Xem mẫu
- VĂN TRAO HÓA GIA ĐỔIĐÌNH CHỨC NĂNG XÃ HỘI HOÁ CỦA GIA ĐÌNH VÀ QUAN HỆ CỦA NÓ VỚI NHỮNG MÔI TRƯỜNG XÃ HỘI HOÁ KHÁC ĐINH THỊ VÂN CHI Tóm tắt Xã hội hoá là một chức năng quan trọng của gia đình, có ý nghĩa vô cùng to lớn, đóng vai trò thiết yếu đối với cuộc sống của một cá nhân. Đó là môi trường đầu tiên của quá trình xã hội hoá cá nhân, môi trường quan trọng nhất, hình thành nên nhân cách cho một con người mới sinh ra, dẫn dắt anh ta hoà nhập vào xã hội. Nhờ có xã hội hoá của gia đình mà con người sinh học trở thành con người xã hội. Nhiều thiết chế xã hội cùng tham gia xã hội hoá cá nhân, mỗi thiết chế có những đặc trưng, phương thức và nội dung giáo dục riêng, nhưng đều bổ sung và hỗ trợ rất hữu hiệu cho giáo dục của gia đình. Vấn đề đặt ra là làm sao để những thiết chế này phát huy được vai trò của mình, để cùng với gia đình, tạo nên những công dân tốt cho xã hội. Từ khóa: Xã hội hoá, chức năng xã hội hoá, gia đình Abstract Socialization is an important function of the family which has great significance and plays an essential role in the life of an individual. It is the first environment of the individual socialization and is the most important environment that characterizes a newborn, leading him into society. Thanks to the socialization of the family, a biological human becomes a social one. Many social institutions participate in individualized socialization, each institution has its own characteristics, modes and content of individual education, but they complement and support the education of the family. The matter is how these institutions promote their role, together with their families, to create good citizens for society. Keywords: Socialization, socialization function, family 1. Chức năng xã hội hóa của gia đình càng chưa có quan điểm riêng, sở thích riêng, 1.1. Xã hội hoá là một chức năng quan cá tính riêng... Nghĩa là, con người mới sinh ra đó mới chỉ hoàn toàn là một con người về mặt trọng của gia đình sinh học. Nếu con người sinh học đó bị tách Con người khi sinh ra mới chỉ là một thực khỏi xã hội loài người, sống trong thế giới loài thể sinh học thuộc loài người- một nhánh vật, thì sẽ trở thành một thành viên của bầy phát triển trong cây tiến hoá của Darwin, mà động vật đó. Thực tế đã có những trường hợp chưa hề có nhận thức và các kỹ năng sống; lại người- sói, khi những em bé vì lý do gì đó đã Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 75
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU được nuôi dưỡng bởi bày sói. Hoặc nếu một thành cho trẻ những ý thức, tri thức và kỹ năng em bé của cộng đồng xã hội này nhưng lại cần thiết để làm người, từ ý thức về thời gian, được nuôi dưỡng bởi một cộng đồng người thời điểm và chu kỳ thực hiện các hoạt động khác, thì sẽ trở thành một thành viên của cộng sống như ăn, ngủ, vui chơi...; các chuẩn mực đồng nuôi dưỡng mình. Minh chứng rõ nhất (thế nào là vệ sinh, là lễ phép...) và các giá trị về điều này là trường hợp những em bé được xã hội (lòng tốt, tính trung thực...) cho tới các sinh ra ở nước ngoài, sinh sống ở nước ngoài, kỹ năng sống như tự chăm sóc bản thân, tự đã hoà nhập với xã hội đó, thậm chí không còn bảo vệ mình, làm chủ cảm xúc và hành vi của biết về xã hội xuất thân của mình (nếu bố mẹ mình... Chính tại gia đình, trẻ được dạy bảo không có ý thức giáo dục cho em về điều đó). những điều đầu tiên, sơ đẳng để sống với tư Con người sinh học sẽ trở thành con người cách một con người. xã hội (thành viên của xã hội mà anh ta sinh Bằng sự xã hội hoá, gia đình tạo nên “sản sống) thông qua một quá trình học tập, tiếp phẩm” của mình, đưa nó hoà nhập vào với thu văn hoá cộng đồng để hoà nhập vào xã hội xã hội. Tất nhiên là có những em bé thiếu sự đó. Đó là quá trình xã hội hoá cá nhân. Có thể quan tâm giáo dục của người cha hoặc người hiểu: Xã hội hóa cá nhân là quá trình hình thành mẹ nhưng vẫn có thể hình thành được nhân