Xem mẫu
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” ĐẶC ĐIỂM LỐI SỐNG QUẦN CƢ VÀ TƢƠNG TRỢ LẪN NHAU CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BÌNH DƢƠNG NHÌN TỪ GÓC ĐỘ KINH TẾ VÀ VĂN HÓA ThS. Đào Vĩnh Hợp Trƣờng Đại học Sài Gòn Email:daovinhhop@gmail.com ThS. Võ Thị Ánh Tuyết Khoa Lịch sử, Trƣờng ĐH KHXH&NV, ĐHQG TP. HCM Email: vothianhtuyet@hcmussh.edu.vn Tóm tắt: Nếu tính từ ngày tái lập tỉnh Bình Dương (1997 – 2017), lịch sử xây dựng và phát triển tỉnh Bình Dương chỉ được 20 năm, nhưng vùng đất Bình Dương nói chung có bề dày lịch sử lâu đời. Cùng với tiến trình định cư của người Việt tại vùng đất phương Nam, trong các thế kỷ XVIII - XIX, góp phần xây dựng và phát triển vùng đất Bình Dương còn có sự góp mặt vô cùng quan trọng của cộng đồng người Hoa. Với vị trí địa lý, giao thông thủy bộ thuận tiện, cộng với nguồn nguyên liệu đất sét tại chỗ dồi dào và các điều kiện khác, vùng đất Bình Dương đã thu hút người Hoa di cư đến sinh sống từ khá sớm. Lịch sử ghi nhận, từ đầu thế kỷ XIX, cộng đồng người Hoa đã đến Bình Dương với số lượng lớn. Hơn 200 năm qua, cộng đồng người Hoa đã có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển kinh tế – văn hóa – xã hội của vùng đất Bình Dương nói chung. Nghiên cứu đặc điểm lối sống quần cư và tương trợ lẫn nhau của cộng đồng người Hoa ở Bình Dương nhìn từ góc độ kinh tế và văn hóa sẽ góp phần thể hiện vai trò của cộng đồng người Hoa đối với sự hình thành và phát triển đô thị ở Bình Dương trong quá khứ và cả hiện tại. Đây là cơ sở để khơi dậy tiềm năng kinh tế, văn hóa của cộng đồng dân cư này cho sự nghiệp hội nhập và phát triển bền vững của tỉnh Bình Dương nói riêng và Nam Bộ Việt Nam nói chung. Từ khóa: quần cư, tương trợ, người Hoa, Bình Dương. 1. Đôi nét về lịch sử định cƣ của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng Lịch sử cho thấy ngƣời Hoa thực sự vào Nam Bộ từ khá sớm. Ngay từ cuối thế kỷ XVII, các di dân Trung Hoa đã có mặt tại Cù Lao Phố và xây dựng nơi đây thành một thƣơng cảng sầm uất. Ngƣời Hoa ở Đông Nam Bộ nói chung đƣợc cấu thành từ 2 bộ phận tƣơng ứng với những thời điểm và lý do di trú khác nhau. Bộ phận thứ nhất bao gồm những ngƣời “phản Thanh phục Minh” qua Việt Nam tị nạn chính trị cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII và hậu duệ của họ, thƣờng vẫn đƣợc gọi chung là Minh Hƣơng. Bộ phận thứ hai gồm những ngƣời Hoa qua Việt Nam làm ăn sinh sống từ cuối thế kỷ thứ XVIII trở đi. Vốn mang trong mình bản tính năng động và óc làm kinh tế, đến đâu ngƣời Hoa cũng phát hoang, dựng nhà, lập bến, mở đƣờng, xây dựng phố chợ. Chỉ trong vài thập niên, đến đầu thế kỉ XVIII, những di dân ngƣời Hoa đã biến Cù Lao Phố thành một thƣơng cảng xuất nhập khẩu lớn thu hút thuyền 132
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” buôn Nhật Bản, Trung Hoa và các nƣớc phƣơng Tây. Nông Nại Đại Phố nằm giữa cù lao trên sông Đồng Nai, đã đƣợc Trịnh Hoài Đức miêu tả trong Gia Định thành thông chí nhƣ sau: “Ở đầu phía Tây bãi là Đại Phố. Khi mới khai thác, tƣớng quân Trần Thƣợng Xuyên chiêu tập lái buôn ngƣời Trung Quốc lập ra phố xá, nhà ngói, tƣờng vôi, lầu cao chót vót, quán mấy tầng rực rỡ bên sông dƣới ánh mặt trời, liên tục năm dặm mở ra ba đƣờng phố. Phố lớn lát đƣờng đá trắng, phố ngang lát đƣờng đá ong, phố nhỏ lát đƣờng đá xanh, bằng phẳng nhƣ đá mài. Khách buôn tụ tập đông, thuyền biển, thuyền sông, tránh gió bỏ neo, lớn nhỏ sát nhau, là một nơi đô hội…”73. Về tổ chức xã hội của ngƣời Hoa, ban đầu, các nhóm ngƣời Hoa thuộc bộ phận thứ hai đƣợc tổ chức theo đơn vị “phủ” rồi “bang” nhƣ phủ Phƣớc Châu, phủ Chƣơng Châu, phủ Triều Châu, phủ Ninh Ba rồi bang Phúc Kiến, bang Triều Châu, bang Hải Nam. Về sau, Gia Long cải tổ lại các bang, hội ngƣời Hoa và cho thành lập bảy bang theo yêu cầu của những ngƣời Hoa có công trạng, đó là bang Phúc Kiến, bang Phúc Châu, bang Triều Châu, bang Quảng Châu, bang Quế Châu, bang Lôi Châu, bang Hải Nam74. Riêng tại khu vực Bình Dƣơng, sự có mặt của ngƣời Hoa thật sự muộn hơn. Nhờ vị trí địa lý, giao thông thủy bộ thuận tiện, cộng với nguồn nguyên liệu đất sét tại chỗ dồi dào và các điều kiện khác, vào đầu thế kỷ XIX, vùng đất Bình Dƣơng đã thu hút cộng đồng ngƣời Hoa đến sinh sống với số lƣợng lớn. Theo Tổng kết nghiên cứu địa bạ Nam kỳ Lục tỉnh, tại tỉnh Thủ Dầu Một năm 1953, ngƣời Hoa chiếm 3,69% dân số của tỉnh. Bấy giờ tổng dân số của tỉnh là 118.769 ngƣời, trong đó ngƣời Hoa là 4385 ngƣời75. Buổi ban đầu này, quá trình tụ cƣ của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng gắn liền với phát triển các đô thị hay các trung tâm làm gốm. Các điểm tụ cƣ đông đúc ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng bấy giờ gồm: chợ Phú Cƣờng, khu vực Lái Thiêu, chợ Bình Nhan Thƣợng (chợ Cây Me) tức khu vực Bình Nhâm, Búng-An Thạnh hiện nay, khu vực Tân Khánh, khu vực Dầu Tiếng. Khu chợ Phú Cƣờng trở nên phồn thịnh và là một trung tâm gốm khá lớn với khu Lò Chén. Tại khu vực Lái Thiêu, nhờ việc khai thác nguồn nguyên liệu đất sét phong phú tại chỗ, ngƣời Hoa Phúc Kiến đã mở lò gốm và trung tâm gốm Lái Thiêu đƣợc hình thành, phát triển. Đồng thời tại đây cũng có chợ Lái Thiêu khá sầm uất. Vùng Tân Thới đƣợc ngƣời Hoa Quảng Đông, Triều Châu và Hẹ cƣ ngụ khá đông, họ đã kinh doanh buôn bán và mở các dãy phố, chợ, cửa hàng… Nghề buôn bán thuốc Bắc với các cửa hiệu nổi tiếng ở chợ Phú Cƣờng và chợ Lái Thiêu vốn gắn liền với sự tụ cƣ của ngƣời Hẹ. Nhu cầu mở lò làm gốm và kinh doanh cũng đã tiếp tục thu hút ngƣời Hoa đến vùng Tân Khánh. Nhóm cộng đồng ngƣời Hoa ở Dầu Tiếng có quá trình lịch sử hình thành và phát triển muộn hơn: đầu thế kỷ XX, gắn với các công ty đồn điền cao su của ngƣời Pháp. Theo số liệu công bố chính thức từ cuộc điều tra dân số cuối năm 2009, tổng dân số Bình Dƣơng là 14.81.550 ngƣời, trong đó ngƣời Hoa là 18.783 ngƣời, chiếm tỷ lệ 1,268% tổng dân 73 Trịnh Hoài Đức, 1998, Gia Định Thành Thông Chí, Bản dịch của Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia – Viện Sử học, Nxb. Giáo Dục, Hà Nội, tr. 194. 