Chuyên đề Chủ nghĩa xã hội khoa học: Phần 1

ĐẠI HỌC HUẾ
TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA
LÊ THỊ KIM PHƯƠNG

CHUYÊN ĐỀ

CHỦ NGHĨA XÃ HỘI
KHOA HỌC

HUẾ - 2002

Lêi nãi ®Çu
§Ó ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña ng­êi häc vÒ gi¸o tr×nh
vµ tµi liÖu nghiªn cøu ®èi víi c¸c m«n khoa häc M¸c - Lªnin trong
giai ®o¹n hiÖn nay. Trung t©m §µo t¹o tõ xa cña §¹i häc HuÕ ra m¾t
cuèn: Gi¸o tr×nh chuyªn ®Ò vÒ Chñ nghÜa x· héi khoa häc.
Gi¸o tr×nh nµy ®­îc biªn so¹n dùa trªn sù tham kh¶o, kÕ thõa c¸c
c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c thÕ hÖ ®i tr­íc,
®ång thêi cã bæ sung, ph¸t triÓn ®Ó hoµn thiÖn thªm nh»m phôc vô
cho sinh viªn hÖ §µo t¹o tõ xa vµ c¸c hÖ, c¸c ngµnh cã liªn quan
kh¸c.
MÆc dï ®· rÊt cè g¾ng, nh­ng do kh¶ n¨ng, ®iÒu kiÖn vµ thêi gian
cßn h¹n chÕ nªn ch¾c r»ng sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt nhÊt
®Þnh.
V× vËy, b¶n th©n t¸c gi¶ rÊt mong ®­îc ®«ng ®¶o sinh viªn vµ c¸c
®ång nghiÖp tham gia ®ãng gãp ý kiÕn x©y dùng ®Ó hoµn thiÖn h¬n
cuèn gi¸o tr×nh nµy. T¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n vµ tiÕp thu nh÷ng
ý kiÕn ®ãng gãp.
HuÕ, th¸ng 8 - 2002
T¸c gi¶
Lª ThÞ Kim Ph­¬ng

D¢N Chñ T¦ S¶n Vµ
D©n Chñ X· Héi Chñ NghÜa

D©n chñ lµ mét gi¸ trÞ x· héi, mét ph¹m trï quan träng trong kho
tµng lý luËn cña Chñ nghÜa M¸c - Lªnin. §Æc biÖt ®èi víi c¸ch m¹ng
n­íc ta hiÖn nay, d©n chñ võa lµ ®éng lùc võa lµ mét trong nh÷ng
môc tiªu v« cïng quan träng mµ chóng ta cÇn ph¶i phÊn ®Êu ®¹t ®­îc
nh­ §¹i héi lÇn thø IX cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam kh¼ng ®Þnh:
"§éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi, d©n giµu, n­íc m¹nh,
x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh".
I. QUAN NiÖm M¸c - XÝt VÒ D¢N Chñ Vµ Thùc ChÊt
Cña VÊn §Ò D¢N Chñ.
D©n chñ lµ mét kh¸i niÖm phong phó vÒ néi dung, ®a d¹ng vÒ tÝnh
chÊt, mu«n vÎ vÒ h×nh thøc. Trong lÜnh vùc vÊn ®Ò d©n chñ ®· xuÊt
hiÖn nhiÒu lo¹i, nhiÒu thuyÕt d©n chñ: D©n chñ chñ n«, d©n chñ t­
s¶n, d©n chñ v« s¶n (d©n chñ x· héi chñ nghÜa), d©n chñ nh©n d©n,
d©n chñ tiªn tiÕn, d©n chñ h¹n chÕ, d©n chñ v« bê bÕn, d©n chñ tuÇn
tóy, d©n chñ qu¶n lý, d©n chñ h×nh thøc, d©n chñ thùc chÊt, d©n chñ
kh«ng tÝnh tõ, d©n chñ kiÓu míi, d©n chñ kiÓu Mü... Mçi lo¹i, mçi
thuyÕt ®Òu cã nh÷ng néi hµm vµ s¾c th¸i riªng mµ l¾m lóc kh«ng ph¶i
ai ai còng ph©n ®Þnh ®­îc trong khi ®ã giai cÊp t­ s¶n l¹i ra søc nãi
xÊu chñ nghÜa x· héi (CNXH), xuyªn t¹c nÒn d©n chñ x· héi chñ
nghÜa (XHCN) vµ kh«ng ngít lêi thæi phång nÒn d©n chñ t­ s¶n.
Tõ ®ã dÉn ®Õn sù ngé nhËn ë nhiÒu ng­êi nhÊt lµ trong bèi c¶nh
CNXH hiÖn thùc ®ang bÞ khñng ho¶ng trÇm träng. V× vËy cÇn ph¶i
lµm s¸ng tá quan niÖm M¸c xÝt vÒ d©n chñ vµ kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ nÒn
d©n chñ XHCN ®Ó kh«ng nh÷ng gãp phÇn ®Þnh h­íng cho nhËn thøc