nhân cách cá nhân, quá trình con người học tập cách tốt, hoặc có những em bé tuy được giáo và lĩnh hội các quy tắc, giá trị, khuôn mẫu ứng dục chu đáo mà vẫn xuất hiện những tính xấu. xử của xã hội để từ một con người sinh học trở Nhưng quy luật chung là giáo dục của gia đình thành một con người xã hội. Đây là quá trình mà như thế nào sẽ có được những con người như con người tiếp nhận văn hoá của cộng đồng để thế ấy. trở thành một thành viên của cộng đồng ấy. Bên cạnh đó, phải nói tới một thực tế là có Trong quá trình xã hội hoá cá nhân, sự giáo những kĩ năng của con người chỉ có thể hình dục của gia đình đóng vai trò cơ bản và quyết thành được trong gia đình, ví như “kĩ năng định, và đây cũng là một chức năng cơ bản của sống giữa mọi người”, “bản năng xã hội”, “kĩ gia đình. năng đồng cảm với mọi người”… Tương tự, Gia đình là môi trường xã hội hoá quan hứng thú nhận thức, nhu cầu nhận thức, thái trọng bậc nhất của cá nhân - đặc biệt là khi độ học tập nói chung của trẻ chịu ảnh hưởng còn nhỏ, bởi khi mới sinh ra, con người hoàn rất nhiều từ gia đình. Đã có những thực nghiệm toàn phụ thuộc vào người khác trong việc đáp khoa học chứng minh cho điều này (2). ứng các nhu cầu của mình, vì thế mà tiếp nhận những ảnh hưởng từ họ. Thậm chí, khoa học Hơn thế, con người bình thường không thể hiện đại đã chứng minh rằng, ngay từ khi còn sống ngoài gia đình (trừ một số trường hợp trong bụng mẹ những tháng cuối, thai nhi đã đặc biệt). Họ được sinh ra trong một gia đình, cảm nhận được những tác động từ người mẹ sống với gia đình suốt thời thơ ấu. Lớn lên họ và có những phản ứng tương tác với những kết hôn, có một gia đình nhỏ của riêng mình... kích thích đó. Từ đó đã ra đời một chuyên Mối quan hệ trong gia đình là quan hệ tình ngành giáo dục sớm dành cho thai nhi, gọi cảm, dựa trên sự yêu thương, chia sẻ, chăm là “Thai giáo”, theo đó, người mẹ mang bầu sóc lẫn nhau. Không có ở đâu khác, con người có thể giáo dục đứa con tương lai của mình được nhận nhiều tình cảm và nhiều sự chăm thông qua thính giác (cho bé nghe nhạc, nói sóc như ở gia đình. Đây là môi trường lý tưởng chuyện với bé...), thị giác (mẹ xem những hình cho sự hình thành và hoàn thiện nhân cách. ảnh tươi vui để tạo cảm xúc tốt đẹp, giúp tiết Xã hội hoá trong gia đình có vai trò quyết ra những hooc môn có lợi cho trẻ) và xúc giác định đối với việc hình thành nhân cách cá (massage, động chạm tới thai nhi để kích thích nhân còn bởi lẽ, ngoài những yếu tố sinh học tương tác)... và di tuyền, thì tri thức, kĩ năng chuyên môn, Khi trẻ được sinh ra, bằng sự chăm sóc của niềm tin, hệ giá trị - chuẩn mực... chỉ có thể mình, các thành viên trong gia đình giúp hình hình thành thông qua giáo dục. Đây là những 76 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA GIA ĐÌNH tài sản mà các thế hệ trước đã thu lượm, đúc hoá trong gia đình đối với cá nhân trong mỗi kết, sáng tạo và truyền lại cho các thế hệ giai đoạn cuộc sống đều có những khác biệt. sau, được các thế hệ sau lĩnh hội, biến đổi và Khi càng nhỏ, nhận thức càng non nớt, thì tác chuyển hoá thành kinh nghiệm của bản thân động của giáo dục gia đình tới cá nhân càng và tạo nên nhân cách của mình. Cũng chính mạnh mẽ; sự tiếp nhận càng đầy đủ và thụ giáo dục vạch ra kế hoạch và phương pháp bù động. Dần dần, khi trẻ lớn lên, nhận thức phát đắp những thiếu hụt, hạn chế do các yếu tố triển hơn, thì tác động này giảm dần và sự tiếp bẩm sinh - di truyền hoặc hoàn cảnh gây nên, nhận mang tính chủ động hơn, có chọn lọc nhằm xây dựng những nhân cách hoàn thiện hơn, thông qua “bộ lọc” của cá nhân. nhất có thể. Giáo dục còn có thể phát huy tối Cho tận tới khi về già, mỗi người vẫn có đa các mặt mạnh của các yếu tố chi phối sự thể có những thay đổi về nhận thức và tự điều hình thành và phát triển nhân cách và uốn nắn chỉnh hành vi của mình trong quá trình chung những sai lệch theo đúng hướng mong muốn sống với con cháu. Bởi