Đặc điểm nhận dạng các nhóm ấu trùng cercaria của sán lá (trematoda) và phân biệt cercaria của sán lá gan (Fasciola gigantica cobbold, 1885) trong ốc Lymnaea ở Việt Nam

27(3A): 31-36 T¹p chÝ Sinh häc 9-2005 §Æc ®iÓm nhËn d¹ng c¸c nhãm Êu trïng cercaria cña s¸n l¸ (trematoda) vµ ph©n biÖt cercaria cña s¸n l¸ gan (Fasciola gigantica cobbold, 1885) trong èc Lymnaea ë viÖt nam Ph¹m Ngäc Doanh, NguyÔn ThÞ Lª ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt Chu tr×nh ph¸t triÓn cña s¸n l¸ (Trematoda) rÊt phøc t¹p, víi sù tham gia cña 1 hay 2 vËt chñ trung gian (trõ bé Aspidogastrida ph¸t triÓn trùc tiÕp). Trong vËt chñ trung gian thø nhÊt, Êu trïng cña s¸n l¸ ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n: sporocyst, redia mÑ, redia con vµ cercaria cña chóng. Cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c nhau cã ®Æc ®iÓm riªng; tuy nhiªn, c¸c loµi cã quan hÖ hä hµng gÇn nhau th× cercaria cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vµ ®­îc xÕp vµo cïng mét nhãm. MÆc dï c¸c nhãm cercaria cã ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng riªng, nh­ng do cercaria cã kÝch th­íc rÊt nhá, nªn viÖc nhËn d¹ng c¸c nhãm ®«i khi còng gÆp khã kh¨n, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn chóng ta ch­a cã tµi liÖu nµo viÕt vÒ c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸, còng nh­ ph©n biÖt mét sè d¹ng cercaria víi nhau. §Ó ®¸p øng nhu cÇu cÇn thiÕt ®ã, bµi b¸o nµy giíi thiÖu kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng cña c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸, ®ång thêi ph©n biÖt cercaria cña s¸n l¸ gan Fasciola gigantica Cobbold, 1885 víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c trong hai loµi èc Lymnaea viridis Quoy et Gaimard vµ L. swinhoei Adams - vËt chñ trung gian cña loµi s¸n l¸ gan. I - Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu - Cercaria thu tõ 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei b»ng c¸ch ®Ó èc qua ®ªm trong lä thuû tinh tr¾ng hoÆc Ðp èc gi÷a 2 tÊm kÝnh råi thu cercaria cho lªn lam kÝnh. - §o vÏ cercaria d­íi kÝnh hiÓn vi. - §Þnh lo¹i cercaria theo hÖ thèng cña T. A. Ghinhecinskaja, 1968 [3]. II - KÕt qu¶ nghiªn cøu 1. Kh¸i qu¸t c¸c d¹ng Êu trïng cercaria cña s¸n l¸ Cercaria cña s¸n l¸ cã h×nh th¸i gièng nßng näc, gåm 2 phÇn: th©n vµ ®u«i. Th©n cã gi¸c b¸m vµ c¬ quan tiªu ho¸, cã thÓ cã c¸c bé phËn kh¸c: mãc b¸m, stylet, tÕ bµo t¹o nang hoÆc tÕ bµo x©m nhËp. Cã hoÆc kh«ng cã ®u«i. Dùa vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, nhiÒu t¸c gi¶ chia cercaria thµnh c¸c nhãm kh¸c nhau. Ng­êi ®Çu tiªn chia cercaria thµnh c¸c nhãm lµ Luhe (1909); «ng chia thµnh 5 nhãm chÝnh: Lophocercaria, Gasterostome cerrcaria, Monostome cercaria, Amphistome cercaria vµ Distome cercaria, riªng nhãm Distome cercaria l¹i chia thµnh 8 nhãm nhá: Cystocercous cercaria, Rhopalocercous cercaria, Leptocercous cercaria (Gymnocephalous cercaria, Echinos-tome cercaria, Xiphidiocercaria), Trichocer-caria, Furcocercous cercaria, Microcercous cercaria, Cercariaea vµ Ratking cercaria. D­íi ®©y, chóng t«i ®­a ra kho¸ ®Þnh lo¹i c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ cã thÓ gÆp ë ViÖt Nam, dùa trªn hÖ thèng cña T. A. Ghinhecinskaja, 1968 [3]. C¸c hä s¸n l¸ ®¹i diÖn cña c¸c nhãm cercaria ë ViÖt Nam Nhãm Cercariaea Nhãm Microcerca Nhãm Cysticerca : Monorchiidae, Brachylaemidae, Cyclocoelidae : Zoogonidae, Paragonimidae : Azygiidae 31 Nhãm Rhopalocercaria Nhãm Monostomata Nhãm Amphistomata Nhãm Furcocercaria Nhãm Echinostomatata Nhãm Gymnocephala Nhãm Xiphidiocercaria Nhãm Trichocerca : Allocreadiidae : Notocotylidae, Pronocephalidae : Paraphistomatidae, Diplodiscidae : Bucephalidae, Schistosomatidae, Cyathocotylidae, Strigeidae : Echinostomatidae : Fasciolidae, Psilostomatidae : Plagiochiidae,Telorchiidae, Microphallidae, Lecithodendriidae : Lepocreadidae, Fellodistomatidae Nhãm Pleurolophocercaria : Heterophyidae, Opisthorchidae. Khãa ®Þnh lo¹i c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ ë ViÖt Nam 1 (2) Kh«ng cã ®u«i 2 (1) Cã ®u«i 3 (4) §u«i ng¾n h×nh n¾m ®Êm 4 (3) §u«i dµi 5 (6) Cã hèc ®u«i, phÇn th©n cã thÓ co vµo trong hèc ®u«i 6 (5) Kh«ng cã hèc ®u«i 7 (8) §u«i réng h¬n th©n 8 (7) §u«i m¶nh 9 (10) Kh«ng cã gi¸c bông 10 (9) Cã gi¸c bông 11 (12) Gi¸c bông ë mót cuèi c¬ thÓ 12 (11) Gi¸c bông ë phÇn tr­íc c¬ thÓ 13 (14) §u«i chÎ ®«i. 14 (13) §u«i kh«ng chÎ ®«i 15 (16) Cã viÒn cæ vµ cã mãc 16 (15) Kh«ng cã viÒn cæ vµ mãc 17 (18) C¬ thÓ cã nhiÒu tÕ bµo t¹o nang, kh«ng cã tÕ bµo x©m nhËp 18 (17) C¬ thÓ kh«ng cã tÕ bµo t¹o nang, nh­ng cã tÕ bµo x©m nhËp 19 (20) Kh«ng cã ®iÓm m¾t, lu«n cã stylet 20 (19) Cã 2 m¾t, ®«i khi cã stylet 21 (22) §u«i cã chïm l«ng dµi 22 (21) §u«i kh«ng cã l«ng hay l«ng kh«ng mäc thµnh chïm 1. Cercariaea 2. Microcerca 3. Cysticerca 4. Rhopalocercaria 5. Monostomata 6. Amphistomata 7. Furcocercaria 8. Echinostomatata 9. Gymnocephala 10. Xiphidiocercaria 11. Trichocerca 12. Pleurolophocercaria 2. Ph©n biÖt cercaria cña loµi s¸n l¸ gan Fasciola gigantica víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c trong 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei Cã 2 loµi s¸n l¸ gan g©y bÖnh cho tr©u bß lµ: 32 Fasciola gigantica Cobbold, 1885 vµ F. hepatica Linne, 1758. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy ë ViÖt Nam chñ yÕu lµ F. gigantica. MÆc dï cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vÒ tû lÖ nhiÔm, miÔn dÞch, ®iÒu trÞ loµi s¸n l¸ nµy, nh­ng c¸c nghiªn cøu vÒ sinh häc, sinh th¸i cña loµi nµy cßn Ýt ®­îc quan t©m. Duy nhÊt cã c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Phan §Þch L©n (1986) vÒ vßng ®êi ph¸t triÓn cña chóng trong phßng thÝ nghiÖm, cho thÊy vËt chñ trung gian cña s¸n l¸ gan lín lµ 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei. Do vËy, ng­êi ta gÆp ph¶i khã kh¨n ®Ó nhËn d¹ng cercaria cña s¸n l¸ gan vµ ph©n biÖt víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c. V× vËy, ®· cã nh÷ng th«ng b¸o vÒ tû lÖ èc bÞ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan rÊt cao, nh­ NguyÔn Träng Kim th«ng b¸o tû lÖ èc Lymnaea ë Hµ B¾c (cò) nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan tíi 59,19% (43,1-62,12%) vµ ë Ba V× (Hµ T©y) lµ 12,5-18,7%. Thùc tÕ, tû lÖ nhiÔm kh«ng cao nh­ thÕ, v× mËt ®é èc Lymnaea rÊt cao, nÕu tû lÖ nhiÔm cao nh­ vËy th× Êu trïng s¸n l¸ gan sÏ trµn ngËp m«i tr­êng. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña NguyÔn ThÞ Lª vµ cs. (1995) kh«ng t×m thÊy Êu trïng s¸n l¸ gan trong sè 1.059 c¸ thÓ èc Lymnaea ë 2 x· Ngäc T¶o vµ §¹i Xuyªn (Hµ T©y) [5]. §Æng TÊt ThÕ vµ cs. (2001) ®iÒu tra 2.400 èc Lymaea spp. vµo hai th¸ng 5-6 t¹i tØnh B×nh §Þnh kh«ng t×m thÊy cercaria cña s¸n l¸ gan, tõ c¸c th¸ng 9-12 míi t×m thÊy víi tû lÖ nhiÔm rÊt thÊp 1,2-2,1%. KÕt qu¶ ®iÒu tra míi ®©y cña chóng t«i t¹i §«ng Anh - Hµ Néi cho thÊy tû lÖ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan ë èc L. viridis chØ lµ 0,06%, cßn ë huyÖn Phó Xuyªn (Hµ T©y) còng chØ lµ 1,0% vµ tû lÖ nhiÔm tÊt c¶ c¸c lo¹i Êu trïng cercaria chung ë loµi èc nµy tõ 10,0-62,3%, t­¬ng ®­¬ng víi sè liÖu vÒ tû lÖ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan cña N. T. Kim. Nh­ vËy, cã thÓ N. T. Kim ®· cho r»ng tÊt c¶ c¸c nhãm cercaria trong èc Lymnaea ®Òu lµ cercaria cña s¸n l¸ gan. H×nh 1. C¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ (theo T. A. Ghinhecinskaja (1968), cã bæ sung) 1. Monostomata; 2. Amphistomata; 3. Pleurolophocercaria; 4. Gymnocephala; 5. Rhopalocercaria; 6. Echinostomatata; 7. Cysticerca; 8. Furcocercaria; 9. Microcerca; 10. Cercariaea; 11. Xiphidiorcercaria; 12. Trichocerca 33 H×nh 2. C¸c d¹ng cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ trong èc Lymnaea 1a, 1b, 1c. cercaria non, giµ vµ aldolescaria cña F. gigantica; 2. cercaria cña E. recurvatum; 3. cercaria cña H. conoideum; 4. cercaria cña E. revolutum; 5. cercaria cña Plargiorchis sp.; 