Xem mẫu
- C¬ së khoa häc vμ thùc tiÔn cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng PGS.TS. TrÇn V¨n Tïng 1. Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn vµ ph¸t triÓn rÊt nhiÒu c¬ héi lùa chän ®Ó ®¹t ®−îc bÒn bÒn v÷ng v÷ng, ®ång thêi còng cã nhiÒu c¬ héi lo¹i bá c¸c ho¹t ®éng g©y t¸c h¹i tíi ph¸t triÓn bÒn Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh lµm t¨ng thªm v÷ng. n¨ng lùc cña con ng−êi hoÆc m«i tr−êng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña con ng−êi hoÆc n©ng Tãm l¹i: ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Þnh cao chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. S¶n nghÜa lµ mét tæ hîp c¸c ho¹t ®éng cã thÓ phÈm cña sù ph¸t triÓn lµ mäi ng−êi ®−îc gióp c¶i thiÖn ®−îc ®iÒu kiÖn cho con ng−êi m¹nh khoÎ, ®−îc ch¨m sãc søc khoÎ tèt, cã theo c¸ch thøc sao cho cã thÓ duy tr× ®−îc nhµ ë vµ tiÖn nghi sinh ho¹t, ®−îc tham gia sù c¶i thiÖn ®ã. vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt theo chuyªn m«n Tuy nhiªn, viÖc ¸p dông kh¸i niÖm nµy ®µo t¹o vµ ®−îc h−ëng thô c¸c thµnh qu¶ l¹i lµm cho mäi viÖc trë lªn phøc t¹p. Cuèn cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Nh− vËy ph¸t triÓn “ch¨m lo tr¸i ®Êt” cña quü b¶o vÖ thiªn nhiªn kh«ng chØ bao hµm viÖc khai th¸c vµ chÕ thÕ giíi n¨m 1987 ®· ®−a ra mét ®Þnh nghÜa biÕn c¸c nguån tµi nguyªn, x©y dùng c¬ së chÝnh x¸c h¬n ®ã lµ c¶i thiÖn cuéc sèng con h¹ tÇng, mua vµ b¸n s¶n phÈm mµ cßn bao ng−êi trong khu«n khæ ph¹m vi søc chøa cña gåm c¸c ho¹t ®éng kh«ng kÐm phÇn quan hÖ sinh th¸i. Nh− vËy nã x¸c ®Þnh râ lµ cã sù träng nh− ch¨m sãc søc khoÎ, an ninh x· h¹n chÕ vÒ m«i tr−êng vµ sinh th¸i víi sù héi, ®Æc biÖt lµ an ninh con ng−êi, b¶o tån ph¸t triÓn mµ ta cÇn b¶o vÖ nÕu nh− muèn thiªn nhiªn,... ph¸t triÓn lµ mét tæ hîp c¸c ®ã lµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ho¹t ®éng, mét sè môc tiªu x· héi, mét sè môc tiªu kinh tÕ, dùa trªn tµi nguyªn thiªn 2. C¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña ph¸t nhiªn, vËt chÊt, trÝ tuÖ nh»m ph¸t huy hÕt triÓn bÒn v÷ng kh¶ n¨ng cña con ng−êi, ®−îc h−ëng mét Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ kh¸i niÖm réng, cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n. cã thÓ ph©n tÝch néi hµm cña nã th«ng qua §Ó cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®−îc bÒn mét sè gãc nh×n kh¸c nhau. v÷ng th× qu¸ tr×nh ®ã ph¶i cã tÝnh liªn tôc, Thø nhÊt, bÒn v÷ng vÒ sinh th¸i. C¸c hÖ m·i m·i, hoÆc c¸c lîi Ých cña nã ph¶i ®−îc sinh th¸i lµ nh÷ng nguån ®éc nhÊt cÇn cho duy tr× kh«ng h¹n ®Þnh. §iÒu nµy cã ý nghÜa sù sèng bao gåm kh«ng khÝ, n−íc, thøc ¨n, lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kh«ng chøa ®ùng c¸c nh÷ng vËt liÖu ®Ó may mÆc, lµm nhµ, ®un