mµ cßn kh¬i dËy nh÷ng hµnh ®éng mang tÝnh d©n chñ ®Ó hoµn thµnh
nh÷ng môc tiªu mµ §¶ng ta ®· nªu ra ë trªn.
Tr­íc ®©y cã mét sè nhµ lý luËn cho r»ng d©n chñ cã tr­íc Nhµ
n­íc, d©n chñ xuÊt hiÖn trong x· héi ch­a cã ph©n chia giai cÊp lµ
nh÷ng luËn ®iÓm ch­a cã c¬ së v÷ng ch¾c. Mµ d©n chñ lµ s¶n phÈm
cña lÞch sö, lµ thµnh qu¶ cña quan hÖ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp,
®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, ®Êu tranh cho v¨n minh, tiÕn bé x· héi
cña loµi ng­êi qua c¸c thêi ®¹i. Ph¹m trï d©n chñ xuÊt hiÖn tõ khi cã
Nhµ n­íc. G¾n liÒn víi nhµ n­íc. MÆc dï kh«ng ph¶i bÊt kú nhµ n­íc
nµo còng ®Òu d©n chñ nh­ng kh«ng cã h×nh thøc d©n chñ nµo l¹i
kh«ng g¾n liÒn víi mét chÕ ®é nhµ n­íc nhÊt ®Þnh. ChÝnh Karmar ®·
nãi: "ChÕ ®é d©n chñ lµ b¶n chÊt cña bÊt kú chÕ ®é nhµ n­íc nµo...
chÕ ®é d©n chñ quan hÖ víi mäi h×nh thøc kh¸c cña chÕ ®é nhµ n­íc
nh­ loµi quan hÖ víi c¸c gièng cña m×nh" 1. §Õn Lªnin còng cho r»ng:
"D©n chñ lµ mét h×nh th¸i cña nhµ n­íc", nhiÒu t¸c gi¶ cã tªn tuæi
hiÖn nay còng cho r»ng: "d©n chñ xuÊt hiÖn khi cã nhµ n­íc", thuËt
ng÷ d©n chñ ®­îc ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VII - VI tr­íc c«ng
nguyªn. Nh÷ng bót tÝch l­u l¹i cña Aristote (384 - 322 Tr.CN) cho
thÊy v­¬ng triÒu cña solon (kho¶ng 638 - 559 Tr.CN) ®· ®Æt nÒn t¶ng
®Çu tiªn cho nguyªn lý d©n chñ trong cai trÞ. C¸c b»ng chøng lÞch sö
kh¸c còng gãp phÇn kh¼ng ®Þnh luËn ®iÓm: "D©n chñ c¶ vÒ mÆt hiÖn
thùc lÉn thuËt ng÷, n¶y sinh trong bèi c¶nh ®· tån t¹i nhµ n­íc", t¸c
gi¶ nãi tiÕp:
"Trong lÞch sö Hy L¹p cæ ®¹i, h×nh thøc quyÒn lùc c«ng céng ®Çu
tiªn cña c¸c quèc gia thµnh thÞ ®­îc sö s¸ch ghi l¹i chÝnh lµ Nhµ
n­íc. Bëi vËy d©n chñ lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ tÝnh chÊt cña mèi
quan hÖ gi÷a céng ®ång, d©n c­ víi Nhµ n­íc" 2.
VËy d©n chñ lµ g×?
1

