Xem mẫu
- Chú gi i v chuyên lu n
"Gi i thi u K ch Hình Th " c a
Bonnie Marranca
Khi vi t chuyên lu n "The Theatre of Images: An Introduction", Bonnie
Marranca nh m vào i tư ng là gi i nghiên c u v k ch ngh ương i nên ã
s d ng nhi u thu t ng chuyên bi t. Trong khi ó, n n k ch ngh Vi t Nam còn
quá non n t nên t v ng thu t ng còn r t h n ch . Vi c d ch thu t sang Vi t ng ,
do ó, ph i ương u v i r t nhi u khó khăn. (Ch ng h n, có th t m d ch thu t
ng "Theatre of Images" là "Sân Kh u Hình nh" ho c "K ch Hình Th ", nhưng
tôi xin ch n cách g i "K ch Hình Th " gi s nh t quán v thu t ng trang
Sân Kh u c a website Ti n V này). B i các t i n ti ng Vi t thông d ng không
th cung ng và chính xác các t ng chuyên môn, tôi ã ph i t ch tác các
thu t ng tương ương d a trên kinh nghi m cá nhân trong ho t ng sân kh u.
Hy v ng nh ng chú gi i dư i ây s làm sáng t thêm ôi ph n v ý nghĩa căn b n
c a chuyên lu n. Bên c nh ó, m t s ý ni m v m h c và ngh thu t trình di n
ương i cũng ư c gi i thích và minh h a b ng các ví d c th .
{1}
Richard Kostelanetz vi t:
... n n k ch ngh m i óng góp vào s n i d y c a văn hóa ương i nh m
ch ng l i v trí t i ưu c a văn t ; vì nó chính là n n k ch ngh c a m t th i ih u
văn t [post-literate] (ch này không có nghĩa là mù ch )...
- L i tuyên b mang rõ nh hư ng c a Marshall McLuhan này ư c
Marranca trích ra t Richard Kostelanetz, The Theatre of Mixed Means: An
Introduction to Happenings, Kinetic Environments, and Other Mixed-means
Performance (New York: Dial Press, 1968). Tri t lý c a Marshall McLuhan (1911
- 1980) ã gây nhi u nh hư ng quan tr ng trong gi i lý lu n và sáng tác ngh
thu t Hoa Kỳ ương i. Tác ph m c a McLuhan bao g m nhi u tài và khó có
th tóm lư c quá ơn gi n. ây, chúng tôi ch xin nêu lên vài i m chính ã nh
hư ng n tư duy c a Kostelanetz và Cage. Trư c h t, McLuhan xem t t c
phương ti n khoa h c k thu t không t n t i c l p hay bên ngoài con ngư i, mà
ch như s n i dài hay m r ng c a cơ th con ngư i (ví d : bánh xe ch là s n i
dài c a ôi chân). Theo ông, nh ng phương ti n truy n thông i n t ương i
nên ư c hi u như là s n i dài và m r ng c a các giác quan và h th ng th n
kinh trung ương. McLuhan cho r ng nh ng thay i trong phương ti n truy n
thông và khoa h c k thu t, b t k nh m n m c ích ng d ng nào, u có kh
năng làm thay i con ngư i. B t k con ngư i mu n truy n t n i dung gì, chính
m i quan h h u cơ và h tương gi a con ngư i và phương ti n truy n t s làm
thay i b n ch t c a n i dung ó. i u này ư c th hi n qua câu tuyên b n i
danh c a ông thư ng ư c nhi u ngư i nh c l i: "The medium is the message"
(phương ti n truy n t chính là n i dung truy n t), và ông ã gi i thích i u
này trong cu n Understanding Media r ng: "T t c m i phương ti n k thu t d n
d n t o nên m t môi trư ng s ng hoàn toàn m i cho con ngư i. Nh ng môi
trư ng s ng không ph i ch là nh ng mi ng gi y gói mang tính th ng, mà là
nh ng ti n trình y tính năng ng." [Marshall McLuhan, Understanding Media:
The Extensions of Man (New York: The New American Library, 1964), viii].