yÕu tè nµo h¹n chÕ thêi gian tån t¹i cña nã. nÊu, s−ëi Êm,... ngoµi ra mét ®iÒu n÷a còng ViÖc xem xÐt mét ho¹t ®éng cã ph¶i lµ bÒn cã tÇm quan träng kh«ng kÐm hç trî cho sù v÷ng hay kh«ng lµ mét dù b¸o t−¬ng lai, cã sèng mµ chØ hÖ sinh th¸i cña khÝ cacbon, oxy tÝnh rñi ro cao, bëi v× sù bÒn v÷ng lµ mét qu¸ vµ c¸c nguyªn tè ho¸ häc kh¸c cÇn cho sù tr×nh ngÉu nhiªn, kh«ng ch¾c ch¾n. C¸ch tèt sèng trªn toµn cÇu. Tuy nhiªn hÖ sinh th¸i nhÊt ®Ó ®¹t ®−îc bÒn v÷ng lµ lùa chän trî gióp vµ søc chøa cña hÖ thèng ®ã ®ang nh÷ng ho¹t ®éng b¶o ®¶m tÝnh bÒn v÷ng. Cã Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004 - Trang 15
- ngµy cµng bÞ thu hÑp do t¸c ®éng cña c«ng Thø hai, bÒn v÷ng x· héi. Chóng ta b¾t nghiÖp ho¸, ho¹t ®éng th−¬ng m¹i vµ hµnh ®Çu b»ng c©u hái liÖu cã søc Ðp nµo vÒ mÆt ®éng cña con ng−êi. x· héi ®Æt ra ®èi víi sù ph¸t triÓn? Sù bÒn Cã nhiÒu suy ®o¸n kh¸c nhau vÒ søc v÷ng vÒ x· héi ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a chøa ®èi víi con ng−êi cña tõng khu vùc, ph¸t triÓn vµ nh÷ng tiªu chuÈn x· héi hiÖn quèc gia vµ trªn quy m« toµn cÇu. Mét sè t¹i. Mét ho¹t ®éng cã tÝnh bÒn v÷ng vÒ mÆt nhµ quan s¸t khi nhËn thÊy tÇng «z«n bÞ mÆt x· héi nÕu nã phï hîp víi nh÷ng tiªu thñng, nh÷ng c¬n m−a axÝt µo xuèng, sù tµn chuÈn x· héi hoÆc kh«ng lµm thay ®æi dÉn ph¸ m«i tr−êng lan réng nh− khai th¸c tµi ®Õn v−ît qu¸ søc chÞu ®ùng cña céng ®ång. nguyªn, ph¸ rõng å ¹t, sù biÕn mÊt cña c¸c Nh÷ng tiªu chuÈn x· héi lu«n dùa vµo t«n loµi vµ sù c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn d−êng gi¸o, phong tôc vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ cã nh− kh«ng thÓ bï ®¾p næi. Khi ®ã hä ®ång thÓ hoÆc kh«ng cã thÓ ®−îc hÖ thèng ho¸ thanh tuyªn bè søc chøa toµn cÇu ®èi víi b»ng luËt ph¸p. PhÇn lín nh÷ng tiªu chuÈn con ng−êi bÞ v−ît qu¸ giíi h¹n. Mét sè bé ®ã lµ khã ®o l−êng vµ do ®ã rÊt khã x¸c téc, quèc gia ®· hµnh ®éng kh«ng hÒ cã h¹n ®Þnh. §iÒu quan träng lµ con ng−êi ®ang chÕ cho hµnh vi cña m×nh, bëi hä dùa trªn sèng trong mét thÕ giíi mµ kinh tÕ, x· héi lËp luËn c¸c c«ng nghÖ míi, sù thay thÕ ®Òu thay ®æi rÊt nhanh. Cã nh÷ng hµnh vi nguån tµi nguyªn sÏ t¹o kh¶ n¨ng v« tËn ®Ó tr−íc ®©y kh«ng ®−îc chÊp nhËn th× nay lµm s¹ch m«i tr−êng, cung cÊp vËt liÖu, do ®−îc lan truyÒn réng r·i. Tiªu chuÈn x· héi ®ã søc chøa cña hÖ sinh th¸i lµ v« h¹n. §iÒu cã thÓ v÷ng ch¾c trong kho¶ng thêi gian nµy xem ra lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc vÒ ng¾n, nh−ng l©u dµi th× kh«ng. Thay ®æi thÞ mÆt logic. Bëi v× søc chøa cña tr¸i ®Êt ®èi víi hiÕu tiªu dïng ®· g©y thiÖt h¹i lín cho m«i con ng−êi lµ mét vÊn ®Ò tuú thuéc vµo tr−êng sinh th¸i. nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng t−¬ng t¸c víi nhau. §iÒu ®¸ng quan