như không có văn hóa): Vùng Tây Nam Bộ là nơi cư dân “tứ xứ” một nền nếp, lối sống văn hoá nào đến nơi đây về sinh sống nên có nhiều tộc người, nhiều tôn mà còn giữ nguyên chất thuần Việt, nó luôn có giáo (thậm chí có tộc người, tôn giáo chỉ hiện bóng dáng của những nền văn hoá khác đan hữu ở nơi đây mà không ở các vùng khác như xen, hội tụ, hòa quyện vào nhau trong hơn ba tộc Khmer, đạo Cao Đài, Hòa Hảo). Do nhiều thế kỷ qua. Chính vì thế, có thể nói, giao thoa phong tục, tập quán và tín ngưỡng khác nhau văn hoá chính là một trong những điểm khác cùng tồn tại nên Tây Nam Bộ là vùng giao thoa, biệt, nổi trội, là bản sắc của văn hoá Tây Nam tiếp biến văn hóa rất lớn, tạo thành đặc trưng Bộ. Điều đó làm cho văn hoá Tây Nam Bộ vừa văn hóa dung hợp. Theo Chu Xuân Diên, ở Nam tương đồng lại vừa khác biệt với cội nguồn Bộ “quá trình giao lưu văn hóa mau lẹ, dẫn đến của nó là văn hoá Việt ở Đồng bằng Bắc Bộ những hiện tượng hỗn dung văn hóa phức tạp, và Trung Bộ. Tuy nhiên, nói như thế không có 36 Số 21 - Tháng 9 - 2017
- VĂN HÓA DÂN GIAN - TRUYỀN THỐNG nghĩa là văn hoá Tây Nam Bộ chỉ là con số cộng chung, văn hóa cộng đồng và văn hóa gia đình các luồng văn hoá đã hội tụ vì trong quá trình nói riêng (từ nhận thức cho đến cách lao động giao thoa văn hoá, cư dân Việt nơi đây không sản xuất, tổ chức xã hội; cách ăn, mặc, ở, đi lại; tiếp thu nguyên vẹn các nền văn hoá khác mà cách vui chơi giải trí; tín ngưỡng, phong tục, lễ chỉ chọn lọc những yếu tố phù hợp, đáp ứng hội,…) đều có nhiều biến đổi và phát triển. Sự các nhu cầu vật chất và tinh thần của mình để chuyển biến rõ nét nhất là nền dân chủ trong bổ sung vào hành trang văn hoá mang theo. xã hội và gia đình ngày càng phát triển, tạo cơ Vì vậy, văn hoá Việt nơi đây không tự đánh sở cho việc thiết lập các mối quan hệ xã hội mất mình mà chỉ tái tạo các giá trị văn hoá thu và quan hệ giữa các thành viên trong gia đình nạp được theo hướng làm cho nó thích ứng ngày càng tiến bộ hơn. Nền nếp, lối sống gia với nhu cầu của người Việt trên vùng đất mới. đình truyền thống theo kiểu mệnh lệnh, áp Chính vì lẽ đó mà có thể nói, sự tái tạo các giá đặt một chiều, cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy trị văn hoá cũng là một trong những nét đặc sắc đang từng bước được thay thế bằng phương của văn hoá nơi đây. pháp giáo dục hiện đại, mang tính dân chủ, cởi mở và bình đẳng hơn, tạo được sự đồng thuận Trong quá trình sinh sống và giao lưu văn và tiếng nói chung giữa các thành viên trong hóa, do điều kiện môi trường tự nhiên và xã gia đình. hội đặc thù (vùng đất mới, dân di cư, đa sắc tộc, đa tôn giáo) nên tất cả các nền văn hoá Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực, mặt trái sinh tụ nơi đây đều buộc phải tự cấu trúc lại, của nền kinh tế thị trường cùng với biết bao hệ lược bỏ những giá trị không còn phù hợp, phát lụy xã hội của nó đã và đang ảnh hưởng tiêu triển hoặc sáng tạo những giá trị mới giúp cho cực đến sự phát triển văn hóa vùng Tây Nam các cộng đồng dân cư có thể cùng tồn tại và Bộ, nhất là văn hóa gia đình truyền thống. Sự canh tranh khốc liệt của nền kinh tế thị trường phát triển. Vì vậy, sự uyển chuyển, linh động, khiến cho nhiều gia đình, vì cuộc sống phải phóng khoáng, bao dung, dần dà đã trở thành bất chấp luân thường, đạo lý để làm giàu bất nét bản sắc của văn hoá Việt ở Tây Nam Bộ. chính; tính cá nhân chủ nghĩa, vị kỷ theo đó 3. Ảnh hưởng của quá trình đổi mới và hội cũng phát triển; mối quan hệ trong giao tiếp, nhập quốc tế đến phát triển văn hóa vùng sinh hoạt, học tập ngày càng bị thương mại Tây Nam Bộ hiện nay hóa, dẫn đến con người lạnh lùng, vô cảm, 3.1. Ảnh hưởng của quá trình đổi mới đất nhất là lứa tuổi thanh niên, lứa tuổi học đường. nước đến phát triển văn hóa vùng Tây Nam Bộ 3.2. Ảnh hưởng