lẽ trong nhiều trường của xã hội. Hơn thế, giáo dục có thể đi trước, hợp, đây là lúc người già cảm thấy những đón đầu sự phát triển để “hoạch định nhân quan niệm, cách suy nghĩ, cách sống của mình cách trong tương lai” phù hợp với sự phát triển không còn phù hợp với xã hội hiện đại- mà đại của xã hội. diện là những người trẻ sống cùng mình. Họ Mỗi cá nhân là một sản phẩm của sự xã hội sẽ thay đổi ứng xử, điều chỉnh cách sống của hoá trong gia đình. Những điều trẻ em lĩnh mình để thích ứng với các thế hệ sau; hoặc hội được ở gia đình trong những năm đầu đời thu mình lại nếu thấy không thể/không muốn sẽ hình thành những nét nền tảng của nhân thay đổi. cách. Các nhà tâm lý học đã chứng minh rằng Được tiến hành bởi nhiều chủ thể cùng lúc: gia đình là thiết chế xã hội đầu tiên quyết định Các chủ thể xã hội hoá trong gia đình có thể là sự hình thành nhân cách trẻ em. Những nét cha mẹ, ông bà, anh chị, họ hàng... Những nhà cơ bản nhất của nhân cách, đóng vai trò cơ giáo dục này không chỉ khác nhau về đặc điểm sở, nền tảng của toàn bộ nhân cách được hình nhân khẩu- xã hội (giới tính, độ tuổi, học vấn, thành chủ yếu trong giai đoạn đầu đời, khi em nghề nghiệp...), mà còn khác nhau về quan bé sống trong gia đình. Ngay cả những điều điểm, sở thích, cá tính, kiến thức xã hội... Rất mà cha mẹ không chủ ý truyền dạy cho con, ít người trong số họ là nhà giáo dục và được nhưng trẻ quan sát được hàng ngày thì cũng đào tạo. Những điều họ dạy bảo trẻ cũng rất sẽ rất tự nhiên ngấm vào trẻ và được chúng khác biệt, tuỳ thuộc vào những đặc điểm và lặp lại, học theo. Dấu ấn gia đình, vì thế, rất quan niệm của bản thân. Điều này dẫn đến kết đậm nét và khó xoá bỏ trong nhân cách mỗi quả là trẻ em trong gia đình nhận được lượng cá nhân, vì những gì được xây dựng ban đầu thông tin và kiến thức hết sức da dạng, thuộc thường rất bền vững, tuy sau đó có thể được nhiều lĩnh vực khác nhau, là cơ sở để hình điều chỉnh, nhưng rất khó bị xoá bỏ hoàn toàn. thành một tâm hồn phong phú với những tri thức đủ đầy. 1.2. Đặc điểm của quá trình xã hội hoá trong gia đình Được thực hiện bằng những phương pháp đa dạng và đặc thù: Xã hội hoá ở gia đình áp Là một trong những thiết chế thực hiện dụng những phương pháp hết sức đa dạng, có chức năng xã hội hoá cá nhân, sự xã hội hoá thể khoa học mà cũng có thể không, có thể có trong gia đình có những đặc trưng khác biệt lý trí mà cũng có thể chỉ dựa trên cảm tính- Tất so với các thiết chế còn lại. cả phụ thuộc vào điều: chủ thể giáo dục là ai. Là một quá trình liên tục và lâu dài từ khi Chẳng hạn, bố có thể là người nghiêm khắc, con người được sinh ra đến tận tuổi già. Một thích ra lệnh, yêu cầu tuân thủ kỷ luật nghiêm khi còn sống trong gia đình, thì quá trình này ngặt, thưởng phạt nghiêm minh; trong khi mẹ vẫn còn diễn ra và tác động tới mỗi người. Tuy thì mềm mỏng giảng giải, nhẹ nhàng thuyết nhiên, mức độ và tính chất tác động của xã hội phục, tỉ tê khuyên nhủ; còn bà thì cưng nựng, Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 77
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU chiều chuộng có phần vô nguyên tắc... Những điều kiện tốt nhất để con đạt được những cái phương pháp giáo dục của gia đình vừa đích mong muốn. phong phú, vừa là tổng hoà nhiều dạng thức: Được thực hiện thông qua cách thức tổ không chỉ yêu cầu mà còn thuyết phục; không chức đời sống gia đình, bởi lẽ gia đình không chỉ thuyết giảng mà còn bàn bạc, thảo luận; thể xây dựng cho mình một cơ sở vật chất không chỉ bằng mệnh lệnh mà còn bằng tình riêng, với những thể chế riêng và những cách cảm; không chỉ lý thuyết mà còn bằng việc làm thức riêng để giáo dục con cái, mà sự giáo dục cụ thể. ấy được thực hiện trên cơ sở những gì sẵn có Tương ứng với những phương pháp đó, xã của gia đình: trong khuôn viên gia đình, với hội hoá trong gia đình không sử dụng những cách thức tổ chức cuộc sống và sinh hoạt của bài giảng được soạn