Chuyên đề Chủ nghĩa xã hội khoa học: Phần 2

Mét sè vÊn ®Ò vÒ thêi ®¹i ngµy nay

Ngµy nay, viÖc kÕt hîp søc m¹nh d©n téc víi søc m¹nh thêi ®¹i,
søc m¹nh trong n­íc víi søc m¹nh quèc tÕ lµ mét trong nh÷ng bµi
häc kinh nghiÖm lín cña c¸ch m¹ng n­íc ta, mµ §¶ng ta bao giê
còng hÕt søc chó träng. Vµ chØ cã thÓ cã mét quan ®iÓm toµn diÖn,
s©u s¾c vÒ thÕ giíi ngµy nay vÒ thêi ®¹i chóng ta ®ang sèng dùa trªn
mét nhËn thøc khoa häc vÒ thêi ®¹i míi cã c¬ së, ®iÒu kiÖn ®Ó h×nh
thµnh c­¬ng lÜnh, ®­êng lèi, chiÕn l­îc, s¸ch l­îc ®óng ®¾n nh»m
ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi chÝnh trÞ, v¨n hãa cña ®Êt n­íc trong sù vËn
®éng ®i lªn cña x· héi loµi ng­êi.
V.I. Lª nin ®· tõng l­u ý chóng ta vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i cã nhËn
thøc ®Çy ®ñ vÒ thêi ®¹i nhÊt ®Þnh. Ng­êi nhÊn m¹nh "§èi víi mét
§¶ng c¸ch m¹ng viÖc nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ thêi ®¹i míi cã ý nghÜa
quyÕt ®Þnh tíi viÖc x¸c ®Þnh ®­êng lèi chiÕn l­îc cña c¸ch m¹ng"1.
Lª nin cßn nãi: "ChØ cã trªn c¬ së hiÓu ®óng thêi ®¹i, chóng ta
míi cã thÓ ®Þnh ra ®óng ®¾n s¸ch l­îc cña chóng ta, vµ chØ cã dùa
trªn c¬ së hiÓu biÕt nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña mét thêi ®¹i, chóng ta
míi cã thÓ tÝnh ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm chi tiÕt cña n­íc nµy hay n­íc
nä" 2 .
"Sù nhËn thøc sai lÖch vÒ thêi ®¹i ch¾c ch¾n ®­a l¹i nh÷ng tæn
thÊt cho sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao
®éng, cho sù nghiÖp gi¶i phãng cña c¸c d©n téc vµ sù nghiÖp gi¶i
phãng con ng­êi"3.
1

V.I. Lªnin toµn tËp, Nxb TiÕn Bé - M. TËp 26, tr. 174.
V.I. Lªnin toµn tËp, Nxb TiÕn Bé - M. 1980, TËp 26, tr. 17.
3
Mét sè vÊn ®Ò vÒ chñ nghÜa M¸c - Lª nin trong thêi ®¹i hiÖn nay. Nxb ChÝnh trÞ Quèc
gia, H. 1996, tr. 124.
2