t©m khi ®¸nh gi¸ sù Xin ®¬n cö vµi ®iÒu, liÖu chóng ta cã muèn bÒn v÷ng x· héi lµ cho dï c¸c tiªu chuÈn x· cïng tån t¹i víi quÇn thÓ ®éng, thùc vËt héi cã thÓ thay ®æi, nh−ng cã nhiÒu tiªu kh«ng? Chóng ta cÇn cã bao nhiªu c¸nh chuÈn rÊt v÷ng ch¾c vµ bÊt kú hµnh ®éng rõng nguyªn sinh, n¬i hoang d· ®Ó thë hÝt nµo ph¸ vì giíi h¹n vÒ x· héi nh− téi ¸c, kh«ng khÝ trong lµnh? Râ rµng lµ khã kh¨n khi x¸c ®Þnh søc chøa con ng−êi cña hÖ khai th¸c tµi nguyªn bõa b·i sÏ bÞ thÊt b¹i, sinh th¸i. ChØ biÕt r»ng søc chøa ®ã ®ang bÞ bëi cã mét lùc l−îng ®«ng ®¶o chèng l¹i. Tæ thu hÑp vµ chØ cã thÓ ®¶m b¶o ®−îc bÒn chøc x· héi lµ ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m cho sù v÷ng sinh th¸i khi x· héi cÇn tu©n thñ c¸c ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Do ®ã viÖc t×m hiÓu, nguyªn t¾c ®¹o lý, kinh tÕ, x· héi. Nh÷ng quan s¸t, thu thËp th«ng tin vÒ c¸c khÝa c¹nh nguyªn t¾c nµy nh»m môc tiªu n©ng cao x· héi sÏ gióp cho viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh chÊt l−îng sèng con ng−êi, b¶o tån c¸c loµi s¸ch vµ ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng chung cã lîi ®éng thùc vËt, gi¶m thiÓu sù khai th¸c lµm cho bÒn v÷ng x· héi. Nãi cô thÓ h¬n, muèn c¹n kiÖt tµi nguyªn. b¶o vÖ m«i tr−êng cÇn ph¶i khai th¸c tiÒm n¨ng cña nguån vèn x· héi. Trang 16 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004
- Thø ba, tÝnh bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ. LiÖu 3. C¸c chñ nghÜa ®e do¹ m«i tr−êng cã nh÷ng h¹n chÕ vÒ kinh tÕ ®èi víi sù Cã tíi h¬n 10 chñ nghÜa ®e do¹ ®Õn m«i ph¸t triÓn t−¬ng tù nh− nh÷ng h¹n chÕ vÒ tr−êng, sau ®©u chØ tr×nh bµy mét sè chñ sinh th¸i vµ x· héi kh«ng? Râ rµng cã, bëi nghÜa chÝnh: v× sù bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ phô thuéc vµo - Chñ nghÜa phi chÝnh trÞ: chñ nghÜa mèi quan hÖ gi÷a lîi Ých vµ chi phÝ. §é nµy ®−a ra nhiÒu quan ®iÓm ®e do¹ nhiÒu bÒn v÷ng cña kinh tÕ chñ yÕu ®−îc quy nhÊt tíi m«i tr−êng cña khu vùc Mü latinh. ®Þnh bëi tÝnh h÷u Ých vµ c¸c chi phÝ ®Çu Cã hai khÝa c¹nh chÝnh trÞ t¸c ®éng trùc vµo, chi phÝ khai th¸c vµ chÕ biÕn. TÊt c¶ tiÕp tíi m«i tr−êng. Thø nhÊt liªn quan tíi nh÷ng yÕu tè nµy lu«n thay ®æi theo thêi tÝnh trung lËp vÒ chÝnh trÞ, thø hai, liªn gian ë hÇu hÕt kh¾p c¸c khu vùc trªn thÕ quan tíi nh÷ng −u tiªn kh¸c trong chÝnh giíi. BÊt kú ai muèn tiÕp cËn tíi sù ph¸t s¸ch ph¸t triÓn. triÓn bÒn v÷ng, xuÊt ph¸t tõ m«i tr−êng tù nhiªn th× nh÷ng h¹n chÕ chñ yÕu ®èi víi NhiÒu ng−êi cho r»ng nh÷ng vÊn ®Ò m«i c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ lµ viÖc sö dông tµi tr−êng mang tÝnh trung lËp vÒ chÝnh trÞ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ tµn ph¸ m«i tr−êng t¸c ®éng nguyªn kh«ng g©y h¹i tíi m«i tr−êng tíi loµi