McLuhan nh n th y r ng nhi u s i thay v xã h i trong th k 20 xu t phát t
s thoái b c a môi trư ng cơ khí cũ (v n ư c t o nên b i k thu t n loát), và s
l n m nh c a môi trư ng i n t m i ( ư c t o nên b i n n tân k thu t v i n
tho i, truy n thanh và truy n hình vi n liên). N n văn hóa n loát cũ ư c xây
d ng trên tư duy tuy n tính, trong ó, m i s vi c ư c ti n hành theo t ng bư c,
- và qua t ng khâu, trong m t di n trình ráp n i theo chi u d c. Trong n n văn hóa
n loát cũ, văn t óng vai trò chính; con ngư i ngày trư c ch y u dùng ch vi t
và l i nói di n t và lĩnh h i tư tư ng. N n văn hóa i n t m i ư c xây d ng
trên tư duy a t ng, a phương, ng chuy n và ph c h p. Trong n n văn hoá i n
t m i, văn t không còn óng vai trò chính, mà âm thanh, hình nh, màu s c, và
chuy n ng trong không gian ba chi u dư i d ng các c u trúc phi văn t óng vai
trò chính trong vi c truy n t tư tư ng. Như chúng ta th y, t các m u qu ng cáo,
cho n thông tin trên Internet, cho n sân kh u ngh thu t, càng ngày vai trò c a
văn t càng y u i, như ng l i cho các c u trúc phi văn t t ơn gi n n ph c
t p; và ng th i, co ngư i càng ngày càng có kh năng di n t và lĩnh h i tư
tư ng không c n văn t .
Kostelanetz v n d ng quan i m này c a McLuhan g i th i i tân i n
t là th i i "h u văn t '" (post-literate age); và ông nh n m nh r ng "h u văn t "
không ph i là "mù ch " (illiterate). ây, ta l i th y thêm r ng trong th i i "h u
văn t " con ngư i càng ngày càng th c nh ng kh năng truy n t và c m nh n
mà con ngư i c a n n văn hóa n loát không th có ư c.
Theo McLuhan, chính phương ti n truy n thông i n t ương i ã bi n
th gi i hôm nay thành m t "global village" (làng toàn c u), trong ó kh năng
truy n t c a con ngư i ang ư c n i dài và m r ng t i a v m i phương
di n, và chính kh năng truy n t m i này t o nên s bi n thái nh t nh trong
n i dung truy n t (t n i dung xây d ng trên văn t , n n i dung xây d ng trên
nh ng c u trúc phi văn t ). Tuy nhiên, t c phát tri n nhanh chóng c a nh ng
phương ti n truy n thông i n t ương i có th t o ra nh ng s m t thăng b ng
trong i s ng xã h i (con ngư i có th không t thích ng k p th i v i t c
phát tri n c a nh ng phương ti n này, như th sau m t êm ng chúng ta th c d y
và h t s c lúng túng, v ng v , khi th y tay, chân, tai, m t ã ư c kéo dài ra và
m r ng ra m t cách nhanh chóng b t ng ).
- McLuhan nh n m nh vai trò c a ngh sĩ sáng t o i v i nh ng i thay
này. Ông cho r ng b i ngh sĩti p xúc v i th gi i ch y u qua trung gian c a các
giác quan, nên h v n có kh năng nh y bén n m b t nh ng i thay v môi
trư ng s ng. Ông nh n th y nh ng ngh sĩ th nghi m ti n phong như John Cage
là nh ng nhà tiên tri c a môi trư ng tân i n t , và ông cho r ng nhi m v c a
nh ng nhà tiên tri này là dùng ngh thu t (như m t khí c tác ng n c m quan
con ngư i) hư ng d n xã h i làm cách nào tái i u ch nh, tái trang b h
th ng tâm lý c a mình nh m tiên li u và áp ng k p th i nh ng s kéo dài và m
r ng m i c a các phương ti n truy n t (McLuhan, Understading Media, 71). Nói
cách c th , nh nh ng th nghi m ngh thu t (v nh c i n t , v sân kh u a
phương ti n, v tính a t ng, a phương và b t kh oán trong tư duy m i) c a
nh ng nhà ti n phong như Cage t nh ng năm 30, mà con ngư i hôm nay có th
s ng hòa h p v i môi trư ng tân i n t và, nh ó, c m quan c a h ư c n i dài
và m r ng thư ng th c ngh thu t ương th i. Th c v y, nh ng ngư i chưa t
thích ng ư c v i môi trư ng tân i n t là nh ng ngư i còn bám r t ch t vào
phương cách tư duy c a n n văn hóa n loát cũ; h ch thư ng th c ư c lo i ngh
thu t mang tư duy tuy n tính và ch y u di n t qua trung gian văn t ; h không
th hi u n i nh ng lo i ngh thu t mang tư duy a t ng, a phương, ng chuy n,
ph c h p và di n t ch y u b ng nh ng c u trúc phi văn t ; và ng th i, h
thư ng là nh ng ngư i mang b nh s k thu t (technophobia).
