Cơ sở hạ tầng, tăng trưởng và xóa đói giảm nghèo

92 X· héi häc thÕ giíi X· héi häc sè 4 (88), 2004 C¬ së h¹ tÇng, t¨ng tr−ëng vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo Pierre Jacquet1 Olivier Charnoz Víi chÝnh s¸ch §æi míi kinh tÕ tiÕn hµnh tõ n¨m 1986, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· coi c¬ së h¹ tÇng cã vÞ trÝ träng t©m trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn ®Êt n−íc vµ më cöa ra nÒn kinh tÕ thÕ giíi. H−íng ®i ®ã ®−îc kh¼ng ®Þnh trong ChiÕn l−îc xãa ®ãi gi¶m nghÌo mµ ViÖt Nam ®· th«ng qua vµo th¸ng 5 n¨m 2002. Tuy nhiªn, mèi quan hÖ gi÷a x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, t¨ng tr−ëng vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo, cho dï b»ng trùc gi¸c, còng thÊy gÇn nh− lµ ®−¬ng nhiªn, th× vÉn cÇn ®−îc ph©n tÝch s©u h¬n. DÜ nhiªn, mét sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ bÒn v÷ng vµ c«ng b»ng cßn ®ßi hái c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c n÷a nh− m«i tr−êng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña khu vùc t− nh©n, khu«n khæ ph¸p lý æn ®Þnh, sù c¹nh tranh lµnh m¹nh gi÷a c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ, sù ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý cã hiÖu qu¶ cña Nhµ n−íc, hÖ thèng c¸c c«ng cô b¶o trî x· héi.... Tuy vËy, c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau ®ã kh«ng thÓ thay thÕ cho mét chÝnh s¸ch chñ ®éng trong ®Çu t− cña Nhµ n−íc mµ thùc tÕ c¸c ®iÒu kiÖn ®· nªu cã thÓ gãp phÇn n©ng cao tÝnh h÷u Ých còng nh− tÝnh hiÖu qu¶. C¬ së h¹ tÇng vµ vÊn ®Ò nghÌo ®ãi §Êu tranh chèng ®ãi nghÌo vµ t¨ng tr−ëng cã mèi liªn hÖ ®an xen mËt thiÕt víi nhau. §èi víi c¸c n−íc nghÌo, t¨ng tr−ëng kinh tÕ lµ ch×a khãa ®Ó xãa ®ãi gi¶m nghÌo. Nh−ng xãa ®ãi gi¶m nghÌo còng cã thÓ gãp phÇn vµo viÖc duy tr× t¨ng tr−ëng dµi l©u: Nã më réng quy m« cña c¸c thÞ tr−êng cã kh¶ n¨ng thanh to¸n, quy m« nguån nh©n lùc vµ th«ng qua quy luËt hiÖu suÊt t¨ng dÇn rót cuéc sÏ lµm t¨ng hiÖu suÊt cña nguån vèn t− nh©n. Sù ®ång thuËn trong x· héi còng cÇn thiÕt ®Ó duy tr× l©u dµi tèc ®é t¨ng tr−ëng. Ngoµi viÖc lµ mét chñ tr−¬ng x· héi cÊp thiÕt, c«ng t¸c xãa ®ãi gi¶m nghÌo nh− vËy cã thÓ còng cßn lµ mét nh©n tè thÓ hiÖn tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ dµi h¹n. C¬ së h¹ tÇng lµ mét trong nh÷ng lý do rÊt quan träng gi¶i thÝch v× sao l¹i cã nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ møc ®é nghÌo khæ gi÷a c¸c vïng ngay trong tõng n−íc. T¸c ®éng cña ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng ®Õn tÇng líp d©n c− nghÌo khã nhÊt cã thÓ ®−îc hiÓu theo ba c¸ch. Tr−íc hÕt, c¬ së h¹ tÇng më réng thªm c¸c thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng vµ quèc gia, tiÕn tíi héi nhËp vµo c¸c thÞ tr−êng kh¸c lín h¬n vµ nh− vËy còng më réng nh÷ng c¬ héi kinh tÕ mµ nh÷ng ng−êi d©n nghÌo cã thÓ n¾m b¾t; c¬ së h¹ tÇng 1 Gi¸m ®èc ®iÒu hµnh phô tr¸ch chiÕn l−îc cña C¬ quan Ph¸t triÓn Ph¸p (AFD). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Pierre Jacquet & Olivier Charnoz 93 nãi tãm l¹i sÏ lµm gi¶m chi phÝ giao dÞch vµ ®iÒu nµy sÏ cho phÐp c¸c thÞ tr−êng ho¹t ®éng mét c¸ch cã hiÖu qu¶ h¬n. MÆt kh¸c, viÖc ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng vµ c¸c dÞch vô c¬ b¶n ch¾c ch¾n h¬n (giao th«ng, y tÕ, n¨ng l−îng, thñy lîi...) sÏ gi¶m thiÓu t×nh tr¹ng bÊp bªnh cña ng−êi d©n tr−íc nh÷ng sù cè hay thêi ®iÓm khñng ho¶ng vèn ®· ®−îc chøng minh lµ mét lùc c¶n lín ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ; gi¶m bít nh÷ng nguy c¬ nµy cã thÓ gi¶i phãng ®−îc tiÒm n¨ng cña c¶ mét vïng. Cuèi cïng, c¬ së h¹ tÇng cßn c¶i thiÖn ®¸ng kÓ n¨ng suÊt n«ng nghiÖp vµ hÖ qu¶ lµ c¶i thiÖn c¶ thu nhËp cña hé gia ®×nh, møc ®é dinh d−ìng cña hä, t×nh tr¹ng søc kháe cña hä, tr×nh ®é häc vÊn cña hä hay ngay c¶ viÖc hä sö dông c¸c biÖn ph¸p kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh n÷a. Qu¶ thùc, mçi khÝa c¹nh trong ph¸t triÓn con ng−êi ®Òu trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp liªn quan ®Õn mét hay nhiÒu c¬ së h¹ tÇng vµ do ®ã ®Çu t− cho c¬ së h¹ tÇng còng lµ t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn con ng−êi. Thùc tÕ nµy ®· ®−îc Ravaillon & Datt (2001) chØ ra rÊt râ khi ®Ò cËp ®Õn tr−êng hîp cña Ên §é. Mét t¹p chÝ vÒ kinh tÕ l−îng trong sè ra gÇn ®©y (Ali & Pernia 2003) ®· chØ ra r»ng c¬ së h¹ tÇng lu«n ®i ®Çu trong cuéc chiÕn chèng ®ãi nghÌo, ®Æc biÖt ë khu vùc n«ng th«n. Còng cÇn nhí r»ng trªn ph¹m vi toµn cÇu th× n«ng th«n lµ n¬i tËp trung rÊt nhiÒu ng−êi nghÌo. Ali & Pernia nhÊn m¹nh ®Õn ba lÜnh vùc c¬ b¶n: ®−êng s¸, thñy lîi vµ ®iÖn. Nh÷ng nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh ë Ên §é (Fan, Hazel & Thorat 1999) vµ Trung Quèc (Fan, Zhang & Zhang 2002) cho thÊy râ hiÖu qu¶ cña ®Çu t− x©y dùng ®−êng s¸ trong cuéc chiÕn chèng ®ãi nghÌo ë n«ng th«n. Còng gièng nh− hai n−íc réng lín trªn, In®«nªxia ®· gi¶m m¹nh ®−îc tû lÖ ®ãi nghÌo ë n«ng th«n trong vßng vµi thËp kû: viÖc më réng m¹ng l−íi giao th«ng ngay c¶ trong tr−êng hîp nµy còng tá ra lµ mét nh©n tè quan träng dÉn ®Õn thµnh c«ng (Kwon 2001). Nh÷ng kÕt luËn t−¬ng tù còng ®· ®−îc ®−a ra ®èi víi tr−êng hîp cña ViÖt Nam: Deolalikar (2002) ®· quan