thảo bài bản với những gia đình. Không có những buổi học riêng để khái niệm trừu tượng cao siêu, mà thường thuyết giảng, phân tích, dạy dỗ con cái, mà tất bình dị, bằng những phương tiện sẵn có, với cả được lồng ghép trong các hoạt động sống những cách thể hiện tự nhiên, đơn giản. Và để của gia đình: Khi làm việc nhà, bố mẹ đồng không bị mâu thuẫn với những gì mình dạy dỗ thời hướng dẫn cho trẻ làm công việc nội trợ, con cái, bố mẹ thường phải chú ý làm gương, dạy chúng về đức tính đảm đang, chu đáo; Khi tỏ ra mẫu mực để các con noi theo. chăm sóc con, bố mẹ đồng thời dạy trẻ về tình Mang tính chủ quan cao: Vì đa chủ thể cảm gia đình, cách thể hiện sự quan tâm, chia và vì không được đào tạo, lại được tiến hành sẻ lẫn nhau giữa các thành viên; Khi hướng dẫn bằng nhiều phương pháp đặc thù, nên xã hội con chơi, bố mẹ rèn luyện cho con những kỹ hoá trong gia đình mang tính chủ quan cao, năng như sự khéo léo, óc phán đoán, khả năng từ nội dung đến phương pháp giáo dục, phụ phản xạ..., đồng thời dạy chúng tính nhường thuộc vào đặc điểm nhân khẩu xã hội, quan nhịn, sự phối hợp và tôn trọng luật chơi... điểm và tính cách của những người giáo dục. Vừa toàn diện, vừa cụ thể: Con người là Không những thế, mà ngay cả cách cư xử và một thực thể thống nhất của cả thể chất và sự đánh giá đối với con trẻ cũng rất chủ quan, tinh thần. Một con người phát triển phải có thể phụ thuộc vào tình yêu thương mà người lớn chất khoẻ mạnh, tinh thần sáng suốt, trí tuệ dành cho chúng. Thái độ, ứng xử và đánh giá minh mẫn, tâm hồn phong phú, tư duy lành của cha mẹ dành cho con cái mình là đặc biệt, mạnh... Tất cả những phẩm chất đó đều được khác hẳn với những đứa trẻ khác, vì nó dựa hình thành, định hình và vun đắp từ trong gia trên một tình cảm yêu thương đặc biệt, không đình. Chúng là một hệ thống phức hợp những thể so sánh với ai khác, và mang tính thiên vị giá trị mà xã hội hoá của gia đình phải hướng không thể phủ nhận. Vì lẽ đó, rất nhiều trường tới. Chúng vừa toàn diện, bao gồm đầy đủ mọi hợp, xã hội hoá của gia đình bị giảm hiệu quả khía cạnh của cuộc sống con người, lại vừa chi do thiếu sự khách quan cần phải có. tiết tỉ mỉ, nhằm tới từng tri thức và kỹ năng cụ Được thực hiện chủ yếu trên cơ sở tình thể để hiện thực hoá sự giáo dục đó. cảm: Vì thành viên trong gia đình là những Tuân thủ nguyên tắc: tôn trọng nhân cách, người ruột thịt và yêu thương nhau, nên xã cá tính và phẩm chất riêng của trẻ. Sở dĩ như hội hoá trong gia đình được thực hiện trên vậy là bởi sự xã hội hoá của gia đình hướng tới nền tảng của tình yêu thương. Những gì cha từng con người cụ thể, là những cá nhân riêng mẹ mong muốn và giáo dục con cái đạt tới, biệt, không giống nhau. Mỗi con người là một đều là những điều tốt đẹp, hàm chứa sự mong cá thể riêng, không lặp lại, kể cả anh chị em chờ một tương lai tốt đẹp cho con. Trong sự sinh đôi cũng không bao giờ giống nhau hoàn giáo dục đó có ấp ủ những dự định, những toàn. Vậy nên, cho dù sự giáo dục của cha mẹ ước muốn, những kỳ vọng... mà cha mẹ muốn là chung đối với các con, nhưng vẫn phải lựa dành cho con, muốn thấy con đạt được. Có theo cá tính, sở thích và khí chất của mỗi trẻ để những bậc cha mẹ sẵn sàng hy sinh nhiều đạt được hiệu quả. Với đứa con ngoan ngoãn, quyền lợi riêng của mình, dành cho con những nghe lời, thì cha mẹ có thể chỉ giảng giải, phân 78 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA GIA ĐÌNH tích là đủ. Nhưng với đứa con ngang tàng, ngỗ cấp kiến thức, còn sự giáo dục nhân cách chưa ngược, thì phải lựa lời, phải “nịnh nọt”, khen thực sự được coi trọng và đang được tiến hành “tâng bốc” cậu ta thì mới hy vọng hiệu quả... một cách chưa hiệu quả. Xã hội hoá trong gia Có thể nói, xã hội hoá của gia đình mang tính đình và xã hội hoá ở nhà trường bổ khuyết cho cá biệt cao, bởi nó tôn trọng nhân cách, cá tính nhau, mang tới cho cá nhân hai mảng đời sống và phẩm chất riêng của trẻ. tinh