i. quan niÖm vÒ thêi ®¹i.
1. Kh¸i niÖm vÒ thêi ®¹i:
ë mçi m«n khoa häc, mçi ph­¬ng diÖn c«ng t¸c kh¸c nhau, tïy
theo ®èi t­îng nghiªn cøu cña m×nh mµ ng­êi ta cã thÓ gäi tªn hoÆc
nghiªn cøu thêi ®¹i theo nh÷ng c¸ch riªng, vÝ dô :
- Ng­êi nghiªn cøu lÞch sö vµ kh¶o cæ th× c¨n cø vµo c¸c sù kiÖn
lÞch sö hoÆc c¸c hiÖn vËt, c¸c c«ng cô s¶n xuÊt ng­êi ta cã thÓ gäi tªn
c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn trong lÞch sö nh­: Thêi ®¹i ®å ®¸, thêi ®¹i ®å
®ång, thêi ®¹i ®å s¾t, thêi ®¹i ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt vµ
c«ng nghÖ; hoÆc thêi cæ ®¹i, thêi trung ®¹i, thêi cËn ®¹i, thêi hiÖn
®¹i,... Thêi ®¹i v¨n minh n«ng nghiÖp, v¨n minh c«ng nghiÖp, v¨n
minh tin häc, trÝ tuÖ...
- Ng­êi nghiªn cøu v¨n häc, nghÖ thuËt cã thÓ gäi tªn c¸c giai
®o¹n ®· qua trong lÞch sö v¨n häc nh­: v¨n häc cæ, v¨n häc cËn ®¹i,
v¨n häc hiÖn ®¹i...
- Ng­êi lµm c«ng t¸c chÝnh trÞ th× c¨n cø vµo sù thay ®æi ph­¬ng
h­íng vµ nhÞp ®iÖu tiÕn lªn cña x· héi loµi ng­êi, cã thÓ gäi tªn c¸c
thêi ®¹i lµ: Thêi ®¹i céng s¶n nguyªn thñy, thêi ®¹i phong kiÕn, thêi
®¹i t­ b¶n vµ thêi ®¹i ngµy nay.
Tuy nhiªn còng cã lóc tªn gäi vµ kh¸i niÖm vÒ thêi ®¹i chØ ®­îc
sö dông trong mét ph¹m vi nhá vµ thêi gian nhÊt ®Þnh nh­: Thêi ®¹i
tªn löa, thêi ®¹i sau ViÖt Nam (khi ViÖt Nam ®¸nh th¾ng Mü); thêi
®¹i Hå ChÝ Minh quang vinh.
C¸c nhµ lý luËn còng ®· tõng nªu lªn nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau
vÒ thêi ®¹i.
Trong di s¶n lý luËn cña V.I. Lªnin, chóng ta b¾t gÆp ®Þnh nghÜa
vÒ thêi ®¹i nh­ sau: "Mét thêi ®¹i ®­îc gäi lµ thêi ®¹i chÝnh lµ v× nã
bao gåm toµn bé nh÷ng hiÖn t­îng vµ nh÷ng cuéc chiÕn tranh mu«n
h×nh, mu«n vÎ, ®iÓn h×nh còng cã mµ kh«ng ®iÓn h×nh còng cã, lín

còng cã mµ nhá còng cã, riªng cho c¸c n­íc tiªn tiÕn còng cã mµ
riªng cho c¸c n­íc chËm tiÕn còng cã. LÉn tr¸nh nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ
Êy b»ng c¸ch dïng nh÷ng c©u nãi chung chung vÒ "thêi ®¹i"... lµ l¹m
dông kh¸i niÖm thêi ®¹i" 1.
- Theo ®ång chÝ J - va - nèp (Liªn x« cò) th× "Thêi ®¹i lÞch sö nh­
lµ mét thêi kú x¸c ®Þnh míi vÒ chÊt cña lÞch sö thÕ giíi, ®­îc biÓu thÞ
bëi nh÷ng xu thÕ æn ®Þnh cña sù ph¸t triÓn x· héi b¾t nguån tõ sù t¸c
®éng t­¬ng hæ cña nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®ang tån t¹i, bëi
nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, nh÷ng quy luËt chung vµ nh÷ng m©u thuÉn
chung cña tiÕn tr×nh lÞch sö".
Dùa trªn c¨n cø lý luËn ®ã "§Ò c­¬ng bµi gi¶ng m«n Chñ nghÜa
x· héi khoa häc dïng trong nhµ tr­êng ®¹i häc vµ Cao ®¼ng" tõ n¨m
1991 - 1992 cña Nxb Gi¸o dôc ®Þnh nghÜa r»ng: Thêi ®¹i theo nghÜa
chung lµ mét thêi kú nhÊt ®Þnh t­¬ng ®èi dµi trong lÞch sö ph¸t triÓn
cña x· héi loµi ng­êi, ®­îc ®¸nh dÊu b»ng b­íc ngoÆt c¨n b¶n trong
sù ph¸t triÓn cña nã vµ ®­îc ®Æc tr­ng b»ng nh÷ng xu h­íng ph¸t
triÓn t­¬ng ®èi æn ®Þnh.
KÕ thõa nh÷ng quan ®iÓm ®ã chóng ta cã thÓ nªu lªn kh¸i niÖm vÒ
thêi ®¹i nh­ sau:
Thêi ®¹i lµ mét kh¸i niÖm khoa häc dïng ®Ó ph©n kú lÞch sö x·
héi, ph©n biÖt nh÷ng nÊc thang ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi.
2. Cë së khoa häc ®Ó ph©n chia lÞch sö x· héi loµi ng­êi thµnh
c¸c thêi ®¹i:
Con ng­êi ®· lµm nªn lÞch sö vµ tæ chøc nªn ®êi sèng x· héi cña
m×nh. §ã lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn hÕt søc phong phó, sinh ®éng,
l©u dµi, quanh co, phøc t¹p ®ã tõ m«ng muéi, d· man tíi v¨n minh,
hiÖn ®¹i nh­ ngµy nay.
LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi ®­îc ph©n
1