{2}
Cu n Theatre of Images (New York: Drama Books Specialists, 1977) c a
Bonnie Marranca g m m t s chuyên lu n nh m gi i thi u ba k ch b n c a ba
k ch tác gia Robert Wilson, Richard Foreman và Lee Breuer. ng th i, cu n này
ăng l i nguyên tác ba k ch b n này cùng m t s hình nh minh ho và tài li u liên
h .
{3}
- Nhóm Ontological-Hysteric Theater ư c Richard Foreman thành l p năm
1968. T ó cho n năm 1976 (khi Marranca vi t chuyên lu nnày), Foreman ã
sáng tác và dàn d ng 14 v k ch cùng v i nhóm này. Thành công nh t là v The
Threepenny Opera, công di n t i Vivian Beaumont Theater Lincoln Center.
{4}
Nhóm Byrd Hoffman School for Byrds ư c thành l p năm 1970 v i s
góp s c c a Robert Wilson. Cho n năm 1976, h ã d ng r t nhi u v , n i b t
nh t là các v : Deafman Glance, The King of Spain, The Life and Times of Joseph
Stalin và The $ Value of Man. Wilson còn c ng tác v i khúc tác gia Philip Glass
th c hi n v nh c k ch Eistein on the Beach.
{5}
Nhóm Mabou Mines ư c thành l p năm 1970. Lee Breuer làm o di n
cho nhóm này trong v Mabou Mines Performs Samuel Beckett (m t v k ch trình
di n v s trình di n v k ch c a Beckett). Lee Breuer còn sáng tác và o di n
các v khác như The Red Horse Animation, The B Beaver Animation, The
Shaggy Dog Animation, và The Saint and the Football Players.
{6}
Nh ng v di n "spectacles" c a Stuart Sherman: "spectacles" là ki u chơi
ch c a Stuart Sherman nh m t o nên hai nghĩa cùng lúc: "nh ng màn di n ngo n
m c"/"lăng kính".
{7}
Hình tư ng ngôn t (verbal imagery) là m t phương cách lo i b tuy n tính
th i gian (temporal linearity) ra kh i l i nói, và thay vào ó b ng nh ng tác ng
mang không gian tính (spatial effects). Trong k ch cũ l i nói c a nhân v t x y ra
- trong th i gian; trong K ch Hình nh, nh ng m nh ch có th ư c phóng chi u
lên phông sân kh u hay lên thân th c a di n viên, trong khi ó di n viên th c
hi n các công tác t o hình hay t o thanh khác. Như trong o n b t u Màn 3 v
A Letter for Queen Victoria c a Robert Wilson, nh ng hình ch CHITTER
CHATTER ư c phóng lên tràn ng p phông sân kh u khi các di n viên ang
ng, ng i, i l i và nói l m nh m nh ng i u h u như vô nghĩa. M t cách khác
lo i b tuy n tính th i gian là cho di n viên làm ra v ang nói i u gì ó,
nhưng t t c nh ng âm thanh phát ra u vô nghĩa khi n khán gi không c n ti p
t c theo dõi các di n viên ang nói gì (trong th i gian), mà t p trung vào vi c quan
sát h ang làm gì (trong không gian). Như trong nhi u màn c a v k ch v a nêu,
các di n viên có th phát âm "SPUPS SPUPS SPUPS...", hay "HAP HATH HAT
HAP...", hay "AH UN AH UN..." r t nhi u l n và r t lâu, trong khi ang th c hi n
nh ng công tác khác.
{8}
"Stage picture" (k ch chi u) là m t thu t ng ch hình nh c a toàn c nh
sân kh u trong m t cu c trình di n. Hình nh này ư c nhìn như m t b c tranh
hay m t hình ch p trong ó t t c màu s c, ư ng nét, hình kh i là k t qu t ng
h p c a m i chi ti t mang tính t o hình (t y trang, o c , b c nh, ánh sáng, n
hình th thân xác c a di n viên. Su t th i gian trình di n, hình nh này không
ng ng thay i nh ng m c khác nhau. Trong K ch Hình nh, s thay i này
ư c c bi t lưu tâm b i nhà d ng k ch, b i nó ư c s d ng như m t phương
ti n di n t phi-ngôn-ng c c kỳ h u hi u.