74 Theo Nguyễn Cẩm Thúy (chủ biên) (2000), Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ, Nxb. Khoa học Xã hội, Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 20-21. 75 Nguyễn Đình Đầu, 1994, Tổng kết nghiên cứu địa bạ Nam kỳ Lục tỉnh, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 112. 133
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” số của tỉnh76. Tại Bình Dƣơng, ngƣời Hoa là cộng đồng dân tộc có số dân đông sau ngƣời Việt. 2. Đặc điểm lối sống quần cƣ của cộng đồng ngƣời Hoa tại vùng đất Bình Dƣơng Nhờ hội tụ đủ các điều kiện thuận lợi, ngƣời Hoa đã lần lƣợt về tụ cƣ tại vùng đất Bình Dƣơng. Vốn mang trong mình đặc tính xã hội với tính chất cố kết cộng đồng cao, nên khi đến với vùng đất mới Bình Dƣơng, ngƣời Hoa đã chọn cho mình lối sống quần cƣ. Buổi ban đầu, ngƣời Hoa sinh sống tập trung ngay tại các đô thị và chủ yếu phát triển các trung tâm thƣơng mại hay làng nghề làm gốm. Các điểm tụ cƣ đông đúc ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng bấy giờ gồm: chợ Phú Cƣờng, khu vực Lái Thiêu, chợ Bình Nhan Thƣợng (chợ Cây Me) tức khu vực Bình Nhâm, Búng-An Thạnh hiện nay, khu vực Tân Khánh và khu vực Dầu Tiếng. Phú Cƣờng: khu vực tụ cƣ đầu tiên của ngƣời Hoa tại vùng đất Bình Dƣơng. Qua các tài liệu nghiên cứu, có thể thấy cho đến trƣớc khi chợ Phú Cƣờng ra đời (vào khoảng năm 1838), rất ít ngƣời Hoa đến sinh sống ở vùng đất ngày nay là Bình Dƣơng77. Trong quá trình di dân đến vùng đất mới Bình Dƣơng, ngay từ buổi ban đầu, ngƣời Hoa đã sớm phát hiện ra các điều kiện thuận lợi của vùng đất Phú Cƣờng và chọn nơi đây làm điểm an cƣ, lập nghiệp. Thứ nhất, về vị trí địa lý, Phú Cƣờng là nơi thuận tiện cho cả giao thông thủy, bộ. Theo đó, khu vực này đóng vai trò nhƣ trạm trung chuyển, hàng hóa, nhất là nông lâm sản, gốm sứ từ các vùng xung quanh và vùng trên xuôi về đều ghé vào đây và sau đó đƣợc các thƣơng gia chuyển về Gia Định và những vùng xa hơn. Hơn nữa, bấy giờ khu vực này chính là huyện lỵ Bình An, điều này đã tạo cho ngƣời Hoa cảm thấy yên ổn về mặt pháp luật để định cƣ, sinh sống, hoạt động kinh tế, kinh doanh thƣơng mại… Thêm vào đó, nơi đây cũng tàng trữ nguồn nguyên liệu đất sét với khối lƣợng lớn và có chất lƣợng để có thể khai thác phát triển nghề làm gốm. Nhóm Hoa Phúc Kiến vốn thạo nghề gốm đã biến nơi đây trở thành trung tâm gốm quy mô với địa danh nổi tiếng là “khu Lò Chén”. Cùng với quá trình tụ cƣ sớm ở đây, ngƣời Hoa đã góp phần xây dựng và làm cho khu chợ Phú Cƣờng trở nên phồn thịnh. Sự nhộn nhịp, sầm uất của khu chợ này nói riêng và đô thị Phú Cƣờng nói chung, đã đƣợc Đại Nam Nhất Thống Chí ghi chép nhƣ sau: “Chợ Phú Cƣờng ở thôn Phú Cƣờng huyện Bình An, tục danh chợ Dầu Một (hay Dầu Miệt), ở bên lỳ sở huyện, xe cộ ghe thuyền tấp nập…”78. Chợ Phú Cƣờng trở thành khu chợ lớn nhất của cả vùng Thủ Dầu Một. Lịch sử cũng ghi nhận, các thuyền ghe chở lu, hủ, chén, tộ…từ chợ Phú Cƣờng từ rất sớm đã đi về các tỉnh miền Tây và sang cả xứ Cao Miên. Khu vực tụ cƣ thứ hai của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng là Lái Thiêu. Tiếp sau Phú Cƣờng, ngƣời Hoa tiếp tục đến tụ cƣ ở thôn “Tân Thới (Thái) Tây, xã Tân Thới giáp Đông (có cả xã Thịnh Hòa nhập vào) và xã Tân Thới (thôn Vĩnh Phúc)”79 và cũng biến nơi này trở thành khu chợ Lái Thiêu khá sầm uất. Tại đây, nhờ việc khai thác nguồn 76 Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở Trung ƣơng, 2010, Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009, Nxb Thống kê, tr. 207. 77 Huỳnh Ngọc Đáng, 2012, Người Hoa ở Bình Dương, Nxb Chính trị Quốc Gia-Sự thật, tr. 33. 78 Đào Duy Anh; Phạm Trọng Điềm; Quốc sử quán triều Nguyễn; Viện Sử học (Việt Nam), 1992, Đại Nam nhất thống chí, tập 5, Nxb. Thuận Hóa, tr. 70. 79 Trịnh Hoài Đức, 1998, Sđd, tr.99. 134
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” nguyên liệu đất sét phong phú tại chỗ, ngƣời Hoa Phúc Kiến đã mở lò gốm và trung tâm gốm Lái Thiêu. Bên cạnh đó, vùng Tân Thới đƣợc ngƣời Hoa Quảng Đông, Triều Châu và Hẹ cƣ ngụ khá đông, họ đã kinh doanh buôn bán và mở các dãy phố, chợ, cửa hàng… Nhu cầu mở lò làm gốm và kinh doanh cũng đã tiếp tục thu hút ngƣời Hoa đến Bình Dƣơng. Điểm tụ cƣ thứ 3 của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng là vùng chợ Bình Nhan Thƣợng, hay còn đƣợc gọi là chợ Cây Me (khu vực Bình Nhâm, Búng-An Thạnh hiện nay). Sau này có lúc ngƣời Pháp đã đặt huyện lỳ Bình An ở đây chớ không đặt ở Phú Cƣờng. Khu vực Tân Khánh với hai thôn Tân Khánh Đông và Tân Khánh Trung cũng đã thu hút ngƣời Hoa đến sinh sống, tuy nhiên hoạt động kinh tế chính của họ bấy giờ chỉ là nghề làm gốm. Nhóm cộng đồng ngƣời Hoa ở Dầu Tiếng có quá trình lịch sử hình thành và phát triển muộn hơn: đầu thế kỷ XX, gắn với các công ty đồn điền cao su của ngƣời Pháp. Khi công ty đồn điền cao su Mit-sơ- lanh (Societe des Plantations et Pneumatiques Michelin au Vietnam) triển khai trồng cây cao su ở Dầu Tiếng vào năm 1917, cộng đồng ngƣời Hoa đã có mặt. Dầu Tiếng