thần chính của thế giới “cái tôi”, mà thiếu 2. Mối quan hệ giữa xã hội hoá của gia đình bất cứ một mảng nào cũng sẽ dẫn tới sự khiếm và những môi trường xã hội hoá khác khuyết, què quặt và sự phát triển lệch lạc của 2.1. Xã hội hoá của gia đình và xã hội hoá con người. của nhà trường Tuy nhiên, thực tế Việt Nam hiện nay cho Nhà trường là thiết chế xã hội hoá tiếp theo, thấy hai dạng xã hội hoá này đang tách rời nơi trẻ em được sống trong một tập thể khác, nhau, thiếu sự liên kết và hỗ trợ cần thiết- điều không phải là những người thân trong gia mà đáng ra chúng phải được thực hiện và thực đình. Đây là nơi cung cấp cho các em những hiện thật tốt. kiến thức và kỹ năng đa dạng, trong đó có cả - Xã hội hoá trong gia đình và xã hội hoá ở những điều mà các thành viên lớn tuổi trong nhà trường còn có sự khác biệt về chủ thể xã trong gia đình không truyền dạy cho trẻ. Môi hội hoá. Ở nhà trường, chủ thể này là các thày trường xã hội đa dạng trong nhà trường tạo cơ cô giáo, những nhà giáo dục chuyên nghiệp, hội cho trẻ tiếp xúc với các kiểu người đa dạng, được đào tạo bài bản, được chuẩn bị chu đáo hình thành nên cho các em nhận thức về vị trí trước khi lên lớp. Dù quá trình giảng dạy có và vai trò xã hội của mình. Trường học đồng khác nhau, nhưng định hướng và những nội thời là bộ máy hành chính đầu tiên mà trẻ em dung cụ thể thì luôn thống nhất, cung cấp cho được tiếp xúc, với những nội quy, quy định, kế học sinh những kiến thức chuẩn mực đã được hoạch, thời khóa biểu... nghiêm ngặt mà các phê duyệt. Kết quả là, học sinh chỉ khác nhau em phải tuân thủ. về mức độ tiếp nhận, còn những gì họ thu Cùng là xã hội hoá, cùng nhằm tới một đối nhận được ở nhà trường thì hoàn toàn giống tượng là con trẻ, cùng chung mục tiêu tạo nên nhau, như những sản phẩm công nghiệp được những công dân tốt cho xã hội, nhưng xã hội sản xuất hàng loạt. hoá trong gia đình và xã hội hoá trong nhà Còn trong gia đình, các nhà giáo dục là trường có rất nhiều điểm khác biệt. những người thân ở thế hệ trước, hầu như - Nếu như xã hội hoá trong gia đình là sự không có ai được đào tạo về kĩ năng giáo dục giáo dục ban đầu, tạo nền móng hình thành trẻ, mà họ dạy dỗ các em theo hiểu biết và quan nhân cách cho trẻ, hướng tới lợi ích của bản điểm cá nhân của mình. Vì thế, “sản phẩm” của thân trẻ và gia đình, dòng tộc, thì xã hội hoá mỗi gia đình hết sức khác nhau, không bao giờ của nhà trường ở tầm cao hơn, vĩ mô hơn, lặp lại, tạo nên tính đa dạng cho xã hội. nhằm định hình nhân cách đó, hướng nó tới Nếu kết hợp được hai khía cạnh này của xã mục tiêu chung và phục vụ lợi ích chung của hội hoá của gia đình và nhà trường thì sẽ có toàn xã hội. những sản phẩm lý tưởng: vừa quy chuẩn theo - Xã hội hoá trong gia đình là sự giáo dục yêu cầu và định hướng của xã hội, lại vừa là tổng quát, cả về thể lực, trí lực, và đạo đức, duy nhất, đầy cá tính, không lặp lại. Tiếc rằng thẩm mỹ..., rất đa dạng và nhiều chiều, bao hiện nay hai khía cạnh này vẫn tách biệt, chưa quát mọi khía cạnh của nhân cách. Nó khác có sự đan xen, phối hợp. với xã hội hoá của nhà trường chủ yếu nhằm - Phương pháp xã hội hoá tại gia đình và tới việc trang bị kiến thức nhiều mặt, từ hiểu nhà trường cũng khác nhau. Ở trường, cho dù biết về thế giới tự nhiên đến những kiến thức những phương pháp giảng dạy cụ thể mà các lịch sử, xã hội. Trong khi gia đình thiên về giáo thày cô áp dụng có khác nhau, thì chúng đều dục nhân cách, thì nhà trường thiên về cung là những phương pháp khoa học, được thẩm Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 79