{9}
Ba k ch b n c a ba k ch tác gia Robert Wilson, Richard Foreman và Lee
Breuer, ư c xu t b n trong cu n The Theatre of Images (xem chú gi i s 2). Bài
vi t này c a Bonnie Marranca chính là l i d n nh p c a cu n sách y (xem ph n
- "Introduction", trong The Theatre of Images, trang ix-xv); sau này, Marranca cho
in l i bài vi t này trong tuy n t p chuyên lu n Theatrewritings (New York:
Performing Arts Journal Publications, 1984) dư i nhan "The Theatre of
Images: An Introduction" (trang 77-82). B n in l i (chính là nguyên tác c a b n
d ch Vi t ng này) hoàn toàn gi úng t ng ch như b n u tiên. Ch có m t i u
khác bi t là cu i b n u tiên, Marranca ghi nơi vi t và th i i m hoàn thành
chuyên lu n là "New York City, 1976"; nhưng cu i b n in l i, Marranca l i ghi
"[1977]" ( ây là năm xu t b n cu n The Theatre of Images).
{10}
M h c âm nh c c a John Cage ã gây nh hư ng n K ch Hình nh là
m h c t cơ s trên ý ni m v s b t nh (indeterminacy). Ý ni m này nói n
lo i tác ph m có kh năng làm sinh ra vô s cách trình di n khác nhau, nghĩa là
lo i tác ph m hi n h u như m t kh th ngh thu t m r ng, cho phép ngư i trình
di n ư c th hi n theo b t kỳ cách th nào. Tác ph m tiêu bi u u tiên c a ý
ni m v s b t nh là Winter Music (1957). Tác ph m này g m 20 trang nh c cho
20 dương c m th trình di n. Trên m i trang, Cage ghi t 1 n 61 h p âm không
theo b t kỳ th t nào. M i h p âm g m t 1 n 10 n t, ho c là m t chùm bán
âm (cluster). M i h p âm i kèm v i 2 b khóa (clef). N u 2 b khóa này gi ng
nhau (cùng là khóa cao ho c khóa tr m), thì t t c các n t trong h p âm ư c ánh
úng cao ã ghi. N u 2 b khóa này khác nhau (1 khóa cao, 1 khóa tr m), thì
m t s n t (b t kỳ) ư c ánh theo khóa cao, m t s n t (b t kỳ) ư c ánh theo
khóa tr m. N u h p âm có 2 n t, thì m t n t (b t kỳ) ư c ánh theo khóa cao,
m t n t (b t kỳ) ư c ánh theo khóa tr m. i v i h p âm có nhi u hơn 2 n t,
thì trên h p âm có ghi s ch t l s lư ng n t ư c ch n ánh theo khóa cao
ho c tr m (b t kỳ), v.v... M i dương c m th ư c phát cho m t trang nh c hoàn
toàn khác nhau v n i dung h p âm và cách trình bày. M i ngư i s t ý ch n l a
m t th t (b t kỳ) nào ó trong kho h p âm ư c cung c p kh i s trình di n,
- và t ý ch n l a m t cách gi i quy t (b t kỳ) nào ó th hi n n i dung c a các
h p âm. K t qu là m t b n nh c luôn luôn bi n thiên m i l n ư c trình di n; và
k t qu này n m ngoài s tư ng tư ng c a chính John Cage, tác gi .
T ó cho n năm 1961, Cage vi t liên t c nh ng tác ph m "b t nh"
quan tr ng. như: Concert for Piano and Orchestra (1957-58), Fontana Mix (1958),
Variations I (1958), Sounds of Venice (1959), Water Walk (1959), Music for
Amplified Toy Piano (1960), Solo for Voice 2 (1960), Music for "The Marrying
Maiden" (1960), Cartridge Music (1960), Atlas Eclipticalis (1961) và Variations II
(1961). John Cage thuy t trình v ý ni m "b t nh" trong tác ph m ngh thu t vào
năm 1958. Nh ng bài thuy t trình này ư c in l i trong cu n sách l ng danh c a
ông: Silence (Middletown, Connecticut: Wesleyan University Press, 1961).
{11}
John Cage cũng k t h p v i Merce Cunningham t o d ng nh ng phong
cách múa hoàn toàn thoát ra kh i nh ng g c r m h c cũ.