trở thành nơi tụ cƣ thứ 4 của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng mà không gắn với quá trình phát triển đô thị hay hình thành trung tâm gốm nhƣ các điểm tụ cƣ trƣớc đó. Lối sống quần cƣ của cộng đồng ngƣời Hoa và sự ra đời, phát triển của các đô thị tại vùng đất Bình Dƣơng Sự phát triển đô thị ở Bình Dƣơng trong những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX gắn liền với vai trò đặc biệt của cộng đồng ngƣời Hoa. Quá trình tụ cƣ của ngƣời Hoa tại Bình Dƣơng đã góp phần làm tạo nên sự phát triển phồn thịnh của các thị tứ, đô thị ở các huyện lỵ, trung tâm đầu mối giao thông. Nhìn chung, dân số ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng đã phát triển khá nhanh qua các thời kỳ lịch sử, nhất là dƣới thời Pháp thuộc. Cùng với việc tăng lên rất nhanh của số lƣợng ngƣời Hoa trên vùng đất Bình Dƣơng, đã kéo theo sự ra đời của các đô thị mới. Địa bàn cƣ trú của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng bấy giờ đƣợc mở rộng hơn ra nhiều vùng. Sau khi Pháp ổn định sự cai trị ở Nam Kỳ và sự ra đời của tỉnh Thủ Dầu Một vào năm 1889, số lƣợng ngƣời Hoa tăng lên rất nhanh. Theo địa chí Thủ Dầu Một thuộc Pháp (Monographie de Thudaumot 1910, BSEI, 1910) và các niên giám thống kê của Pháp: năm 1910, có 1.118 ngƣời Hoa và 1.069 ngƣời Minh Hƣơng; năm 1915 có 2063 ngƣời Hoa và 634 ngƣời Minh Hƣơng; năm 1920, có 1.765 ngƣời Hoa và 900 ngƣời Minh Hƣơng; năm 1925, có 1374 ngƣời Hoa và 1097 ngƣời Minh Hƣơng… đến năm 1955 thì số lƣợng ngƣời Hoa chung lúc này đã là con số khá lớn: 11.000 ngƣời, trong đó ở phủ lỳ có 6.000 và ở các làng nông thôn là 5.000 ngƣời80. Trong quá trình định cƣ tại Bình Dƣơng, ngƣời Hoa thƣờng sống tập trung thành cộng đồng. Với đặc tính cần cù, nhạy bén, thông minh và nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực thƣơng mại, ngƣời Hoa thƣờng cƣ trú tập trung ở những nơi thuận lợi cho việc buôn bán và hoạt động kinh tế, dịch vụ. Những đô thị sớm ở Bình Dƣơng chính là các trung tâm thị tứ hay những làng làm gốm của ngƣời Hoa. Ngay từ những năm cuối thế kỷ XIX, buổi ban đầu đến vùng đất mới Bình Dƣơng, do số lƣợng ngƣời Hoa ít nên họ sống đan xen với ngƣời bản địa ở các 80 Dẫn theo, Huỳnh Ngọc Đáng, 2012, Sđd, tr.39. 135
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” khu phố chợ, thị trấn, thị tứ nơi đông đúc dân cƣ nhƣ thị xã Thủ Dầu Một, thị trấn An Thạnh, thị trấn Lái thiêu, thị trấn Tân Phƣớc Khánh, thị trấn Mỹ Phƣớc, thị trấn Dầu Tiếng. Bấy giờ ngƣời Hoa chủ yếu làm nghề buôn bán nhỏ, làm gốm gia dụng và làm nông nghiệp. Ngƣời Hoa đã cùng dân bản địa xây dựng nên các phố chợ, điểm buôn bán, kinh doanh nhƣ chợ Thủ Dầu Một, chợ Búng, chợ Lái thiêu, chợ Bƣng Cầu, chợ Bến Cát, chợ Dầu Tiếng, chợ Dĩ An… Riêng tại Thủ Dầu Một, hoạt động kinh doanh buôn bán của ngƣời Hoa có phần sôi động hơn. Thủ Dầu Một trở thành một trung tâm kinh tế giao lƣu hàng hoá của tỉnh. Từ đây, hàng hóa của cƣ dân trong vùng đƣợc trao đổi với các vùng lân cận nhƣ Biên Hòa, thành phố Hồ Chí Minh. Vào khoảng cuối thể kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, ngƣời Hoa ở đây đã thành lập Hội Quán Vạn Thƣơng tại chợ Búng (tọa lạc ở hai bên Thiên Hậu cung) làm nơi tụ họp trao đổi kinh nghiệm trong kinh doanh buôn bán. Do nhu cầu kinh tế - xã hội của cộng đồng ngƣời Hoa, thêm vào đó là sự nhập cƣ của những ngƣời Hoa từ vùng gốm Cây Mai thuộc Sài Gòn, Gia Định đến với vùng đất Bình Dƣơng với mục đích tiếp tục hoạt động kinh tế sản xuất của mình do nguồn nguyên liệu đất sét tại địa phƣơng bị cạn dần, cùng sự chật chội trong phát triển các đô thị. Từ đó dẫn đến việc hình thành của các nhóm cộng đồng ngƣời Hoa mới. Bên cạnh bốn nhóm Hoa chính ở Thủ Dầu Một là nhóm Quảng Đông, nhóm Phƣớc Kiến, nhóm Triều Châu và nhóm Sùng Chính, còn có các nhóm cộng đồng ngƣời Hoa ở Lái Thiêu, Búng-An Thạnh, Tân Phƣớc Khánh và Dầu Tiếng. Đến đầu thế kỷ XX, các khu làm gốm ở Bình Dƣơng đƣợc ghi nhận nhƣ sau: Số lƣợng lò gốm trong tỉnh là 40 trong đó có 5 ở An Thành, 8 ở Hƣng Định, 1 ở Tân Thới, 14 ở Phú Cƣờng, 3 ở Bình Chuẩn và 9 ở Tân Khánh. Lò gốm chính tọa lạc ở Lái Thiêu là trung tâm thƣơng mại quan trọng nhất của huyện. Sản phẩm xuất xƣởng từ lò gốm này giống kiểu “gốm Cây Mai” nhƣng thua xa về nguyên liệu và nhất là độ tinh xảo81. Khoảng đầu thế kỷ XX, ngoài việc phát triển hệ thống buôn bán ở các chợ, ngƣời Hoa còn phát triển mạng lƣới buôn bán bằng ghe, thuyền với các khu vực khác, đặc biệt là hình thức buôn bán gốm gia dụng với các tỉnh miền Tây. Năm 1910, Lái Thiêu là một trung tâm thƣơng nghiệp lớn, là bến đậu của tàu thủy và bến xe đò…82. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, tại các trung tâm kinh tế của địa phƣơng hay các đô thị, ngƣời Hoa tiếp tục tham gia kinh doanh buôn bán với số lƣợng nhiều và gần nhƣ độc quyền về thƣơng mại và dịch vụ. Hoạt động kinh tế của ngƣời Hoa rất phát triển. Những phố chợ, dãy nhà, dãy phố của ngƣời Hoa đã ra đời và phát triển. Ngƣời dân địa phƣơng quen gọi những khu phố này là “phố Tàu”. Bấy giờ, ở các khu phố này hoạt động kinh tế thủy bộ đều phát triển, suốt ngày đêm lúc nào cũng nhộn nhịp ghe, thuyền tụ tập, giao lƣu buôn bán… Chỉ riêng thị xã Thủ Dầu Một, theo nguồn thống kê của phòng thống kê thƣơng mại Sài Gòn thì trƣớc tháng 4 năm 1975 có 453 hiệu buôn của ngƣời Hoa83. 81 Công ty Nghiên cứu Đông Dƣơng – Lê Thành Tƣờng; Lê Tùng Hiếu - Nguyễn Văn Phúc (Biên dịch), 2015, Địa chí tỉnh Thủ Dầu Một và tỉnh Bà Rịa, Nxb. Đồng Nai, tr. 43. 82 Trần Bạch Đằng (Chủ biên), 1991, Địa chí tỉnh Sông Bé, Nxb. Tổng hợp Sông Bé, tr 222. 83 Trần Hồi Sinh, 1996, Người Hoa trong nền kinh tế thành phố Hồ Chí Minh hiện nay, Luận án Tiến sĩ, Đại học kinh tế T.P. Hồ Chí Minh, tr.55. 136