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU định, có cơ sở lý luận để vận dụng. Trong khi đó, khách trong khoảng thời gian họ lưu lại nơi đó xã hội hoá ở gia đình áp dụng những phương và chỉ trong khuôn viên của thiết chế. Nghĩa pháp hết sức đa dạng và đặc thù như đã nêu. là, sự quản lý của gia đình đối với cá nhân bao Những phương pháp đó, tuy rằng không phải quát hơn, toàn diện hơn và trách nhiệm hơn so lúc nào cũng có cơ sở khoa học, nhưng lại đa với sự quản lý ngoài xã hội. dạng và phù hợp với nhiều chủ thể xã hội - Tại các thiết chế xã hội ngoài nhà trường, hoá, và được sử dụng linh hoạt. Chúng cũng tác động mạnh mẽ và quan trọng nhất đến quá thường mang lại hiệu quả cao hơn so với các trình xã hội hoá cá nhân là tập thể lao động mà phương pháp giảng dạy tại nhà trường. Nếu cá nhân là thành viên. Sự xã hội hoá của thiết các phương pháp xã hội hoá ở gia đình và ở chế xã hội này (như đã phân tích) mang tính nhà trường kết hợp được với nhau một cách pháp lý cao, dựa trên những quy định chặt chẽ, hợp lý, thì sẽ phát huy được điểm mạnh của nên nghiêm ngặt, khô cứng và lạnh lùng, đối mỗi loại, bổ khuyết những hạn chế cho nhau. lập với sự linh hoạt, mềm dẻo và tình cảm của Chắc chắn hiệu quả giáo dục sẽ được nâng cao xã hội hoá trong gia đình. Tuy vậy, tập thể lao hơn nhiều. động cũng cũng giống với gia đình ở chỗ nó là 2.2. Xã hội hoá của gia đình và xã hội hoá một tiểu văn hoá riêng biệt, mà cá nhân phải của các thiết chế xã hội chấp nhận và học hỏi để hoà nhập. Sự xã hội Bên cạnh nhà trường, các thiết chế xã hội hoá của tập thể lao động đối với thành viên của cũng góp phần không nhỏ vào việc xã hội mình mạnh mẽ tới mức không chỉ hình thành hoá cá nhân. Đó là các thiết chế văn hoá (nhà nên cho họ những kỹ năng nghề nghiệp (nhiều hát, rạp chiếu phim, hiệu sách...), các thiết chế khi được thực hành suốt đời) mà thậm chí còn kinh tế (doanh nghiệp, công ty, xí nghiệp...), tạo nên cả những “bệnh nghề nghiệp”: giáo các thiết chế giáo dục (các cơ sở đào tạo, dạy viên mắc “bệnh” nói nhiều, giảng giải lỹ lưỡng; nghề...), các thiết chế tôn giáo (đình, đền, bác sĩ mắc “bệnh” cẩn trọng quá mức, nhìn đâu chùa, miếu...) và các loại thiết chế khác. Vai trò cũng thấy nguy cơ mắc bệnh; doanh nhân mắc xã hội hoá của các thiết chế này đối với con “bệnh” nhìn vật gì cũng nghĩ tới khả năng biến người ngày càng gia tăng, bởi phần lớn thời nó thành hàng hoá mang lại lợi nhuận... gian ngoài gia đình, các cá nhân tham gia hoặc Có thể nói, các thiết chế xã hội đều bằng chịu ảnh hưởng từ các thiết chế đó. Mà từ khi cách này hay cách khác tham gia hoặc có tác đến tuổi đi học thì thời gian con người sinh động tới quá trình xã hội hoá cá nhân. Mỗi hoạt ở ngoài nhiều hơn ở gia đình. thiết chế đều có những đặc điểm và những thế Giáo dục xã hội thông qua các thiết chế mạnh riêng, những nội dung và phương pháp nêu trên có những điểm khác biệt về cơ bản so xã hội hoá riêng, không thể thay thế nhau, mà với giáo dục trong gia đình. bổ sung và hỗ trợ cho nhau thực hiện chức năng xã hội hoá cá nhân. Sự xã hội hoá của các - Nếu như trong gia đình việc quản lý trẻ thiết chế xã hội chủ yếu dựa trên các nội qui, em không chỉ bó gọn trong thời gian, không qui chế và quy định... khô cứng và chặt chẽ, gian, công việc trong gia đình mà còn mở rộng khác hẳn sự mềm dẻo và linh hoạt của xã hội ra tới những nhóm bạn, các mối quan tâm hoá trong gia đình. cũng như những điều cuốn hút trẻ ngoài xã hội, thì sự quản lý của các thiết chế xã hội đối 2.3. Xã hội hoá của gia đình và các nhóm với thành viên hoặc khách hàng của mình chỉ xã hội giới hạn trong khoảng thời gian mà cá nhân Khi một em bé đến trường mầm non, là bắt làm việc hoặc hoạt động tại thiết chế đó và đầu được tiếp xúc với những người khác ngoài chỉ bó hẹp trong không gian của thiết chế. gia đình. Những bạn cùng lứa ở trường thực sự Các cơ quan, doanh nghiệp chỉ quản lý nhân là một thế giới mới, có ảnh hưởng lớn đối với viên trong giờ làm việc; các địa điểm giải trí, em, bởi đây là lần đầu tiên em được biết đến nơi sinh hoạt tôn giáo... chỉ có trách nhiệm với những cách suy nghĩ, ứng xử, hành động khác 80 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA GIA ĐÌNH với những gì đã quen thuộc ở gia đình. Lần đầu Tuy nhiên, nhóm