6. cercaria cña C. conutus; 7. cercaria cña T. anatina; 8. cercaria cña A. gracilis 34 §Ó gióp nhËn biÕt chÝnh x¸c cercaria cña s¸n l¸ gan, chóng t«i m« t¶ c¸c ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng cña chóng vµ ph©n biÖt víi c¸c d¹ng Êu trïng kh¸c. Trongtù nhiªn,hailoµi èc Lymnaeaviridis vµL. swinhoei bÞ nhiÔm cercaria cña 8 loµi s¸n l¸ thuéc 4 nhãm cercaria: Gymnocephala, Echinostomata, FucocercariavµXiphidiocercaria(h×nh2). §Æc ®iÓm ph©n biÖt c¸c d¹ng cercaria cña 8 loµi s¸n l¸ trong èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei Nhãm cercaria Loµi s¸n l¸ Mãc/gai ë ®Çu TÕ bµo t¹o nang/tÕ bµo x©m nhËp §Æc ®iÓm cña ®u«i §Æc ®iÓm hãa nang Gymnocephala Fasciola gigantica Cobbold, 1885 Kh«ng cã Cã tÕ bµo t¹o Kh«ng chÎ ®«i Hãa nang Echinoparyphium recurvatum (Linstow, 1873) Echinostomatata Hypoderaum conoideum Echinostoma revolutum Frohlich, 1802 43 mãc Kh«ng 50 mãc Kh«ng 35-37 mãc Kh«ng Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng Kh«ng Kh«ng Xiphidiocercaria Plargiorchis sp. Cotylurus conutus (Rud., 1808) Cã stylet Kh«ng cã 3 tÕ bµo x©m nhËp 2 tÕ bµo x©m nhËp Kh«ng chÎ ®«i ChÎ ®«i Kh«ng Kh«ng Furcocercaria Trichobilharzia anatina (Fain, 1955) Apatemon gracilis (Rud., 1819) Kh«ng cã Kh«ng cã 5 tÕ bµo x©m nhËp 4 tÕ bµo x©m nhËp ChÎ ®«i Kh«ng ChÎ ®«i Kh«ng III - KÕt luËn 1. §· x¸c ®Þnh cã 4 nhãm cercaria ë hai loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei: Gymnocephala (F. gigantica), Echinostomata (E. recurvatum, H. conoideum vµ E. revolutum), Fucocercaria (C. conutus, T. anatina vµ A. gracilis) vµ Xiphidiocercaria (Plargiorchis sp.). 2. Cercaria cña s¸n l¸ gan F. gigantica chØ gÆp ë èc Lymnaea; cã ®u«i dµi gÊp ®«i th©n; cã 2 gi¸c b¸m: gi¸c miÖng kh«ng cã gai vµ mãc b¸m; gi¸c bông ë gi÷a c¬ thÓ, 2 bªn cã nhiÒu h¹t glycogen lín mµu s¸ng. Hai bªn th©n cã nhiÒu tÕ bµo t¹o nang mµu tèi. Tµi liÖu tham kh¶o 1. §Æng Ngäc Thanh vµ cs., 1980: §Þnh lo¹i ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng n­íc ngät b¾c ViÖt Nam: 250tr. Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. 2. Dang Tat The, Yukifumi Nawa, 2005: Asian Parasitology, 1: 57-62. 3. Ghinhecinskaja T. A., 1968: S¸n l¸, chu tr×nh sèng, sinh häc vµ sù tiÕn ho¸ cña chóng: 400tr. Nxb. Lªningrat (tiÕng Nga). 4. Lühe M., 1909: Parasitische Plattwürmer, I: 1-127. Süβwasserfauna Deutschlands. 5. NguyÔn ThÞ Lª vµ cs., 1995: T¹p chÝ Sinh häc, 17(1): 11-18, Hµ Néi. 6. NguyÔn Träng Kim, 1995: T¹p chÝ Khoa häc vµ Kü thuËt Thó y, 1(5): 92-93, Hµ Néi. 7. NguyÔn Träng Kim, Ph¹m Ngäc VÜnh, 1995: KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc (c¸c 35 ... - tailieumienphi.vn