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” Sau ngày đất nƣớc thống nhất (năm 1975), tình hình dân số, dân cƣ của ngƣời Hoa vẫn tiếp tục phát triển. Theo thống kê năm 1989, số lƣợng ngƣời Hoa của tỉnh Sông Bé là 32.512 ngƣời. Đến năm 1999, số ngƣời Hoa riêng ở Bình Dƣơng là 14.455 ngƣời (Bình Phƣớc là 7.947 ngƣời)84. Theo số liệu công bố chính thức từ cuộc điều tra dân số cuối năm 2009, tổng dân số Bình Dƣơng là 14.81.550 ngƣời, trong đó ngƣời Hoa là 18.783 ngƣời, chiếm tỷ lệ 1,268% tổng dân số của tỉnh85. Quá trình đô thị hóa của tỉnh, nhất là sự phát triển của Thành phố Thủ Dầu Một và đề án xây dựng Thành phố mới Bình Dƣơng, đã tác động khá nhiều đến cộng đồng ngƣời Hoa nói chung. Cùng với quá trình đô thị hóa, các trung tâm làm gốm của ngƣời Hoa tại Bình Dƣơng đã bị thu hẹp phạm vi hoạt động. Hiện nay một số lò gốm tại khu Lò Chén, Thủ Dầu Một đã ngƣng hoạt động do nhu cầu quy hoạch lại vùng sản suất gốm theo chủ trƣơng của UBND tỉnh Bình Dƣơng. Duy chỉ có lò lu Đại Hƣng - lò gốm lu có bề dày lịch sử lâu đời nhất và đã đƣợc Nhà nƣớc công nhận là Di tích lịch sử cấp tỉnh, hiện nay vẫn còn hoạt động tại Thủ Dầu Một. 3. Đặc điểm tƣơng trợ lẫn nhau của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng Khi đến định cƣ tại Bình Dƣơng, ngƣời Hoa đã xây dựng các thiết chế kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng nhằm cố kết cộng đồng, thỏa mãn nhu cầu tín ngƣỡng, ổn định, phát triển cuộc sống, giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp, đồng thời hòa nhập với cộng đồng cƣ dân bản địa. Tƣơng trợ của ngƣời Hoa Bình Dƣơng trong các hoạt động kinh tế Hoạt động kinh tế của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng nói chung bao gồm các nghề buôn bán, kinh doanh, sản xuất, dịch vụ và số ít làm nông nghiệp. Tại các đô thị, ngƣời Hoa chủ yếu hoạt động thƣơng mại và sản xuất tiểu thủ công truyền thống, trong đó nổi tiếng là nghề làm gốm sứ. Vào khoảng giữa thế XIX, khi những lƣu dân ngƣời Hoa từ miền duyên hải Trung Hoa sang Việt Nam định cƣ, sinh sống, nghề làm gốm cũng xuất hiện tại Bình Dƣơng. Hiện nay, ở Tân Phƣớc Khánh (Tân Uyên), Lái Thiêu (Thuận An), Chánh Nghĩa (Thủ Dầu Một) còn hàng trăm cơ sở sản xuất gốm với đa số chủ nhân là ngƣời Việt gốc Hoa. Trƣớc đây, Bình Dƣơng có ba trƣờng phái gốm sứ: trƣờng phái Quảng (đa số chủ lò gốc ở Quảng Đông), trƣờng phái Triều Châu (chủ lò gốc Triều Châu đa số là ngƣời Hẹ) và trƣờng phái Phúc Kiến (chủ nhân có gốc Phúc Kiến). Tuy nhiên, ngày nay, các trƣờng phái gốm sứ có sự pha trộn, xâm nhập lẫn nhau do có sự phát triển về công nghệ, yêu cầu thị trƣờng. Các chủ cơ sở sản xuất nếu muốn tồn tại và phát triển, họ đã liên tục cải tiến mẫu mã, đổi mới công nghệ để sản phẩm cạnh tranh, gắn với những mặt hàng nổi tiếng của Nhật Bản, Châu Âu là thƣơng hiệu gốm sứ Minh Long, Cƣờng Phát, Nam Việt… Ngoài ra, ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng còn có các nghề làm thuốc bắc, làm bánh mì, điêu khắc đá, vẽ tranh trên kiếng, làm mì sợi, làm chao, chế biến cà phê, sản xuất xà bông, nghề nhộm...86. 84 Bấy giờ tỉnh Sông Bé đã đƣợc tách thành tỉnh Bình Dƣơng và tỉnh Bình Phƣớc. 85 Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở Trung ƣơng, 2010, Sđd, tr. 207. 86 Xem thêm Huỳnh Ngọc Đáng, 2012, Sđd, tr. 126-146, 177. 137
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” Lĩnh vực thƣơng mại và dịch vụ của ngƣời Hoa Bình Dƣơng cũng rất phát triển và thu đƣợc nhiều thành tựu nhất định, đóng góp to lớn cho kinh tế thị trƣờng của Bình Dƣơng qua các giai đoạn lịch sử. Về kinh doanh buôn bán, ngƣời Hoa gần nhƣ kinh doanh hầu hết các mặt hàng và dịch vụ thiết yếu đời sống, từ mua bán ve chai đến gạo, nƣớc, ăn uống, thuốc chữa bệnh, vàng, bạc, đá quý, dịch vụ, du lịch, nhà hàng, khách sạn… trong kinh tế. Tinh thần tƣơng trợ lẫn nhau là sợi dây liên kết giữa ngƣời Hoa với nhau, nhất là trong kinh doanh, buôn bán. Điều này đã tạo cơ hội để họ ổn định và làm ăn sinh sống trên vùng đất mới. Đây còn là một trong những nguyên nhân đem đến thành công cho ngƣời Hoa Bình Dƣơng trong lĩnh vực thƣơng mại dịch vụ. Trong kinh doanh, chữ tín đƣợc ngƣời Hoa đặt lên hàng đầu. Từ đó làm cơ sở để cộng đồng ngƣời Hoa cùng trao đổi, giúp đỡ lẫn nhau về vốn, kinh nghiệm, thị trƣờng để cùng trao đổi, vay mƣợn, ký kết giao kèo về hàng hóa, tín dụng… Điều này càng quan trọng hơn đối với những ngƣời mới bƣớc chân vào lĩnh vực kinh doanh. Chữ tín còn quyết định một hình thức tín dụng độc đáo, không thông qua thủ tục hành chính. Theo đó, hình thức tín dụng này của ngƣời Hoa Bình Dƣơng chủ yếu dựa vào quan hệ trực diện, hành vi cƣ xử và độ tín nhiệm của cả cộng đồng. Dựa trên sự tƣơng trợ độc đáo này đã giúp cho nhiều gia đình, cửa hàng, xí nghiệp, công ty của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng ra đời, hoạt động liên tục và thành công trong suốt chiều dài lịch sử từ quá khứ đến cả hiện tại. Thời kỳ trƣớc năm 1975, hoạt động kinh tế của ngƣời Hoa vốn bao trùm cả miền nam Việt Nam. Các tổ chức xã hội của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng Với đặc tính nghề nghiệp chủ yếu là hoặt động kinh tế thƣơng mại, dịch vụ, sản xuất là chính nên ngƣời Hoa Bình Dƣơng rất chú trọng đến sự đoàn kết, tƣơng trợ giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng. Những