bạn cũng đồng thời là môi tiên có những khác biệt để em bé so sánh và trường để cá nhân, nhất là các em nhỏ, tiếp lựa chọn, nên em thấy lạ lẫm, tò mò khám phá xúc với những thông tin không lành mạnh, và thích thú làm theo những cách thức mới lạ thực hành những hành vi không được phép, như các bạn. Những nhân tố mới bắt đầu xuất nên rất có thể có những tác động xấu tới nhân hiện trong thế giới “cái tôi” của em. cách. Có thể nói, nhóm bạn bè cùng lứa tuổi Trong cuộc đời, mỗi người chúng ta tham có tác động mạnh mẽ đến cá nhân tới mức, gia vào rất nhiều nhóm xã hội khác nhau: nhóm có những lúc có thể lấn át ảnh hưởng của gia bạn bè, nhóm sở thích, nhóm nghề nghiệp…, đình và nhà trường. Câu ngạn ngữ của người Anh: “Hãy cho tôi biết bạn anh là ai, tôi sẽ nói trong đó nhóm bạn đóng vai trò quan trọng cho biết anh là ai’” chính là hàm ý về tác động nhất. Nhóm bạn là môi trường xã hội hoá khác này của nhóm bạn. hẳn gia đình. 2.4. Xã hội hoá của gia đình và truyền - Trong nhóm bạn, trẻ hoạt động mà không thông đại chúng (hoặc ít) có sự giám sát trực tiếp của người lớn. Với vị thế bình đẳng như nhau trong nhóm Trong cuộc sống hiện đại ngày nay, truyền bạn, trẻ tự tin hơn, độc lập hơn, nên có thể chủ thông đại chúng đã trở thành không thể thiếu. động và tự do thể hiện suy nghĩ, cá tính của Với đủ loại thông tin trên mọi lĩnh vực, các mình. Những phẩm chất mới được hình thành phương tiện truyền thông đại chúng đã thực sự trở thành một công cụ hữu hiệu trong việc và được tạo điều kiện để phát triển. Sự tự do cung cấp thông tin, phổ biến kiến thức, tuyên của nhóm bạn cho phép trẻ thực hiện nhiều truyền các giá trị văn hoá, phổ cập hệ chuẩn hành vi mà ở gia đình và ở trường không được mực xã hội... Cũng vì thế mà truyền thông đại phép làm. Điều này một mặt khuyến khích tính chúng có tác động rất mạnh mẽ đến suy nghĩ sáng tạo của trẻ, nhưng mặt khác cũng tiềm ẩn cũng như hành vi của người dân. Nó có thể tạo nguy cơ thiếu định hướng, dẫn tới những hành nên và lan toả những hiệu ứng tốt đẹp một vi lệch chuẩn. Những khác biệt trong suy nghĩ, cách rộng rãi và nhanh chóng tới khó lường, hành động của trẻ bắt đầu làm phát sinh mâu như huy động hàng tỷ đồng quyên góp từ thuẫn giữa em với gia đình và giữa gia đình với thiện trong một thời gian ngắn. Nhưng nó nhóm bạn của em. đồng thời cũng có thể gây ra những hệ quả - Sự xã hội hoá trong lòng nhóm bạn được khó lường, ví dụ, khiến cả cộng đồng tẩy chay diễn ra chủ yếu thông qua những ảnh hưởng một loại sản phẩm bị công bố là không bảo lẫn nhau một cách không chủ định. Không ai đảm an toàn và có thể gây bệnh. nghĩ rằng mình sẽ giáo dục những người bạn Có thể nói, các thành viên của xã hội đều của mình, nhưng một cách hết sức tự nhiên mà chịu ảnh hưởng ở mức độ khác nhau từ những thái độ, ứng xử, hành vi của anh ta được các gì mà các phương tiện truyền thông mang bạn chấp nhận, chia sẻ và học theo. Còn bản đến. Nhất là hiện nay con người tiếp xúc với thân anh ta cũng tự mình học hỏi, làm theo các phương tiện này ngay từ khi chưa biết nói, các bạn. Trong những điều mà các thành viên thì ảnh hưởng của chúng càng mạnh mẽ hơn. trong nhóm bạn ảnh hưởng lẫn nhau như thế, Đây là một kênh quan trọng phổ biến văn hóa, có rất nhiều điều họ không được biết; không giúp cho con người có thể hiểu được những thể thực hiện ở nhà, ở trường hoặc ở tập thể mẫu văn hóa, những nền văn hóa khác. Truyền lao động của mình. Đây là một kênh bổ sung thông cũng làm cho các thành viên trong một thông tin và rèn luyện kỹ năng rất hữu hiệu đối xã hội gắn kết với nhau hơn thông qua những với những khiếm khuyết trong xã hội hoá của mối quan tâm chung, những giá trị chung, đặc gia đình và nhà trường. Ví dụ như những hiểu biệt là khi có những sự kiện nổi bật như các biết về tính dục, về quan hệ khác giới và tình giải thể thao lớn, các thảm hoạ… yêu...; những kỹ năng tham gia các trò chơi, kỹ Bên cạnh mặt tích cực đó, truyền thông đại năng xử lý các tình huống thực tế... chúng, với tính chất đa dạng của mình, còn Số 23 - Tháng - 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 81