M¸c - ¡ng ghen, toµn tËp, T.1, H. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, 1995, tr.350.
§ç Trung HiÕu - Mét sè khÝa c¹nh cña kh¸i niÖm d©n chñ, T¹p chÝ TTKHXH sè 3/2002,
tr.14.
2

Ngay tõ thêi cæ ®¹i trong ng«n ng÷ Hy L¹p cæ ®· xuÊt, hiÖn kh¸i
niÖm "Demokratia" lµ tõ ghÐp ®­îc cÊu thµnh tõ hai tõ gèc trong ®ã.
Demos lµ "nh©n d©n" (danh tõ), Kratos lµ "søc m¹nh" hay "quyÒn lùc"
(®éng tõ),nh­ vËy theo nguyªn nghÜa cña nã d©n chñ cã nghÜa lµ
quyÒn lùc cña nh©n d©n. ChÝnh sau nµy Karmax l¹i mét lÇn n÷a kh¼ng
®Þnh: "d©n chñ theo tiÕng §øc lµ chÝnh quyÒn cña nh©n d©n". Nh©n
d©n lµ chñ thÓ ®Ých thùc cña Nhµ n­íc, vµ bëi vËy xÐt vÒ b¶n chÊt,
Nhµ n­íc kh«ng cã chñ quyÒn mµ chñ quyÒn Êy thuéc vÒ nh©n d©n.
Nh­ng trong c¸c thêi kú lÞch sö kh¸c nhau cña x· héi cã giai cÊp,
d©n chñ kh«ng cßn gi÷ nguyªn nghÜa ban ®Çu cña nã mµ bÞ chi phèi
bëi quan ®iÓm lËp tr­êng, th¸i ®é chÝnh trÞ cña giai cÊp cÇm quyÒn
trong x· héi. Nã trë thµnh mét h×nh thøc nhµ n­íc hay cßn gäi lµ mét
h×nh thøc chÝnh quyÒn cña mét giai cÊp thèng trÞ nhÊt ®Þnh trong x·
héi. Thùc tÕ lÞch sö ®· thõa nhËn khi nhµ n­íc xuÊt hiÖn, céng ®ång
x· héi ph©n chia thµnh hai bé phËn ®èi lËp: Mét sè Ýt n¾m quyÒn
thèng trÞ vµ sè ®«ng nh©n d©n bÞ mÊt hÕt quyÒn vµ bÞ thèng trÞ. Sè Ýt
cÇm quyÒn nh©n danh céng ®ång, nh©n danh lîi Ých chung ®Æt ra ph¸p
luËt, thao tóng mäi quyÒn hµnh, t­íc quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n. Do
®ã, d©n chñ theo nghÜa chung nhÊt lµ h×nh thøc nhµ n­íc, trong ®ã
chÝnh quyÒn vÒ mÆt ph¸p lý thuéc vÒ nh©n d©n. Mäi c«ng d©n ®Òu
b×nh ®¼ng tr­íc ph¸p luËt, cã quyÒn tham gia c«ng viÖc nhµ n­íc,
®­îc sö dông c¸c quyÒn chÝnh trÞ, c¸c quyÒn tù do d©n chñ theo
nguyªn t¾c thiÓu sè phôc tïng ®a sè.
Nh­ vËy thùc chÊt cña vÊn ®Ò d©n chñ ®­îc tiÕp cËn ë hai néi
dung chñ yÕu sau ®©y:
- Mét lµ, d©n chñ víi t­ c¸ch lµ quyÒn lùc cña nh©n d©n víi c¸c
thµnh qu¶ mµ nh©n lo¹i ®· ®¹t ®­îc trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh l©u dµi
cña nh©n d©n chèng ngo¹i x©m, chèng ¸p bøc bãc lét (hiÓu theo quan
®iÓm lÞch sö) ®Ó giµnh l¹i quyÒn tù do, b×nh ®¼ng, quyÒn sèng, quyÒn
m­u cÇu h¹nh phóc mµ ®Æc biÖt lµ quyÒn lùc nhµ n­íc. ë ph­¬ng diÖn
nµy d©n chñ lµ mét gi¸ trÞ x· héi mang tÝnh nh©n v¨n trong qu¸ tr×nh