{12}
T u n cu i v Pandering to the Masses: A Misrepresentation, trong
khi các k ch sĩ ang di n trên sân kh u, Foremen c liên t c nói (qua băng thu s n)
v c u trúc các phân o n c a v k ch và s ráp n i các phân o n. Ông mu n
khán gi th y rõ tâm lý ngh thu t c a b n thân k ch tác gia và o di n trong ti n
trình th c hi n v di n. Chúng tôi xin chép l i vài o n làm ví d .
T u v di n, khán gi ã nghe gi ng c a Foreman: "Kính thưa quý bà và
quý ông. V k ch này t p trung vào vi c k v Rhoda, ngư i v n còn trong h u
trư ng, và chuy n cô y gia nh p vào m t h i bí m t, h i này trao truy n cho cô
m t lo i ki n th c r t c bi t mà Rhoda c n h c sinh t n, và Max, ngư i ang
ng i gi a sân kh u, h c tư duy..." Sau ó: "Sân kh u cũ h n là ã ch ng minh
- cho quý v th y Max ang múa theo cách mà chàng ang múa, nghĩa là ch ng
minh r ng nh ng d ng t c chuy n ng c a chàng là có th c và úng i u, và quý
v b thuy t ph c m t cách thích ng trong tinh th n k ch ngh . Sân kh u m i
không thuy t ph c quý v tin b t c i u gì như th c , nhưng chàng v n c ti p
t c múa..." R i sau ó: " i u ang di n ra trư c m t quý v là o n giáo u vào
v k ch có nhan Pandering to the Masses: A Misrepresentation ... V k ch
chính th c, Pandering to the Masses: A Misrepresentation, s b t u trong vòng
năm phút n a." R i sau ó: "Kính thưa quý bà và quý ông, tôi xin công b o n
giáo u ã ch m d t và bây gi xin b t u v k ch chính th c có nhan
Pandering to the Masses: A Misrepresentation..." Và c th , su t v di n, Foreman
thuy t minh v cách th hi n c a nh ng s ki n " úng" như chúng x y ra theo ý
nh c a k ch tác gia và o di n.
{13}
T u n cu i v The Red Horse Animation, di n viên c th nh tho ng
l ik v " Cương" dàn d ng v k ch. Th nêu vài ví d . ngay màn u, m t
di n viên nói: "Tôi nghĩ tôi ang ng di n theo di n bi n c a v k ch..."; m t di n
viên khác nói: "Tôi ang m t v trí khác. Hãy oán th i u ó có nghĩa gì. ây
ch ng ph i là s kh i u..."; m t di n viên khác nói: "Và tôi v n còn ây c
g ng ng di n. Ch c tôi iên m t." Sau ó, m t di n viên nói: "Tôi nghĩ ây là
o n gi a". M t di n viên khác nói: "Tôi nghĩ tôi hình dung ra m t Cương. S
hai La Mã. Trong ó tôi th y hình th c a tôi. M t Cương..." R i m t di n viên
khác nói: "Có ph i tôi vay mư n ý tư ng t phim nh chăng?", v.v...
{14}
T th i u th k 20, Paul Klee ã ch m th y r ng m t tác ph m không
ch hi n h u như m t s n ph m ã hoàn t t. Trong lĩnh v c h i h a, ông mu n
m t b c tranh không nên ch ư c nhìn th y như m t cái gì n m b t ng trong
- không gian, mà nên ư c nhìn như m t cái gì ã ư c hình thành qua th i gian.
Năm 1920, ông vi t: "T t c nh ng s thành t u u t căn b n trên s chuy n
ng ... Khi m t i m bi n thành chuy n ng và ư ng nét, nó ph i x y ra trong
th i gian." [trong Jurg Spiller (ed.), Paul Klee: Das Bildnerische Denken (Basel &
Stuttart) 1956), 78]. T nh ng năm 50, John Cage ã ưa ra quan ni m r ng giá tr
th c s c a ngh thu t âm nh c n m trong ti n trình th c hi n (process) ch
không ph i trong s n ph m (product). Ông cho r ng m t tác ph m dư i d ng ã
hoàn t t, không th thay i, ch còn là m t th v t th (artifact, hay object) ch t
c ng. Ông nói: "Tôi không thích vi c thu băng vì nó bi n âm nh c thành m t v t
th , trong khi âm nh c th c s là m t ti n trình th c hi n không bao gi l p l i
gi ng như trư c n a." [trong Richard Kostelanetz, Conversing with Cage (New
York: Limelight Editions, 1994), 237]. Quan ni m này là xu t phát i m c a m
h c v ý ni m "b t nh" trong âm nh c c a Cage. Dư i nh hư ng c a Cage, các
ngh thu t trình di n như múa và k ch b t u nh n m nh vào ti n trình th c hi n
và t o i u ki n cho khán gi nhìn th y ti n trình này ngay trong khi ang thư ng
th c bu i trình di n.