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU phổ biến những thông tin lạ lẫm, những giá trị Tài liệu tham khảo khác lạ, không phù hợp với văn hoá Việt Nam. 1. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2012), Kỷ yếu Hội Ví dụ, những quảng cáo phô trương, kệch thảo “Tổng kết nghiên cứu giáo dục phổ thông của cỡm và vụ lợi đã vô tình hình thành những Việt Nam và một số nước trên thế giới xây dựng giá trị ảo như “sành điệu”, “style” (mốt); cổ suý chương trình giáo dục phổ thông các nước trên thế cho lối sống chuộng vật chất, tiêu dùng- vứt giới và Việt Nam - Đề xuất hướng nghiên cứu tiếp bỏ; ve vuốt tính ngạo mạn, coi mình là “hàng theo của đổi mới giáo dục phổ thông sau 2015 của đầu”, “duy nhất”, Number One”, “mọi người phải Việt Nam”, HN. ngước nhìn”... Với giới trẻ, những người chưa đủ bản lĩnh và chưa đủ tri thức để nhận diện 2. Đào Thị Oanh (2017), Vai trò của gia đình chân giá trị của sự vật, thì những mặt trái trên trong giáo dục trẻ, Viện Nghiên cứu Sư phạm- đây càng tác động mạnh mẽ hơn, vì sự mới lạ, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội; ngày 16/8/2017; khác thường của chúng. http://vncsp.hnue.edu.vn/ban-tron-giao-duc/ Chưa kể, tác động tiêu cực của truyền article/237.aspx thông đại chúng còn ở chỗ nó làm cho những 3. G. P. Di Nicola, A. Danese (2006), Le ragioni người “nghiện” (ví dụ nghiện TV) dành quá del matrimonio. Aspetti di sociologia della famiglia nhiều thời gian cho nó, và trở nên thụ động, - Những lý lẽ của hôn nhân. Những khía cạnh xã suốt ngày chỉ ngồi trước màn hình. hội của gia đình, Effatà Editrice, Torino. Nếu so sánh với xã hội hoá trong gia đình, 4. Lê Thị Hồng Hải (2015), Chức năng xã hội thì tác động của truyền thông tới công chúng hoá của gia đình Việt Nam từ Đổi mới (1986) đến có những khác biệt to lớn và cơ bản: Sự xã hội nay, Tạp chí Nghiên cứu Gia đình và Giới, số 1, hoá của truyền thông là một chiều, hầu như tr. 33-41. không có tương tác, không tiếp nhận phản ứng và không nhận biết được thái độ của 5. http://edu.net.vn người xem. Vì sự xã hội hoá khô cứng và máy 6. Macionis John, J. (1987), Xã hội học, Nxb. móc đó mà truyền thông đại chúng được nhà Thống kê, Hà Nội. xã hội học Macionis gọi là một phương tiện lập 7. Nguyễn Hữu Minh (chủ biên) (2014), Gia trình thái độ và niềm tin của chúng ta (6, tr.171). đình Việt Nam trong quá trình công nghiệp hoá, Xét từ góc độ này, xã hội hoá của truyền thông hiện đại hoá và hội nhập từ cách tiếp cận so sánh, đại chúng không thể sánh được với xã hội hoá Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. của gia đình. Tuy nhiên, xét về khía cạnh phong phú và 8. Lê Sơn (2004), Nhân cách và sự hình thành đa dạng của tri thức thì không gia đình nào có nhân cách, Chuyên đề khoa học, TP.HCM. thể sánh được với truyền thông. 9. Schaefer Richard T. (2007), Xã hội học, Nxb. * Thống kê, Hà Nội. * * 10. Lê Ngọc Văn (2011), Gia đình và biến đổi Như vậy, trong mối quan hệ và tương tác gia đình ở Việt Nam (Sách chuyên khảo), Nxb. đa chiều với các môi trường xã hội hoá khác, Khoa học xã hội, Hà Nội. xã hội hoá gia đình là một công cụ quan trọng 11. Viện Gia đình và Giới (2010), Một số vấn đề và hiệu quả trong xã hội hoá cá nhân, đặc biệt cơ bản về gia đình Việt Nam giai đoạn 2011- 2020, là ở giai đoạn đầu đời. Nếu có thể kết hợp và Báo cáo tóm tắt kết quả đề tài cấp bộ. hỗ trợ, bổ khuyết lẫn nhau, thì các tác nhân xã hội hoá này sẽ tạo nên một sức mạnh tổng lực, Ngày nhận bài: 8 - 1 - 2018 hoàn hảo, hứa hẹn mang lại hiệu quả tốt đẹp. Ngày phản biện, đánh giá: 11 - 3 - 2018 Đ.T.V.C (PGS,TS. Nguyên Phó Hiệu trưởng Ngày chấp nhận đăng: 23 - 3 - 2018 Trường ĐHVH HN 82 Số 23 - Tháng 3 - 2018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học