(V.I. Lªnin toµn tËp, Nxb TiÕn Bé, M., tËp 30, tr. 112).

chia thµnh nh÷ng giai ®o¹n, thêi kú kh¸c nhau; kh«ng thÓ chñ quan,
tïy tiÖn theo ý muèn cña con ng­êi mµ lµ dùa trªn nh÷ng dÊu hiÖu
nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña nã, nghÜa lµ ph¶i dùa trªn nh÷ng tiªu
chuÈn kh¸ch quan, khoa häc.
Thêi ®¹i còng lµ mét sù thËt kh¸ch quan kh«ng thÓ quy ®Þnh mét
c¸ch tïy tiÖn, bëi v× khi nãi ®Õn thêi ®¹i bao giê còng cã nh÷ng sù
kiÖn ®¸nh dÊu b­íc ph¸t triÓn cña lÞch sö, vµ nh÷ng yÕu tè ®¶m b¶o
cho sù ph¸t triÓn ®ã.
Mçi thêi ®¹i ®­îc ph©n biÖt bëi nh÷ng vÊn ®Ò v« cïng phøc t¹p vµ
nhiÒu vÎ, do ®ã cÇn ph¶i chØ ra trong ®ã c¸i c¨n b¶n, chÝnh yÕu cã ý
nghÜa x¸c ®Þnh khuynh h­íng thèng trÞ, sù ph¸t triÓn cña loµi ng­êi
trong giai ®o¹n ®ã.
Tõ nöa sau thÕ kû XIX trë ®i, khi chñ nghÜa M¸c ra ®êi, x· héi
häc thùc sù lµ mét khoa häc, c¸c khoa häc x· héi - nh©n v¨n ®­îc
h×nh thµnh th× nh÷ng tiªu chuÈn kh¸ch quan, khoa häc ®Ó x¸c ®Þnh
thêi ®¹i vµ ph©n biÖt thêi ®¹i nµy víi thêi ®¹i kh¸c míi ®­îc ph¸t hiÖn
vµ kh¼ng ®Þnh. Lª nin cho r»ng, mÆc dï ranh giíi gi÷a c¸c thêi ®¹i lµ
cã ®iÒu kiÖn, cã tÝnh t­¬ng ®èi, nh­ng dï sao chóng còng vÉn tån t¹i
vµ cÇn ph¶i cã c¨n cø khoa häc ®Ó x¸c ®Þnh thêi ®¹i nµy kh«ng gièng
thêi ®¹i kh¸c ë chç nµo.
D­íi gãc ®é cña m«n chñ nghÜa x· héi khoa häc, cã 2 c¨n cø (2
c¬ së) ®Ó ph©n chia lÞch sö x· héi loµi ng­êi thµnh c¸c thêi ®¹i:
- Thø nhÊt: Ph¶i c¨n cø vµo sù xuÊt hiÖn cña mét h×nh th¸i kinh tÕ
- x· héi míi trªn thÕ giíi: mµ chØ khi nµo cã sù xuÊt hiÖn cña mét
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi míi lµ sù më ®Çu cña mét thêi ®¹i míi. V× c¬
së tån t¹i cña x· héi lµ sù s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. Ng­êi ta xem
xÐt mét x· héi hoÆc thêi ®¹i nµy vµ thêi ®¹i kh¸c kh«ng ph¶i c¨n cø
vµo tæng sè cña c¶i vËt chÊt (tæng s¶n phÈm x· héi) mµ c¨n cø vµo
viÖc x· héi ®ã ®· s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt ®ã b»ng c¸ch nµo, b»ng
c¸i g×. ChÝnh sù ph¸t triÓn cña c«ng cô s¶n xuÊt lao ®éng cao h¬n lµ