{15}
Ch t lư ng c a k thu t n i k t các phân o n (seams-showing quality) là
m t trong nh ng i u mà các k ch tác gia và o di n c a K ch Hình Th luôn
luôn mu n nh c nh khán gi lưu ý. Hành ng thuy t trình c a Foreman trong v
Pandering to the Masses: A Misrepresentation (xem chú gi i 11) và hành ng k
v các " Cương" (ví d : S M t La Mã, S Hai La Mã...) trong v The Red
Horse Animation (xem chú gi i 12) là nh ng phương cách b c l nh ng ư ng
n i (seams) gi a các phân o n trong v k ch. Thái tương t cũng có th ư c
tìm th y trong ti u thuy t h u hi n i qua th pháp siêu hư c u (metafiction): k
thu t vi t và c u trúc c a tác ph m ư c bàn b c và phân tích ngay trong tác
ph m.
- {16}
Motivational acting (di n xu t tương kích c m) là m t trong nh ng k thu t
chính c a ngh thu t ng di n t p th trong K ch Hình Th . Các di n viên ng
bi n ng tác d a trên s kích c m l n nhau v c phương di n chuy n ng và
c m xúc. Trong ti n trình dàn d ng, di n viên ư c cho nhi u thì gi thông
c m t v ng hình th và thái bi u l c m xúc c a nhau. Trong lúc trình di n, h
s t o ư c s hài hòa t p th n khán gi khó có th nh n ra s ng di n c a
h .
{17}
Trong lúc nhân v t Max ang múa, Foreman trình bày quan ni m riêng c a
ông v s khác bi t gi a sân kh u cũ và sân kh u m i i v i vũ o c a nhân v t
và tác d ng tâm lý c a nó i v i khán gi (xem chú gi i 11).
{18}
Tính trưng bày (presentation) là c tính căn b n c a h i h a và iêu kh c.
Các tác ph m ư c treo lên tư ng hay t trên b c và gi m t v trí th ng trư c
nhãn quan c a khán gi . Trong phòng tri n lãm, tranh và tư ng n m b t ng và
khán gi i l i, ng m nghía, bàn b c. Tính di n c m (expression) là c tính căn
b n c a k ch ngh . K ch sĩ dùng ngôn ng và hành ng th hi n c m nghĩ c a
nhân v t trư c s ch ng ki n c a khán gi . Trong r p di n, k ch sĩ i l i, ăn nói,
và khán gi ng i b t ng xem. Tuy nhiên, trong K ch Hình Th , tính trưng bày
ư c th c hi n thư ng xuyên vì di n viên thư ng bi n thân xác mình thành nh ng
tác ph m h i h a hay iêu kh c b t ng tư th t nh v (xem chú gi i 25), hay
tư th ti m chuy n (chuy n ng r t ch m v i r t ít bi n thiên trong c ch , như
m t b c iêu kh c n m trên b c xoay).
{19}
- Tính trì d n (static) trong K ch Hình Th ư c th c hi n b ng nh ng
phương pháp làm cư ng k ch tính bi n i m t cách r t ch m khi n th i gian
tâm lý c a khán gi tr nên dài hơn. Phương pháp thông thư ng nh t là vi c ng
d ng tư th ti m chuy n (xem chú gi i 17), và nh ng mô th c b t-chuy n- i u
(xem chú gi i 24).
{20}
Principle of duration (nguyên t c trư ng ) là nguyên t c i u ch nh và tái
i u ch nh th i gian tính b ng nh ng phương pháp làm cư ng k ch tính bi n
i nhanh hay ch m khi n th i gian tâm lý c a khán gi tr nên ng n hơn hay dài
hơn. Trong Letter for Queen Victoria c a Wilson, và trong Pandering to the
Masses: A Misrepresentation c a Foreman, các di n viên ng d ng tư th t c
chuy n (chuy n ng r t nhanh v i r t nhi u bi n thiên trong c ch ) hay ti m
chuy n (xem chú gi i 17 và 18), và nh ng mô th c chuy n i u (là nh ng mô th c
tái i p v i nhi u bi n thiên) và b t-chuy n- i u (xem chú gi i 23) th c hi n
nguyên t c trư ng . Chuy n ng c a h có v tương t như nh ng s vi c x y
ra trong nh ng o n phim chi u nhanh hay chi u ch m.