di dân Hoa đến Bình Dƣơng chủ yếu có nguồn gốc từ các địa phƣơng ven biển phía Đông Nam Trung Hoa với 4 nhóm phƣơng ngữ: Phƣớc Kiến, Quảng Đông, Triều Châu và Khách Gia (Hẹ/Kaka, Sùng Chính). Khi đến định cƣ, sinh sống tại vùng đất mới này, cộng đồng ngƣời Hoa Bình Dƣơng cũng đƣợc tổ chức thành các bang. Mỗi bang đều có bang trƣởng đứng đầu để quản lý và điều hành các công việc chung. Sau năm 1975, để phù hợp với tình hình chung, các bang đã đƣợc giải thể, thay bằng các Hội tƣơng tế. Thời Pháp thuộc, cả bốn nhóm cộng đồng ngƣời Hoa ở Thủ Dầu Một đều đã có bang riêng của mình: bang Phúc Kiến, Triều Châu, Khách Gia và Quảng Đông. Hiện nay, tại thị xã Thủ Dầu Một có 4 hội tƣơng tế, gồm: hội tƣơng tế Quảng Đông; hội tƣơng tế Phúc Kiến; hội tƣơng tế Triều Châu và hội tƣơng tế Sùng Chính (Hẹ). Nhằm mục đích bảo tồn các giá trị văn hóa cổ truyền và liên kết các thành viên trong cộng đồng, trong quá trình hoạt động, các bang đã xây dựng các cơ sở cộng đồng nhƣ trƣờng học, nghĩa trũng (hay nghĩa địa)… riêng của từng bang. Một số trƣờng học tiêu biểu nhƣ: ở Thủ Dầu Một có các trƣờng Trung Dung, trƣờng Nghĩa An, trƣờng Quảng Triệu (sau đổi thành trƣờng Việt Trí). Ngày nay, một số trƣờng vẫn còn hoạt động và đƣợc chuyển thành các trƣờng mẫu giáo, tiểu học… Các nghĩa địa nhƣ: nghĩa đại Triều Châu (thành lập năm 1929), nghĩa địa Phúc Kiến (thành lập năm 1966), nghĩa địa Quảng Đông… 138
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” Hiện nay, ngƣời Hoa Bình Dƣơng cũng quần cƣ theo từng nhóm cộng đồng. Họ tập trung nhiều nhất ở Thủ Dầu Một với các nhóm ngƣời Hoa: Quảng Đông, Phƣớc Kiến, Triều Châu, Hẹ. Kế đến là ở thị xã Thuận An với nhóm cộng đồng ngƣời Hoa Lái Thiêu và nhóm cộng đồng ngƣời Hoa Búng-An Thạnh. Ngoài ra, còn có nhóm cộng đồng ngƣời Hoa Tân Phƣớc Khánh ở thị xã Tân Uyên và nhóm cộng đồng ngƣời Hoa Dầu Tiếng ở huyện Dầu Tiếng. Bên cạnh việc tham gia các tổ chức xã hội của cƣ dân địa phƣơng, ngƣời Hoa Bình Dƣơng còn thành lập các tổ chức xã hội riêng của cộng đồng, tiêu biểu là các tổ chức xã hội, nghề nghiệp hay còn gọi là các hội đoàn xã hội nghề nghiệp nhƣ: hội gia tộc, hội kinh tế, hội ngƣời cao tuổi, hội đoàn văn hoá thể thao… Các tổ chức này đƣợc thành lập tự nguyện nhằm tƣơng trợ trong phát triển kinh tế và gìn giữ truyền thống văn hóa cộng đồng. Các cơ sở sinh hoạt cộng đồng của ngƣời Hoa Bình Dƣơng Khi đến định cƣ tại Bình Dƣơng, ngoài việc ổn định cuộc sống, phát triển kinh tế, ngƣời Hoa cũng có nhu cầu tập hợp, quy tụ lại trong một số cơ sở sinh hoạt cộng đồng với mục đích giúp đỡ, bảo vệ nhau trong buổi đầu đến vùng đất mới sinh cơ, lập nghiệp. Họ đã xây dựng các thiết chế kinh tế, văn hóa, xã hội nhằm thỏa mãn nhu cầu tín ngƣỡng, ổn định và phát triển cuộc sống, giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp, đồng thời hòa nhập với cộng đồng cƣ dân bản địa. Một trong những thiết chế văn hóa tâm linh và đồng thời cũng là tổ chức xã hội quan trọng của ngƣời Hoa trên đất Bình Dƣơng là các miếu, hội quán. Cũng giống nhƣ ngƣời Việt, sau khi khai phá vùng đất mới, lập ấp, lập làng ổn định cuộc sống đã xây Đình làng để thờ Thành Hoàng và các bậc tiền bối, tổ tiên, ngƣời Hoa cũng chú trọng đến đời sống tâm linh và bảo lƣu đƣợc truyền thống tín ngƣỡng riêng của mình và giúp đỡ, tƣơng trợ nhau trong những lúc gặp khó khăn, hoạn nạn. Các miếu Hoa đƣợc xây dựng vào khoảng nửa cuối thế kỷ XIX. Lúc đầu ngôi miếu thƣờng có quy mô nhỏ, có thể chỉ là một ngôi nhà nhỏ đƣợc làm bằng vật liệu thô sơ. Về sau, đƣợc xây dựng lại kiên cố hơn theo kiểu đền miếu truyền thống của ngƣời Hoa. Hiện nay trên địa bàn tỉnh Bình Dƣơng có tổng cộng 18 miếu Hoa. Các miếu tập trung ở thành phố Thủ Dầu Một: 7 miếu; thị xã Thuận An: 6 miếu; thị xã Tân Uyên: 4 miếu và huyện Dầu Tiếng: 01 miếu. Các miếu Hoa tiêu biểu ở Thủ Dầu Một gồm: miếu Thiên Hậu - chùa Bà Chánh Nghĩa: tổ 67, khu phố 8, phƣờng Chánh Nghĩa; miếu Thiên Hậu - chùa Bà Bƣng Cầu: sau chợ Bƣng Cầu, trên đƣờng Bùi Thị Thu, phƣờng Hiệp An; miếu Thiên Hậu - chùa Bà Phú Cƣờng: số 04, đƣờng Nguyễn Du, phƣờng Phú Cƣờng. “Hội quán”, “會 館”, tiếng Anh là “Assembly hall”. Hội quán của ngƣời Hoa là sản phẩm của sinh hoạt cộng đồng trên cơ sở những ngƣời cùng quê và mang đậm truyền thống của thƣơng nhân Trung Hoa. Đây là nơi hội họp của ngƣời trong bang, nơi để cộng đồng ngƣời Hoa tha hƣơng gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm làm ăn, gởi gắm tình cảm. Đây còn là nơi bang trƣởng làm việc, chủ trì giải quyết các công việc nội bộ, nơi lƣu giữ các giấy tờ lƣu trữ và những tài sản công của bang87. Đồng thời, hội quán còn là nơi thờ Thiên Hậu và nhiều vị thần 87 Huỳnh Ngọc Đáng (2005), Chính sách đối với người Hoa của chính quyền Đàng Trong và Đàng Ngoài, Luận án Tiến sĩ lịch sử, Trƣờng Đại học khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, tr.145. 139