nh©n tè cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cuèi cïng cña thêi ®¹i nµy ®èi
víi thêi ®¹i kh¸c khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy M¸c nãi: C¸i cèi xay ch¹y
b»ng tay sinh ra x· héi cã l·nh chóa phong kiÕn, c¸i cèi xay ch¹y
b»ng h¬i n­íc sinh ra x· héi cã nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp.
C¨n cø vµo h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi tøc lµ c¨n cø vµo ph­¬ng
thøc s¶n xuÊt x· héi v× ®ã lµ c¬ së h¹ tÇng cña mét thêi kú dµi trong
sù ph¸t triÓn cña lÞch sö.
Cë së kh¸ch quan nµy ®· ®­îc C. M¸c vµ ¨ng ghen tr×nh bµy
s¸ng tá trong häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. ¨ng ghen viÕt:
"Trong mçi thêi ®¹i lÞch sö, ph­¬ng thøc chñ yÕu cña s¶n xuÊt kinh tÕ
vµ trao ®æi cïng víi c¬ cÊu x· héi do ph­¬ng thøc ®ã quyÕt ®Þnh, ®·
cÊu thµnh c¬ së cho lÞch sö chÝnh trÞ cña thêi ®¹i vµ lÞch sö cña sù
ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña thêi ®¹i, c¸i c¬ së mµ chØ cã xuÊt ph¸t tõ ®ã míi
c¾t nghÜa ®­îc lÞch sö" 1.
Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin lµ
c¬ së khoa häc bao qu¸t nhÊt ®Ó xem xÐt thêi ®¹i: gåm c¶ lùc l­îng
s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th­îng tÇng
tøc lµ toµn bé c¸c yÕu tè cÊu thµnh néi dung cña thêi ®¹i tõ kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi ®Õn v¨n hãa, khoa häc kü thuËt...
Nh­ vËy, loµi ng­êi ®· tuÇn tù tr¶i qua 5 h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
vµ t­¬ng øng víi nã lµ 5 thêi ®¹i trong lÞch sö - hay nãi ®óng h¬n lµ 5
h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi më ra 5 thêi ®¹i:
- H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi Céng s¶n nguyªn thñy më ra cho nh©n
lo¹i thêi ®¹i ®Çu tiªn ®ã lµ thêi ®¹i Céng s¶n nguyªn thñy.
- H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi céng s¶n nguyªn thñy tan r· - h×nh
th¸i kinh tÕ - x· héi chiÕm h÷u n« lÖ ra ®êi më ra thêi ®¹i chiÕm h÷u
n« lÖ.

1

C. M¸c. Ph. ¡ng ghen toµn tËp, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. H. 1995, tËp 21, tr. 23.