{21}
Thân th c a di n viên ư c xem như m t kh i v t li u dùng iêu kh c.
Khán gi nhìn th y di n viên như b c iêu kh c di ng.
{22}
H i h a ương i h u h t có khuynh hư ng tri t tiêu lu t ph i c nh có
chi u sâu không gian. Hình tư ng ư c th hi n b ng nh ng m ng màu d p.
{23}
- Ngh thu t múa ương i, kh i t Merce Cunningham, ã lo i b vi c rèn
luy n theo t v ng hình th căn b n c a truy n th ng múa c i n (ballet). Thay
vào ó, di n viên k ch ương i ư c rèn luy n khai thác t t c nh ng kh
năng chuy n ng t nhiên c a thân th mình nh m t o nên m t t v ng hình th
cá nhân phù h p v i nhân dáng và tính cách c a mình. M t v múa ương i
g m nhi u di n viên là s t ng h p c c kỳ phong phú, ph c t p và c áo c a
nh ng b t v ng hình th cá nhân.
{24}
Noninflectional patterns (nh ng mô th c b t-chuy n- i u) trong l i nói và
ng tác là nh ng mô th c tái i p (repetition) không bi n thiên. Trong âm nh c,
ó là nh ng ostinati. Trong múa và k ch, ó là s l p l i ơn thu n mang tính cơ
gi i. Ví d : trong v A Letter for Queen Victoria c a Robert Wilson, nhân v t
Chris xu t hi n nhi u l n ch ng i trư c máy thu băng và l p i l p l i nh ng
ch "PIRUP BIRUP PIRUP BIRUP..." (trong Act II, Section 1B1; và Act II,
Section 1B2).
{25}
Tableau (t nh v ) là m t hình th c di n xu t qua ó cá nhân ho c t p th
di n viên gi tư th b t ng và im l ng như m t b c tư ng hay m t v t.
Tableau thư ng b hi u l m trong Vi t ng là "ho t c nh", trong ó di n viên ho t
ng t o c nh tư ng.
{26}
K ch Hình Th không s d ng bi n pháp kéo màn chuy n c nh, nên t nh
v là i m phân cách các c nh k ch. T nh v thư ng x y ra cu i m i c nh, trư c
khi chuy n sang c nh khác. Nhi u khi t nh v ư c t vào gi a m t c nh (ví d :
di n viên ang chuy n ng d d i ch t d ng l i, b t ng và im l ng trong ch c
- lát), tác d ng c a nó là làm gi m cư ng k ch tính, t o s chuy n hư ng v ý
tư ng, hay t o nên m t nghi v n trong ti n trình phát tri n ý tư ng.
{27}
Trong k thu t t nh v , y u t ng d ch (kinetic element) có hai lo i:
1/ Y u t ng d ch xác nh (defined kinetic element) là y u t ư c quy
nh và t p dư t trư c, y u t này t o mâu thu n n i t i cho di n xu t t nh v . Ví
d : M t di n viên ang tư th t nh v nhưng ôi m t v n ch p và li c; và i u
này làm m c lên nh ng ng ý mang tính tương ph n và có tác d ng ánh l a c m
quan ngư i xem (ngư i theo dõi ôi m t c a di n viên s hi u cách khác v i
ngư i ch theo dõi chuy n ng c a cơ th di n viên; ch có ngư i theo dõi ư c
c ôi m t l n cơ th m i có cơ h i hi u úng ý c a v k ch).
2/ Y u t ng d ch b t nh (undefined kinetic element) là y u t không
ư c quy nh và t p dư t trư c, y u t này thư ng x y ra trong k ch ng di n
(improvised performance). Tuy nhiên, y u t này cũng t o ư c ý nghĩa và v p
n u di n viên kh năng ng bi n ánh l a c m quan c a khán gi . Ví d :
Trong m t c p di n viên, ngư i th nh t ã vào tư th t nh v nhưng ngư i th hai
còn nhúc nhích. Ngư i th hai có th ng bi n t o s mâu thu n (ti p t c
chuy n ng), ho c t o s hòa h p (t m chuy n ng như m t v ng âm c a ngư i
th nh t trư c khi th c s t nh v ).