ng−êi. V× vËy, cÇn ph¶i phèi hîp hµnh kh«ng bÞ gi¶m ®i kh¶ n¨ng cña c¸c nguån ®éng, nh−ng kh«ng mang mµu s¾c chÝnh trÞ, tµi nguyªn t¸i sinh. NÕu nh− c¸c kho¶n nãi kh¸c ®i lµ ®Æt vÊn ®Ò m«i tr−êng ra khái chi phÝ tiÕp tôc t¨ng lªn th× chi phÝ ®ã ph¶i c¸c cuéc ®èi tho¹i vÒ chÝnh trÞ. Nh− vËy, ®−îc tÝnh vµo gi¸ c¶. Sù bÒn v÷ng vÒ kinh ng−êi giµu cã ®−îc lîi tõ khai th¸c tµi tÕ sÏ bÞ ®e do¹ nÕu c¶ møc cung vµ møc nguyªn, huû ho¹i m«i tr−êng rò bá tr¸ch cÇu ®Òu gi¶m, dÉn ®Õn ph¸ vì sù bÒn nhiÖm b¶o vÖ m«i tr−êng. Ng−îc l¹i, mét v÷ng nÕu nh− c©n b»ng gi÷a lîi Ých vµ chi nhãm kh¸c cã quan t©m tíi vÊn ®Ò m«i phÝ kh«ng ®¹t ®−îc. tr−êng, hä ý thøc ®−îc tÇm quan träng cña Thø t−, ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ ¶o t−ëng b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. Nh−ng nh÷ng hay sÏ trë thµnh hiÖn thùc? Theo quan ®iÓm môc tiªu −u tiªn nh− t¹o viÖc lµm, t¨ng thu cña c¸c nhµ kinh tÕ häc, sù bÒn v÷ng muèn nhËp, ph¸t triÓn c¸c dÞch vô lµ cÊp b¸ch h¬n. ®¹t ®−îc th× cÇn ph¶i h¹n chÕ tiªu dïng vµ Mäi lËp luËn cña hä lµ tho¸i l−u c¸c ho¹t h¹n chÕ sö dông tµi nguyªn. Nh−ng ph¸t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng vµ ng−êi nghÌo triÓn ®ßi hái t¨ng tr−ëng kinh tÕ liªn tôc, lµm còng cã thÓ tham gia c¸c ho¹t ®éng ph¸ « nhiÔm m«i tr−êng, tµi nguyªn c¹n kiÖt ho¹i m«i tr−êng. nghÜa lµ kh«ng thÓ ®¹t ®−îc bÒn v÷ng. Mét - Chñ nghÜa kinh tÕ: Mét trong nh÷ng nhãm c¸c nhµ kinh tÕ kh¸c cho r»ng môc lo¹i t− duy ph¶n m«i tr−êng nhÊt vµ ®ang trë tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã thÓ ®¹t ®−îc nhê thµnh phæ biÕn lµ xu h−íng phãng ®¹i tÇm phèi hîp hµnh ®éng trªn quy m« toµn cÇu. quan träng cña kinh tÕ. Chñ nghÜa kinh tÕ ®· MÆc dï ®· cã nh÷ng tiÕn triÓn nh−ng ®Ó cã cã v« vµn c¸ch chèng l¹i m«i tr−êng. Th«ng sù ®ång thuËn lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi, v× th−êng c¸c nhµ quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch, chiÕn mçi quèc gia theo ®uæi mét chiÕn l−îc lîi Ých l−îc ph¸t triÓn hoµn toµn dùa vµo lîi Ých kinh kh¸c nhau. tÕ. C¨n cø vµo nh÷ng nguyªn t¾c nµy nhiÒu vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®−îc xÕp l¹i hoÆc n»m Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004 - Trang 17
- ngoµi, hoÆc bÞ bá qua. Râ rµng cã nhiÒu mét thÝ dô hïng hån. NhiÒu dÞch vô ®· g©y hµng ho¸ vµ nguån lùc cña m«i tr−êng n»m h¹i cho hÖ sinh th¸i biÓn, rõng. §iÒu quan ngoµi thÞ tr−êng, khi mµ gi¸ cña m«i tr−êng träng h¬n lµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn th× viÖc ph¸ ho¹i m«i d©n ë c¸c ®Þa ph−¬ng suy gi¶m. Lîi Ých céng tr−êng v× lîi Ých kinh tÕ lµ kh«ng thÓ nµo ®ång bÞ g¹t ra ngoµi lÒ, trong khi lîi Ých t− ng¨n chÆn ®−îc. nh©n tiÕp tôc t¨ng nhanh. C¸c nhµ kinh tÕ häc sinh