của quá trình toàn cầu Từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI đến hóa và hội nhập quốc tế đến phát triển văn nay, Đảng ta xác định đường lối phát triển kinh hóa vùng Tây Nam Bộ tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Sự Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế là một xu chuyển hướng chiến lược này là một khâu đột thế tất yếu khách quan trong quá trình phát phá về mặt tư duy chính trị nhằm giải phóng triển của nhân loại. Đây là một quá trình mở, lực lượng sản xuất và mọi tiềm năng của xã với nhiều yếu tố tích cực, đồng thời cũng chứa hội. Chủ trương đó đã khơi dậy và thúc đẩy đựng không ít những yếu tố tiêu cực. Nó đã và khả năng sáng tạo của người lao động, nâng đang tác động mạnh mẽ, toàn diện đến mọi cao mức sống và chất lượng cuộc sống của mặt của đời sống gia đình và xã hội Việt Nam. mọi tầng lớp nhân dân, trong đó có vùng Tây Cả nước nói chung, Tây Nam Bộ nói riêng, về cơ Nam Bộ. Theo đó, văn hóa Tây Nam Bộ nói bản hiện nay vẫn giữ được giá trị văn hóa cộng Số 21 - Tháng 9 - 2017 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 37
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU đồng và văn hóa gia đình truyền thống, đồng Tài liệu tham khảo thời tiếp thu những giá trị văn hóa, lối sống 1. Chu Xuân Diên (2002), Cơ sở văn hóa Việt hiện đại như: sự dân chủ, bình đẳng trong xã Nam, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí hội; sự bình đẳng giữa vợ và chồng, giữa cha Minh. mẹ và con cái trong gia đình; sự tôn trọng tự 2. Vũ Minh Giang (2014), Lược sử vùng đất do cá nhân, tôn trọng quyền lựa chọn các giá Nam Bộ Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. trị văn hóa, đạo đức, lối sống…Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, toàn cầu hóa 3. Sơn Nam (2006), Đình miếu và Lễ hội dân và hội nhập quốc tế đang đặt ra nhiều nguy gian miền Nam, Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. cơ, thách thức cho chính quyền và các bậc 4. Phan Xuân Sơn và Chu Thị Thanh Huyền làm cha, làm mẹ trong việc giáo dục lớp trẻ. (2016), Vấn đề văn hóa trong bối cảnh hội nhập Sự bùng nổ của công nghệ thông tin và truyền quốc tế, Tạp chí Lý luận Chính trị, số 3. thông, nhất là mạng Internet đánh dấu bước 5. Huỳnh Công Tín (2013), Đặc trưng văn hóa tiến lớn của nhân loại song cũng là điều kiện Nam Bộ qua phương ngữ, Nxb. Chính trị Quốc gia, thuận lợi cho các sản phẩm văn hóa độc hại Hà Nội. xâm nhập, làm thay đổi các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, gây ra những bất ổn Ngày nhận bài: 15 - 6 - 2017 về mặt tâm lý và sự lệch lạc về nhân cách, lối Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 9 - 2017 sống của một bộ phận không nhỏ thanh niên hiện nay. Ngày chấp nhận đăng: 30 - 9 - 2017 Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, sự giao lưu và tiếp biến văn hóa giữa các vùng miền rất mạnh mẽ. Các yếu tố văn hóa tích cực cũng như tiêu cực lan tỏa rất nhanh chóng. Văn hóa Tây Nam Bộ không nằm ngoài vòng xoáy đó. Song có điều, để mỗi cộng đồng cư dân Tây Nam Bộ không tự đánh mất văn hóa của mình mà qua giao lưu, còn bổ sung, phát triển thêm các giá trị văn hóa mới thì trước hết, các cơ quan hữu trách cần có chủ trương, giải pháp phát triển văn hóa, xây dựng con người phù hợp với yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Đồng thời, mỗi tộc người ở vùng đất Tây Nam Bộ phải biết tự bảo vệ, phải có bản lĩnh “độc lập văn hóa”; mặt khác, phải biết lấy lợi ích quốc gia, dân tộc làm mẫu số chung để xây dựng và phát triển văn hóa cho tộc người mình. Có như vậy, thì hội nhập mới thành công và đất nước mới phát triển bền vững. N.V.C (NCS, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng) 38 Số 21 - Tháng 9 - 2017
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học