s¸t vµ ®Þnh l−îng t¸c ®éng tÝch cùc cña nh÷ng kho¶n chi c«ng cho ®−êng s¸ ®èi víi n¨ng suÊt n«ng nghiÖp vµ tèc ®é t¨ng tr−ëng trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp cña nh÷ng vïng nghÌo nhÊt. Mét sè nghiªn cøu kh¸c tÝnh ®−îc r»ng c¸c hé gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam sèng t¹i khu vùc ®· cã ®−êng nhùa cã thªm 67% c¬ héi tho¸t khái ®−îc ®ãi nghÌo (Glewe, Cragnolati & Zaman 2002). ViÖc ®¸nh gi¸ c¸c dù ¸n cña Ng©n hµng ThÕ giíi còng tõng kh¼ng ®Þnh ®iÓm nµy: x©y dùng mét con ®−êng tr−íc hÕt cã lîi cho nh÷ng hé gia ®×nh nghÌo nhÊt (Van de Walle & Cratty 2002). ViÖc kÕt hîp c¸c ho¹t ®éng ®Çu t− cho ®−êng s¸ víi tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c kho¶n chi cho gi¸o dôc ®· ®−îc nhÊn m¹nh trong nhiÒu nghiªn cøu. T¹i Philippin, Balisacan & Pernia (2002) cho r»ng n©ng ®−îc 1% sè l−îng ng−êi d©n ®−îc sö dông hÖ thèng ®−êng s¸ sÏ n©ng ®−îc tû lÖ trÎ em ®Õn tr−êng lªn thªm 0,32% th«ng qua thu nhËp cña ng−êi d©n ®· t¨ng 0,11%. Kwon (2001) còng nhËn thÊy sù phèi hîp nµy ë In®«nªxia. §Çu tõ x©y dùng ®−êng s¸ kh«ng ph¶i lµ con ®−êng duy nhÊt ®Ó xãa ®ãi gi¶m nghÌo cã hiÖu qu¶. C¬ së h¹ tÇng vÒ thñy lîi còng ®ãng gãp rÊt trùc tiÕp vµo viÖc n©ng cao n¨ng suÊt n«ng nghiÖp (®Æc biÖt v× gi¶m thiÓu ®−îc sù bÊp bªnh do thêi tiÕt bÊt th−êng). C¸c nghiªn cøu ®−îc thùc hiÖn ë Ên §é, Philippin, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam cho thÊy n¹n ®ãi nghÌo Ýt nghiªm träng h¬n t¹i c¸c vïng cã hÖ thèng thñy lîi Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 94 C¬ së h¹ tÇng, t¨ng tr−ëng vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo (Bhattarai, Sakhitavadivel & Hussain 2002). §èi víi tr−êng hîp Trung Quèc, Fan, Zhang & Zhang (2002) tÝnh ®−îc r»ng më réng 1% hÖ thèng thñy lîi sÏ n©ng cao ®−îc thªm 0,41% n¨ng suÊt cña lao ®éng n«ng nghiÖp vµ gi¶m ®−îc 1,13% quy m« cña nh÷ng hé rÊt nghÌo. ë ViÖt Nam, Van de Walle (1998) cho thÊy viÖc më réng thñy lîi phôc vô nh÷ng chñ ®Êt nhá lµ mét trong nh÷ng kho¶n ®Çu t− cña Nhµ n−íc vÒ mÆt x· héi ®−îc ®¸nh gi¸ lµ cã tÝnh ph©n phèi l¹i cao nhÊt: ®iÒu nµy lµm t¨ng 4,5% thu nhËp cña nh÷ng gia ®×nh nghÌo nhÊt nh−ng chØ lµm t¨ng 0,1% thu nhËp cña nh÷ng gia ®×nh giµu nhÊt2. Trong cuéc chiÕn chèng ®ãi nghÌo, c¬ së h¹ tÇng vÒ n¨ng l−îng còng ®ãng gãp phÇn m×nh. ViÖc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi ®iÖn cã t¸c ®éng m¹nh mÏ, nhÊt lµ th«ng qua viÖc kÝch thÝch khu vùc s¶n xuÊt phi n«ng nghiÖp. ë Trung Quèc, ®Çu t− 10.000 nh©n d©n tÖ trung b×nh sÏ cho phÐp 2,3 ng−êi tho¸t ®−îc khái ®ãi nghÌo mét c¸ch ch¾c ch¾n (Fan, Zhang & Zhang 2002). H¬n n÷a, viÖc ®¸nh gi¸ mét lo¹t c¸c dù ¸n ®iÖn khÝ hãa ë B¨ngla®Ðt vµ Ên §é ®· nhÊn m¹nh r»ng lo¹i h×nh ®Çu t− nµy khuyÕn khÝch viÖc sö dông c¸c kü thuËt thñy lîi vµ do ®ã gi¶m thiÓu ®−îc tû lÖ ®ãi nghÌo (Songco 2002). Tuy nhiªn, mét vµi nghiªn cøu l¹i chØ ra r»ng viÖc ®iÖn khÝ hãa kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn thu nhËp cña ng−êi d©n nghÌo: ®«i khi ng−êi nghÌo l¹i quyÕt ®Þnh kh«ng m¾c ®iÖn. §iÖn trªn thùc tÕ chØ cã thÓ trë thµnh mét c¬ héi thùc sù khi chi phÝ m¾c ®iÖn vµ sö dông phï hîp víi thu nhËp vµ kh¶ n¨ng vay nî cña nh÷ng ng−êi thô h−ëng vµ khi quyÒn së h÷u ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng -nÕu kh«ng th× viÖc thu lîi còng biÕn mÊt vµ kÐo theo nã lµ ®éng c¬ ®Çu t−. VÊn ®Ò cña ViÖt Nam ViÖt Nam ®· quyÕt t©m hßa m×nh vµo trµo l−u toµn cÇu hãa vµ ®· gÆt h¸i ®−îc thµnh c«ng. ViÖt Nam ®· cã ®−îc møc t¨ng tr−ëng ®¸ng mõng: nhanh vµ c«ng b»ng. Ph©n tÝch c¸c sè liÖu cña khu vùc trong nh÷ng n¨m 1993-1998 ch¼ng h¹n cho thÊy thu nhËp cña nhãm mét phÇn n¨m d©n c− nghÌo nhÊt t¨ng nhanh h¬n h¼n so víi nhãm hai phÇn n¨m d©n c− giµu nhÊt (Balisacan, Pernia & Estrada 2003). KÕt qu¶ nµy kh¸c h¼n nh÷ng kÕt luËn th−êng thÊy vÒ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn mµ theo ®ã tÝnh theo tû lÖ th× t¨ng tr−ëng cã vÎ cã lîi cho nh÷ng nhãm ng−êi giµu h¬n. ChØ trong thËp kû 1990, ViÖt Nam ®· gi¶m ®−îc mét nöa tû lÖ hé nghÌo: ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc sím h¬n 15 n¨m mét trong nh÷ng Môc tiªu Thiªn niªn kû quan träng vÒ ph¸t triÓn! C¬ së thµnh c«ng ®ã cña ViÖt Nam lµ g× vµ trong t−¬ng lai ViÖt Nam sÏ dùa vµo nh÷ng c¬ së nµo? Nh− UNDP (1999) ®· nhÊn m¹nh, nh©n tè chñ yÕu cho phÐp gi¶m bít ®ßi nghÌo trong giai ®o¹n 1993-1998 lµ t¨ng tr−ëng g¾n liÒn víi chñ tr−¬ng giao ®Êt cho n«ng d©n, víi chÝnh s¸ch tù do hãa vµ ®a d¹ng hãa n«ng nghiÖp. Mét sè s¶n phÈm n«ng nghiÖp mang ý nghÜa chiÕn l−îc ®èi víi ViÖt Nam ®−îc gi¸ còng ®· gãp phÇn vµo thµnh qu¶ ®ã. Thu nhËp trung b×nh cña c¸c hé n«ng d©n nhê ®ã ®· t¨ng ®−îc h¬n 60%. 2 Trong mét bµi b¸o kh¸c, Van de Walle (2000) x¸c ®Þnh ®−îc sù phèi hîp gi÷a thñy lîi vµ gi¸o dôc. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Pierre Jacquet & Olivier Charnoz 95 Tuy nhiªn, nh÷ng lîi Ých cña cuéc c¶i c¸ch ®ã trong n«ng nghiÖp ®· gÇn nh− can kiÖt. Trong t−¬ng lai, ViÖt Nam muèn gi¶m bít ®ãi nghÌo cã lÏ ph¶i dùa vµo nh÷ng c¬ chÕ kh¸c, mµ ®Æc biÖt ph¶i ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc phi n«ng nghiÖp ë c¶ thµnh thÞ lÉn n«ng th«n. §Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã, ViÖt