th¸i ®ang nç - Chñ nghÜa c«ng nghÖ: chñ nghÜa nµy lùc ®−a ra ph−¬ng ph¸p luËn tiÕn tíi nhËn lµ c¸ch thøc tèt nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt suy tho¸i thøc qu¸ tr×nh ®Ých thùc cña nguån tµi m«i tr−êng, vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ gi¶i nguyªn thiªn nhiªn ®èi víi nh÷ng nhµ kinh quyÕt ®−îc do chuyÓn giao c«ng nghÖ. HiÖn tÕ, nhiÒu quyÕt ®Þnh vÒ m«i tr−êng chØ ®−îc t¹i con ng−êi biÕt ®Õn c¸c c«ng nghÖ chèng ®−a ra sau khi cã sù ph©n tÝch kinh tÕ. §ã lµ xãi mßn ®Êt, chèng « nhiÔm n−íc, kh«ng c¸ch nh×n thiÓn cËn, kh«ng am hiÓu m«i khÝ,... vµ nhiÒu c«ng nghÖ ®· ®−îc sö dông tr−êng, kh«ng thÊy mèi quan hÖ gi÷a m«i réng r·i. C¸i bÉy c«ng nghÖ n»m ë chç mäi tr−êng vµ x· héi. HËu qu¶ lµ nhiÒu quyÕt vÊn ®Ò cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng c«ng nghÖ, do ®Þnh cã lîi vÒ kinh tÕ nh−ng l¹i g©y « nhiÔm ®ã khuyÕn khÝch con ng−êi cã thÓ l¹m dông n−íc, chÊt th¶i, « nhiÔm kh«ng khÝ ®e do¹ tíi viÖc khai th¸c, sö dông tµi nguyªn thiªn cuéc sèng. nhiªn. Mai sau cã c«ng nghÖ sÏ kh¾c phôc - Chñ nghÜa ®èi lËp: mét chiÕn thuËt hËu qu¶. NhiÒu n−íc nghÌo tr«ng chê c«ng th«ng th−êng trong tranh luËn vÒ m«i tr−êng nghÖ, nh−ng c«ng nghÖ l¹i kh«ng thÓ ®Õn lµ sö dông c¸c ®èi t−îng. §©y lµ kü thuËt víi hä, bëi v× c¸c nhµ c«ng nghÖ chª bai ý cña nh÷ng ng−êi kh«ng hiÓu biÕt vÒ m«i t−ëng, cßn muèn ¸p dông ph¶i cã nhiÒu tiÒn tr−êng. VÝ dô phæ biÕn nhÊt lµ cuéc tranh ®Ó mua thiÕt bÞ vµ chi phÝ chuyÓn giao. HËu luËn ph¸t triÓn ®éc lËp víi m«i tr−êng mµ qu¶ lµ nhiÒu quèc gia, khu vùc chÞu thiÖt h¹i chóng ta th−êng thÊy. Mét lo¹i quan ®iÓm nÆng nÒ. cho r»ng t¨ng tr−ëng lµ c¬ b¶n, do ®ã ¶nh Cßn nhiÒu chñ nghÜa kh¸c n÷a thÝ dô h−ëng m«i tr−êng lµ tÊt nhiªn. Mét quan chñ nghÜa song ph−¬ng, chñ nghÜa sinh th¸i ®iÓm ng−îc l¹i b¶o vÖ m«i tr−êng nh−ng cùc ®oan, chñ nghÜa sÝnh ph¸p lý,... còng phñ nhËn cña vai trß ph¸t triÓn, nh÷ng cuéc ®ang g©y tæn thÊt m«i tr−êng. tranh luËn trong tr−êng ph¸i chñ nghÜa ®èi lËp ®i vµo ngâ côt, thËm chÝ r¬i vµo t×nh Cïng víi viÖc tiÕp nhËn c¸c quan ®iÓm tr¹ng cùc ®oan. mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó kiÓm so¸t chÊt - Chñ nghÜa t− nh©n ho¸: Mäi quèc gia l−îng m«i tr−êng lµ x©y dùng c¸c chØ tiªu ®Òu ®−a ra ch−¬ng tr×nh t− nh©n ho¸ kh«ng thèng kª ®−a ra c¸c sè liÖu c¶nh b¸o th¶m chØ trong s¶n xuÊt mµ c¶ sö dông tµi nguyªn ho¹ m«i tr−êng còng rÊt h÷u hiÖu. Do ®ã, hÖ thiªn nhiªn cña quèc gia. Do ®ã, nhiÒu tµi thèng chØ tiªu thèng kª vÒ m«i tr−êng, phôc s¶n, hµng ho¸ m«i tr−êng ®· ®−îc sö dông vô cho c«ng t¸c qu¶n lý trong tõng lÜnh vùc kh«ng v× môc ®Ých quèc gia. ViÖc t− nh©n lµ rÊt cÇn thiÕt ho¸ c¸c b·i t¾m, danh lam th¾ng c¶nh lµ Trang 18 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học