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” linh theo tín ngƣỡng dân gian của dân tộc Hoa, là nơi sinh hoạt tế lễ hàng năm của các cộng đồng dân cƣ. Với tính cách là trung tâm của một nhóm phƣơng ngữ, hội quán cũng lo việc ma chay, chăm lo trƣờng học, bệnh viện, nghĩa trang của cộng đồng và giải quyết các tranh chấp nội bộ, tranh chấp giữa hội quán và cộng đồng ngƣời Hoa. Hội quán thƣờng đƣợc đặt trong chùa có sẵn88. Các hội quán ở Bình Dƣơng cũng có đầy đủ các chức năng này, ngày nay từng bang vẫn còn trƣờng học, nghĩa trang. Địa bàn thành phố Thủ Dầu Một tập trung đông nhất ngƣời Hoa với 04 hội quán là: hội quán Quảng Đông, hội quán Triều Châu, hội quán Sùng Chính (Hẹ) và hội quán Phƣớc Kiến. Các miếu, hội quán thực sự là một trung tâm sinh hoạt tín ngƣỡng, văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng. Đây là điểm tựa tinh thần, nơi hội họp sinh hoạt đồng hƣơng, đồng thời cũng là nơi vui chơi giải trí... Vào các dịp lễ hội, Ban quản trị di tích còn tổ chức đấu giá đèn lồng nhằm gây quỹ công ích cho cộng đồng và làm từ thiện xã hội hay vận động mạnh thƣờng quân đóng góp tiền của để gây quỹ, tổ chức các hoạt động lễ hội trong năm, tu bổ sơn sửa lại di tích, làm cầu sửa đƣờng, cứu trợ thiên tai, lũ lụt, quyên góp giúp ngƣời nghèo (phát gạo ngƣời nghèo, khám chữa bệnh cho ngƣời nghèo, cấp thuốc miễn phí, xây nhà tình thƣơng…), giúp đỡ các cơ sở từ thiện, trẻ mồ côi trong thành phố, trao học bổng cho các em học sinh… Bên cạnh đó, hệ thống các cơ sở cộng đồng khác nhƣ: các trƣờng học, nghĩa trũng, chợ… cũng là các cơ sở cộng đồng do ngƣời Hoa lập ra khi đến định cƣ tại Bình Dƣơng. Rất nhiều các di tích còn tồn tại cho đến này nay nhƣ là minh chứng hùng hồn về tinh thần đoàn kết, tƣơng thân tƣơng ái bền vững của ngƣời Hoa Bình Dƣơng. Đặc điểm tƣơng trợ lẫn nhau của ngƣời Hoa Bình Dƣơng thể hiện qua các sinh hoạt văn hóa truyền thống của cộng đồng Trong các nếp văn hóa ăn, mặc, ở, quan hệ hôn nhân, sinh đẻ, tang ma… của ngƣời Hoa Bình Dƣơng thể hiện sự tƣơng trợ cộng đồng rất cao. Cộng đồng ngƣời Hoa có những thói quen, tập quán ẩm thực riêng. Ngoài cơ cấu bữa ăn hàng ngày giống ngƣời Việt, vào những dịp lễ tết, các gia đình ngƣời Hoa thƣờng quây quần bên nhau, chế biến các món ăn đặc trƣng mang nguồn gốc Trung Hoa nhƣ: món vịt quay, xá xíu, heo quay, bánh bao, há cảo, hủ tíu, cải chua, cải mặn, đậu hủ, tƣơng, chao… Ẩm thực của cộng đồng ngƣời Hoa đã góp phần đa dạng nền văn hóa ẩm thực Bình Dƣơng. Ngƣời Hoa trong lịch sử đã sử dụng các trang phục truyền thống gắn với quê hƣơng Trung Hoa của họ. Ngày nay, cách ăn mặc của ngƣời Hoa có phần giống ngƣời Việt, tuy nhiên họ vẫn thích sử dụng loại áo nhiều lớp và hoa văn sặc sỡ. Trong các công trình kiến trúc cổ, ngƣời Hoa đặc biệt chú trọng đến thuật phong thủy. Ngƣời Hoa sống ở Bình Dƣơng có hình thức cƣới hỏi riêng theo kiểu Trung Hoa (kiểu Tàu) và mang tính cộng đồng rất cao. Trƣớc đây, các gia đình ngƣời Hoa có quy định nghiêm ngặt, họ chỉ cho con trai lấy vợ Việt nhƣng không cho con gái lấy chồng Việt, trừ một số trƣờng hợp rất đặc biệt. Tuy nhiên, từ đầu thế kỷ 88 Litina - Nguyễn Cẩm Thuý (Chủ biên) (1999), Bia chữ Hán trong hội quán người Hoa tại thành phố Hồ Chí Minh, Nxb. Khoa học xã hội, Thành phố Hồ Chí Minh, tr.10,11. 140
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” XX đến nay, quy định này đã ít ngặt nghèo hơn trƣớc. Ngƣời Hoa theo Chu công Lục lễ trong cƣới hỏi. Trong sinh đẻ, ngƣời Hoa có những tập tục, lễ nghi riêng. Đặc biệt họ đề cao vai trò của ba Bà Chúa Sanh thai và 12 bà Mụ. Nghi lễ tang ma trong các gia đình ngƣời Hoa đƣợc tiến hành theo Văn công gia lễ và Thọ mai gia lễ. Bên cạnh tín ngƣỡng thờ cúng trong các gia đình, ngƣời Hoa rất chú trọng thờ cúng cộng đồng. Trong phạm vi cộng đồng, ngƣời Hoa tại Bình Dƣơng có đối tƣợng thờ cúng khá phong phú, đa đạng gồm nhiều đối tƣợng. Thiên Hậu Thánh Mẫu đƣợc chọn làm đối tƣợng thờ cúng chính, kế đến là Quan Thánh Đế Quân, Ông Bổn. Ngoài ra, còn có: Phật Bà Quan Âm, Mẹ Sanh Nƣơng Nƣơng, Thái Bạch Tinh Quân, Phƣớc Đức Chánh Thần, Tài Bạch Tinh Quân, Thần Tài, Thổ Chủ Thần Công Công, Cửu Thiên Huyền Nữ… và nhiều vị thần khác. Cùng với những lễ tết của gia đình, dòng họ, ngƣời Hoa còn có quan hệ đặc biệt lẫn nhau qua hoạt động lễ tết, lễ hội của cộng đồng. Một số lễ tết quan trọng của cộng đồng nhƣ: Tết Nguyên đán: Đây là lễ tết long trọng nhất trong năm của ngƣời Hoa, thƣờng tính từ ngày 23 tháng chạp (23-12 âm lịch) kéo dài cho đến rằm tháng giêng. Vào dịp này, ngƣời Hoa tổ chức cúng Ông Táo: vào 23 tháng chạp (23-12 âm lịch), cúng ông bà tổ tiên vào ngày cuối năm (thƣờng là ngày 28 âm lịch, 29 âm lịch hay số ít ngày 30 âm lịch), cúng giao thừa vào thời khắc giao nhau giữa năm cũ và năm mới (0 giờ đêm cuối năm). Đặc biệt, sau khi cúng giao thừa, ngƣời Hoa thƣờng rủ nhau đến các cơ sở tín ngƣỡng của cộng đồng mà phổ biến nhất là chùa Bà Thiên Hậu để lễ bái, nhằm cầu cho năm mới bình an, thuận lợi. Ngoài ra, ngƣời Hoa Bình Dƣơng còn có nhiều lễ của cộng đồng nhƣ: Tết Thanh minh: khoảng giữa tháng 3 âm lịch hằng năm. Đây là lễ tết lớn thứ hai của ngƣời Hoa sau Tết Nguyên đán. Dịp này, ngƣời Hoa Bình Dƣơng thƣờng tụ tập gia đình cùng nhau đi tảo mộ. Sau đó, họ quây quần lại cùng nhau trò chuyện, ăn uống; Tết Nguyên tiêu: vào ngày 15-1 âm lịch còn gọi là rằm tháng giêng. Với cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng, ngày Tết Nguyên tiêu là ngày lễ hội Bà Thiên hậu du xuân, hầu hết ngƣời Hoa đều tập trung vui hội. Họ đi lễ chùa, miếu. Họ tập trung ra đƣờng để xem đám rƣớc kiệu Bà; Tết Trung thu (rằm tháng 8 âm lịch). Dịp trăng tròn nhất, sáng nhất trong năm (trăng rằm tháng 8) thể hiện sự đầy đặn, viên mãn, nên ngƣời Hoa đã tổ chức đoàn viên gia đình, cùng nhau ngắm trăng, ăn bánh và uống trà; Tết Đoan ngọ (ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch); Tết đông chí (khoảng giữa tháng 12 âm lịch). Một số dịp lễ tết lớn, ngƣời Hoa gặp gỡ đồng hƣơng. Ngoài việc cúng tại nhà, ngƣời Hoa còn tổ chức cúng tại từ đƣờng, miếu, hội quán, nghĩa trang... Tại các cơ sở tín ngƣỡng của cộng đồng của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng có nhiều hoạt động lễ hội thu hút rất đông ngƣời Hoa và Việt ở trong tỉnh và các khu vực lân cân tham dự. Đây là hoạt văn hóa tín ngƣỡng vừa thỏa mãn về mặt tâm linh, vừa tạo một nguồn quỹ tƣơng trợ xã hội, đồng thời tạo nên sự gắn kết chặt chẽ giữa các cộng đồng dân tộc với nhau. Trong số đó, Lễ hội chùa Bà (còn gọi là “Hội vía Bà”, “Lễ vía Bà”) là hoạt động lễ hội lớn nhất, đƣợc tổ chức vào ngày rằm tháng giêng âm lịch hàng năm tại các miếu thờ Thiên Hậu. Lễ hội chùa Bà tại Thiên Hậu cung- chùa Bà Phú Cƣờng, Thủ Dầu Một có quy mô lớn nhất. Lễ hội Bà Thiên Hậu mang màu sắc tín ngƣỡng dân gian của dân tộc Hoa ở Bình Dƣơng, nhƣng trên thực tế 141