Nam ph¶i tÝnh ®Õn nguån lao ®éng gi¸ rÎ dåi dµo cña m×nh vèn cã kh¶ n¨ng khuyÕn khÝch c¸c lÜnh vùc sö dông nhiÒu nh©n c«ng (labour intensive sectors). B¸o c¸o 2003 cña UNDP vÒ ph¸t triÓn con ng−êi cña ViÖt Nam ®· nh¾c l¹i lêi nhËn ®Þnh vµ c¶nh b¸o nµy. Nh÷ng suy nghÜ vÒ ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng ph¶i ®−îc xem xÐt trªn c¬ së hiÓu ®−îc nhu cÇu ®æi míi c¬ së t¹o ra t¨ng tr−ëng cho ViÖt Nam: xem xÐt c¶ viÖc cung øng nh÷ng dÞch vô thiÕt yÕu, c¶ nh÷ng ngo¹i øng cã t¸c ®éng ®Õn toµn thÓ nÒn kinh tÕ vµ c¶ viÖc quy ho¹ch l·nh thæ ph¶i tÝnh ®Õn tû lÖ ®ãi nghÌo ë n«ng th«n còng nh− søc Ðp d©n sè lín, nhÊt lµ trong c¸c thµnh phè n¬i lao ®éng n«ng th«n ®ang ®æ dån vÒ. ViÖc di d©n tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ lµ mét bé phËn trùc tiÕp t¹o ra t¨ng tr−ëng v× võa gãp phÇn t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong n«ng nghiÖp võa t¹o ra sù khëi s¾c cho c¸c ho¹t ®éng c«ng nghiÖp t¹i c¸c trung t©m ®« thÞ. Trªn thùc tÕ, cã lÏ c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng dù tÝnh triÓn khai kh«ng nªn chØ nh»m môc ®Ých gi¶m bít c¸c ®iÓm ®ãi nghÌo hiÖn cã vèn ®ßi hái ph¶i nç lùc ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng vµ khuyÕn khÝch giao th−¬ng ®èi víi khu vùc n«ng th«n, mµ cßn ph¶i ng¨n chÆn viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng ®iÓm ®ãi nghÌo míi vèn lµ ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa kh«ng ®−îc kiÓm so¸t ®Çy ®ñ vµ ®iÒu nµy ®ßi hái nh÷ng kho¶n ®Çu t− lín vµo c¸c thµnh phè, nhÊt lµ víi nh÷ng ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu (®iÖn, n−íc s¹ch, vÖ sinh, giao th«ng) vµ vËn t¶i. Trong qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng th× t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo còng biÕn ®æi theo nªn c¸c chiÕn l−îc xãa ®ãi gi¶m nghÌo còng ph¶i tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi nµy. MÆt kh¸c, viÖc ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng ë ViÖt Nam cã ý nghÜa quan träng ®èi víi chÊt l−îng t¨ng tr−ëng bÒn v÷ng. Mét nghiªn cøu kh¸c cña JETRO (Phßng nghiªn cøu n−íc ngoµi thuéc Tæ chøc Ngo¹i th−¬ng NhËt B¶n - NLD) cho thÊy chi phÝ giao dÞch trong vËn t¶i, cung cÊp ®iÖn hay viÔn th«ng ë ViÖt Nam ®· gi¶m ®¸ng kÓ nhê vµo c¸c kho¶n ®Çu t− ®· ®−îc thùc hiÖn. Tuy nhiªn, chi phÝ nµy vÉn cßn cao so víi c¸c n−íc xung quanh ViÖt Nam. Hoµng H−ng l−îc dÞch Nguån: Héi th¶o "V× mét x· héi vµ mét sù t¨ng tr−ëng c«ng b»ng" do Vietnam - France Forum tæ chøc th¸ng 9/2003 Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn ... - tailieumienphi.vn