{28}
V The Red Horse Animation c a Lee Breuer u tiên không có m t văn
b n c th hoàn ch nh mà ch là nh ng ghi chú r i r c ư c thay i và b sung
thư ng xuyên trong su t quá trình dàn d ng v di n. Cũng trong quá trình này,
h a sĩ Ann Elizabeth Horton, m t ngư i b n c a Lee Breuer, có sáng ki n v l i
nh ng ho t ng c a vi c dàn d ng dư i hình th c m t cu n truy n b ng tranh
- (comic book). Cu n sách này ư c hình thành như m t tài li u c th ch a ng
nh ng hình nh ph c t p mà Horton ghi nh n ư c. Ph n ch vi t là s t ng h p
nh ng m nh i tho i trong khi t p dư t, nh ng ghi chú r i r c c a Breuer, và
nh ng ch tư ng thanh mô t ph n âm nh c c a Philip Glass. Ph n hình là s t ng
h p nh ng m nh ng tác di n t p và nh ng n tư ng hi n ra trong trí c a h a sĩ.
Cu n sách hình này tho t tiên không ư c xem như k ch b n, nhưng vào năm
1977, khi Marranca mu n ăng l i k ch b n c a v di n vào cu n The Theatre of
Images, nhóm Mabou Mines giao cu n sách hình tài li u này cho Marranca. T
ó, cu n sách hình ư c xem như m t k ch b n có hình. Trong ó, nh ng tư th
t nh v c n c nh mang tính i n nh ư c Horton v l i r t chi ti t và c th . Ví
d : trang 11 c a sách hình (trang 135 c a The Theatre of Images) có v tư th
"How I Hold Me in My Arms and Tell Me A Story", trang 12 (trang 136 c a The
Theatre of Images) có tư th "How I Get A Little Drama into My Life", v.v...
{29}
Trong v A Letter for Queen Victoria (Act II, Section 4), khi t t c di n
viên th c hi n các tư th t nh v liên ti p nhau trong lúc bò lê trên sàn di n, thì
gi ng c a Richard Foreman c m t o n văn dài ư c thu băng s n phát ra t
h u trư ng: "Các m t hi n di n trong t ng t bào th c v t và ng v t..."
{30}
Ph i c nh b ng ph ng (flat perspective) là c tính c a h i h a ương i
(xem chú gi i 21). Ph i c nh tuy n tính (linear perspective) là c tính c a truy n
c i n (c t chuy n ư c k t u n cu i theo trình t d c c a th i gian).
{31}
Aural tableau (t nh v thính giác) là nh ng o n âm thanh ư c duy trì
tr ng thái b t chuy n d ch trong m t th i gian. S duy trì này ư c th c hi n ng
- th i trên nhi u phương di n như mô th c giai i u, hòa âm, cư ng , cao , và
âm s c. Lo i âm nh c c a các khúc tác gia Minimalist (trư ng phái Thi u T )
thư ng ư c s d ng trong K ch Hình Th t o t nh v thính giác. Ví d : Philip
Glass, khuôn m t tiêu bi u cho âm nh c thi u t , là ngư i vi t nh c cho v The
Red Horse Animation c a Lee Breuer, m t v ch a y nh ng t nh v th giác
(xem chú gi i 27).
{32}
Holography là k thu t ch p nh không dùng ng kính, trong ó m t hình
nh ba-chi u (three-dimensional) ư c ghi lên m t b n phim b ng tia laser. Tia
laser ư c ch ra làm hai dòng ánh sáng giao thoa v i nhau t o nên m t mô
th c nh tư ng d a trên hình dáng l i lõm c a i tư ng ư c ch p. Mô th c này
ư c ghi vào b n phim. Khi mô th c này ư c em vào ánh sáng bình thư ng,
m t hình nh ba chi u ư c t o nên.
Marranca vi t chuyên lu nnày năm 1976, t ó n nay ã có rât nhi u v
k ch ng d ng holography vào vi c thi t k c nh d ng.
{33}
Hai mươi năm sau khi Marranca vi t i u này, th c t còn vư t quá i u bà
ã tư ng tư ng lúc y. Tháng 3 năm 1998, Performance Space (Redfern, Sydney)
ã t ch c m t cu c trình di n m nh danh là "Environmental Theatre" trong ó
toàn b hình nh trên sân kh u là moving holograms và toàn b ngu n âm thanh là
3-D soundscape. Khán gi nhìn th y các di n viên như ang chuy n ng trong
m t o nh.
nguon tai.lieu . vn