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” không chỉ thu hút cƣ dân Bình Dƣơng mà còn cả cƣ dân của các tỉnh thành phía Nam, không chỉ ngƣời Hoa mà cả ngƣời Việt cũng hòa nhập tham dự. Bên cạnh đó, còn có các lễ hội khác nhƣ: Lễ hội 16 tháng giêng ở Phƣớc An miếu đƣợc tổ chức hàng năm, Lễ hội 12 tháng 8 ở Phƣớc An miếu: ba năm tổ chức một lần, Lễ hội Huyền Thiên Thƣợng Đế: đƣợc tổ chức ở những miếu thờ Huyền thiên Thƣợng Đế thay phiên nhau mỗi năm một lần, Lễ hội “Bích liên đình” của dòng Phƣớc kiến tại miếu Ông Bổn - Phƣớc An Miếu… 4. Nhận định chung Trong quá trình lịch sử, cộng đồng ngƣời Hoa đã đóng vai trò đáng kể cho sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của vùng đất Bình Dƣơng nói chung. Cùng với ngƣời Việt, họ đã chung vai góp sức xây dựng tỉnh Bình Dƣơng phát triển nhƣ ngày nay. Từ quan niệm là nơi “đất khách quê ngƣời” của các thế hệ ngƣời Hoa thuở ban đầu đến đây khai cơ lập nghiệp, Bình Dƣơng hôm nay đã là quê hƣơng thứ hai của đại đa số ngƣời Hoa. Lối sống quần cƣ và tƣơng trợ lẫn nhau của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng đã góp phần tạo nên các thiết chế kinh tế, văn hóa, xã hội trên vùng đất mới làm phong phú cho bức tranh kinh tế, xã hội, văn hóa địa phƣơng. Đó là những khu lò gốm: lò Tiều, lò Quảng, lò Phƣớc Kiến hoặc lò bầu, lò ống, lò chén, lò lu... ở Phú Cƣờng, Lái Thiêu, An Thạnh, Tân Khánh. Những khu phố Hoa với những cửa hàng, gian hàng, dãy tiệm thuốc bắc, tiệm nƣớc, tiệm mỳ, hủ tiếu, bánh bao, xíu mại, lò chao... Các trƣờng học dạy văn hóa và chữ Hán cho con em ngƣời Hoa nhƣ Bình Dân, Tân Dân, Trung Dung, Nghĩa Phƣơng, Việt Trí… Các khu nghĩa trang yên nghỉ của ngƣời Hoa… Những kiến trúc đặc sắc nhƣ các nhà cổ, chùa miếu… Nhìn từ góc độ kinh tế và văn hóa, lối sống quần cƣ và tƣơng trợ, đoàn kết lẫn nhau đã giúp ngƣời Hoa “đồng cam cộng khổ”, vƣợt qua bao khó khăn và những thăng trầm của lịch sử, sớm hòa nhập vào khối cộng đồng bản địa, cùng nhau xây dựng Bình Dƣơng nhƣ hôm nay. Các nếp văn hóa ăn, mặc, ở, quan hệ hôn nhân, sinh đẻ, tang ma; tín ngƣỡng thờ cúng trong các gia đình, cộng đồng; các lễ tết của gia đình, dòng họ và lễ hội của cộng đồng của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng chính là những di sản văn hóa đặc sắc, làm phong phú, đa dạng cho nền văn hóa bản địa. Các làng nghề thủ công truyền thống không chỉ làm ra của cải, đóng góp vào giá trị sự tăng trƣởng kinh tế mà còn là sự thể hiện nét văn hóa, lịch sử truyền thống của Bình Dƣơng. Các miếu, hội quán ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng là nơi sinh hoạt tín ngƣỡng văn hóa và còn là nơi có những hoạt động xã hội giúp đỡ cộng đồng, hỗ trợ sự nghiệp giáo dục, từ thiện. Phát huy truyền thống đoàn kết, tinh thần “Tƣơng thân tƣơng ái”, bốn bang ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng luôn tích cực tham gia các hoạt động an sinh xã hội. Ngày nay, các hội quán còn có vai quan trọng trong tham gia hoạt động kinh tế, từ thiện xã hội. Trƣớc nhất, thể hiện ở sự kết nối giữa các tín đồ đến cúng viếng với chức năng phúc lợi xã hội, dùng tiền hiến cúng để giúp đỡ, hỗ trợ cho những ngƣời khốn khổ, kém may mắn hơn trong xã hội. Bên cạnh đó, rất nhiều hoạt động xã hội khác từ các miếu, hội quán của ngƣời Hoa không chỉ giúp đỡ về vật chất, động viên tinh thần cho các đối tƣợng chính sách, đối tƣợng khó khăn, mà còn góp phần trong giáo dục, làm gƣơng cho con cháu ngƣời Hoa 142
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” nói riêng, ngƣời dân nói chung. Ngoài ra, còn nhằm tăng cƣờng những hoạt động kinh tế đa dạng của ngƣời Hoa, góp vào sự phát triển chung của tỉnh; tạo điều kiện hội nhập giữa các nhóm Hoa với nhau, giữa ngƣời Hoa với ngƣời Việt và các cộng đồng dân tộc khác. Trong xu thế chung của sự phát triển và hội nhập ở thành phố Bình Dƣơng, các giá trị truyền thống của ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng đã trở thành nguồn tài nguyên quý báu. Các khu phố ngƣời Hoa ngày nay là nơi sinh sống, buôn bán nhộn nhịp của cộng đồng ngƣời Hoa và cả ngƣời Việt. Các di tích kiến trúc cổ của ngƣời Hoa tuy đã trải qua bao thăng trầm lịch sử, nhiều lần trùng tu lớn nhƣng vẫn giữ đƣợc nét cổ kính. Ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng đã và đang sinh sống trong một môi trƣờng đoàn kết, bình đẳng, hòa hợp, ổn định và phát triển. Hiện tại, cộng đồng ngƣời Hoa đang ngày càng gắn bó, hòa hợp và trở thành một bộ phận không thể tách rời trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Thời gian qua, Đảng, Nhà nƣớc và các Ban ngành luôn quan tâm, tạo điều kiện thuận lợi để cộng đồng ngƣời Hoa phát triển toàn diện trên mọi lĩnh vực nhƣ: chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục và các hoạt động xã hội, tín ngƣỡng tâm linh. Để phát triển toàn diện và bền vững kinh tế, văn hóa, xã hội, du lịch của Bình Dƣơng trong thời kỳ phát triển và hội nhập nhƣ hiện nay, tỉnh Bình Dƣơng cần có chiến lƣợc cụ thể để nghiên cứu toàn về ngƣời Hoa, đồng thời với đó là đẩy mạnh những chính sách xã hội, an sinh xã hội, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp cho cộng đồng này. Cần gắn kết các hoạt động văn hóa, tín ngƣỡng, kinh tế và du lịch lại với nhau dƣới sự quản lý của Nhà nƣớc, các cấp chính quyền cũng nhƣ sự nhập cuộc của nhà nghiên cứu và sự phối hợp của cả cộng đồng. Cần có những chính sách đa dạng, linh hoạt phù hợp với thực tế, đặc biệt là quyền lợi của ngƣời dân. Ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng hình thành và phát triển gắn với các đô thị, trung tâm thƣơng mại, làng nghề truyền thống, đặc biệt là nghề gốm. Do đó, tỉnh cần quy hoạch lại làng nghề, di dời các cơ sở sản xuất trong vùng đông dân cƣ hay ô nhiễm môi trƣờng ra một vùng khác, xây dựng vùng chuyên sản xuất gốm sứ… Nhƣ vậy, các ngành nghề truyền thống mới có điều kiện để bảo tồn và phát triển, gìn giữ đƣợc sắc thái riêng của Bình Dƣơng. Cần bảo lƣu các phong tục, tập quán, tín ngƣỡng tốt đẹp, các nếp văn hóa ăn, mặc, ở, quan hệ hôn nhân, sinh đẻ, tang ma; tín ngƣỡng thờ cúng, lễ tết trong các gia đình, cộng đồng. Đối với những công trình kiến trúc cổ, cần đầu tƣ kinh phí để tu bổ, cứu nguy khẩn cấp cho các di tích đang xuống cấp nghiêm trọng. Cần quản lý chung mọi sinh hoạt của di tích, tôn trọng nét đẹp tín ngƣỡng tâm linh, xây dựng môi trƣờng văn hóa lành mạnh. Lễ hội ở Bình Dƣơng, đặc biệt là Lễ Bà Thiên Hậu tại miếu Thiên Hậu, Phú Cƣờng, Thủ Dầu Một trở thành lễ hội lớn thu hút đông đảo nhân dân trong vùng và các khu vực lân cận nhƣ: Bình Dƣơng, Tây Ninh, Bình Phƣớc, Đồng Nai... Bên cạnh nét đẹp văn hóa tâm linh của cộng đồng, lễ hội cũng còn một số tồn đọng trong lòng công chúng. Do đó, cần nâng cao trách nhiệm của các cấp, các ngành đặc biệt là ngành văn hóa, thể thao và du lịch và nhận thức của nhân dân trong công tác quản lý và tổ chức lễ hội. 143
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” Thay lời kết Trong tiến trình định cƣ của ngƣời Hoa tại Nam Bộ, vùng đất Bình Dƣơng có vai trò rất quan trọng. Dù đã trải qua bao biến cố lịch sử, lúc thăng, lúc trầm nhƣng qua quá trình tụ cƣ và sinh sống lâu dài tại Bình Dƣơng đã khẳng định những đóng góp vô cùng quan trọng của cộng đồng ngƣời Hoa cho công cuộc khai phá, xây dựng và hƣng thịnh của vùng đất này. Lối sống quần cƣ và tƣơng trợ lẫn nhau của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng một mặt chính là sợi dây liên kết cộng đồng, tạo cơ hội để ngƣời Hoa ổn định và làm ăn sinh sống trên vùng đất mới, mặt khác ghi dấu quá trình định cƣ, phát triển và vai trò của cộng ngƣời Hoa tại vùng đất Bình Dƣơng, đặc biệt là tiến trình hình thành và phát triển các đô thị. Qua đó còn cho thấy những ngƣời Hoa tha hƣơng đã dần hội nhập vào đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Thành phố Bình Dƣơng hiện là một trung tâm kinh tế lớn của vùng Đông Nam Bộ. Cộng đồng ngƣời Hoa ở Bình Dƣơng chiếm số lƣợng lớn. Trong hội nhập và phát triển thành phố hiện nay, vai trò của cộng đồng ngƣời Hoa nói chung cùng những di sản của họ cần đƣợc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy để cộng đồng này tiếp tục đóng góp cho sự nghiệp phát triển bền vững của tỉnh Bình Dƣơng và cả vùng đất phƣơng Nam hôm nay và cả mai sau. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở Trung ƣơng. (2010). Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009. Nxb Thống kê. 2. Công ty Nghiên cứu Đông Dƣơng – Lê Thành Tƣờng; Lê Tùng Hiếu - Nguyễn Văn Phúc (Biên dịch). (2015). Địa chí tỉnh Thủ Dầu Một và tỉnh Bà Rịa. Nxb. Đồng Nai. 3. Đào Duy Anh; Phạm Trọng Điềm; Quốc sử quán triều Nguyễn; Viện Sử học (Việt Nam). (1992). Đại Nam nhất thống chí, tập 5. Nxb. Thuận Hóa. 4. Huỳnh Ngọc Đáng, 2005, Chính sách đối với ngƣời Hoa của chính quyền Đàng Trong và Đàng Ngoài, Luận án Tiến sĩ, Trƣờng ĐHKHXH&NV – ĐHQG. HCM. 5. Huỳnh Ngọc Đáng. (2012). Người Hoa ở Bình Dương. Nxb Chính trị Quốc Gia-Sự thật. 6. Litana - Nguyễn Cẩm Thuý (Chủ biên). (1999). Bia chữ Hán trong hội quán người Hoa tại thành phố Hồ Chí Minh. Nxb. Khoa học xã hội, Thành phố Hồ Chí Minh, 7. Nguyễn Cẩm Thúy (chủ biên). (2000). Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ. Nxb. Khoa học Xã hội Thành phố Hồ Chí Minh. 8. Nguyễn Đình Đầu. (1994). Tổng kết nghiên cứu địa bạ Nam kỳ Lục tỉnh. Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh. 9. Trần Bạch Đằng (Chủ biên). (1991). Địa chí tỉnh Sông Bé. Nxb. Tổng hợp Sông Bé. 10. Trần Hồi Sinh. (1996). Người Hoa trong nền kinh tế thành phố Hồ Chí Minh hiện nay. Luận án Tiến sĩ, Đại học kinh tế T.P. Hồ Chí Minh 11. Trịnh Hoài Đức. (1998). Gia Định Thành Thông Chí (Bản dịch của Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia – Viện Sử học). Nxb. Giáo Dục, Hà Nội. 144
- HỘI THẢO KHOA HỌC “PHÁT TRIỂN XÃ HỘI HỌC CÔNG Ở VIỆT NAM” 12. Trung tâm hành chính Thành phố mới Bình Dƣơng. (2015). Chùa Bà Thiên Hậu Thánh Mẫu Thành Phố Mới Bình Dương. Truy cập ngày 10/10/2015, từ http://thanhphomoibinhduong.vn/chua-ba-thien-hau-thanh-mau.html (10/10/2015). 13. Sở VHTTDL tỉnh Bình Dƣơng. (2015). Danh sách các di tích và danh thắng tỉnh Bình Dương. Truy cập ngày 12/04/2015 từ http://sovhttdl.binhduong.gov.vn/index.php/vi/dulich/Di-tich-va-Danh-thang/Danh-sach-cac- Di-tich-va-Danh-thang-tinh-Binh-Duong-30/. 145
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học