Xem mẫu
- CHƠI CH TRÊN BÁO CHÍ Chơi ch , theo T i n ti ng Vi t là "Dùng các hi n tư ng ng âm, a nghĩa, v. v. trong ngôn ng nh m gây m t tác d ng nh t nh (như bóng gió, châm bi m , hài hư c...) trong l i nói".1 ây là m t th pháp t o giá tr bi u c m cho ngôn t khá hi u qu ; nh nó, l i nói c a ch th phát ngôn tr nên sinh ng, h p d n và sâu s c hơn, l i d u n nh t nh trong lòng ngư i nghe, ngư i c. Trong báo chí, vi c chơi ch di n ra dư i nhi u d ng th c khác nhau. Song, nhìn chung, có th khái quát chúng thành m t s ki u cơ b n như sau: 1. Bóc tách các thành t c a t nguyên kh i (thư ng là t 2 âm ti t) thành nh ng t c l p. Ví d : "Nh ng k ch ào mà không t o" (Văn ngh tr , 13 / 5 / 2001); "Sông Tô mà ch ng l ch" (Ph n Th ô, 17 / 6 / 1999); "H i ít mà th o nhi u" (Văn hoá, 1/ 3 / 1998); "... Th i " oanh" ã qua, nay t i th i "li " (Th gi i, 25 / 3 / 2002); "Tín vư t... ngư ng" (Hà N i m i, T t, 2202); "Có "toà" mà chưa có "án" (Gia ình và Xã h i, s 47 / 2000);.. Th c t kh o sát cho th y, trong a s các trư ng h p, quan h v m t ý nghĩa gi a các thành t b bóc tách là quan h tương ph n. Vì th , gi a chúng thư ng có s hi n di n c a nh ng quan h t như mà, nhưng. Còn ki u bóc tách "không tương ph n" như sau r t hi m khi g p: "Nh ng năm ưòng 7, sáng có quen bi t m t tài x ngư i B c r i hai ngư i bén duyên nhau. úng là anh "tài" ã "x " vào cu c i Sáng..." ( Ti n phong, 17 / 2 /2002 ).
- Vi c chơi ch theo ki u bóc tách có th ư c khái quát hoá thành mô hình như sau: AB -> A cx B Trong ó: A và B là hai âm ti t c a t nguyên kh i, cx là b ph n chêm xen. Có l ây cũng c n ph i nói thêm r ng b ph n chêm xen không nh t thi t lúc nào cũng ph i là t ng ; có khi nó ư c th hi n b ng d u câu, ví d : "Nh ng chuy n xe "hành"... khách" (Hà N i m i cu i tu n, 28 / 5 / 1995). 2. Dùng các c u trúc i nhau v ý nghĩa. Ví d : " Trư ng th ang ... gi m th " (Lao ng, 14 / 5 /2001); "Sinh nh t - sinh chuy n..." (Hà N i m i ch nh t, 22 / 2 /1998); "Hoá ơn trên th trư ng en" (Thanh niên, 19/ 4 /1999); "Sông Bé ã tr thành "sông l n" ?(Thanh niên, 11 / 4 / 2000); "S u riêng v i n i bu n chung"... (Ph n Vi t Nam, 25 / 6 /1999);... xây d ng các c u trúc như v y, ngư i ta thư ng s d ng các c p t trái nghĩa ( - en, bé - l n, riêng - chung,...). Trong m i ví d trên, c hai thành t c a c p t trái nghĩa u có m t; song cũng có nh ng trư ng h p ch có m t thành t xu t hi n, ch ng h n: "Công ty vô trách nhi m vô h n" (Gia ình và Xã h i, s 33 / 2002). "Công ty trách nhi m h u h n" là c m t có tính ph c p r t cao, vì th khi ngư i c g p c m t "Công ty vô trách nhi m vô h n" h hi u ngay r ng ây chính là s n ph m thu ư c nh s c i biên c m t u. Mô hình khái quát: A ----- (- A)
- Trong ó: (- A) là t trái nghĩa v i A. Tuy nhiên ây cũng c n ph i nói thêm là A và (- A) có th là nh ng t trái nghĩa hoàn toàn, mà cũng có th là nh ng t ch trái nghĩa trong nh ng ng c nh nh t nh nào ó (Sinh nh t - sinh chuy n). 3. S d ng phép ng âm gi a các t ây là ki u chơi ch h t s c ph c p. Có th chia nó thành m t s d ng chính như sau: a, Dùng các thành t ng âm hoàn toàn Các thành t này có th bi u th các t khác nhau ( ây là nh ng t ng âm khác nghĩa), ví d : "Ti ng than t vùng than" (Lao ng, 12 / 3 / 2002); "T màn b c n két b c" (Ti n phong, 12 / 8 / 1998); Bên c nh ó, chúng cũng có th bi u th cùng m t t , nhưng trong các nét nghĩa khác nhau, ví d : "Gái nh y" có t o ư c bư c "nh y"? ( Ngư i lao ng, 6 / 2 / 2003) ;... Mô hình khái quát: A (y1) ----- A (y2) Trong ó: A là v âm thanh c a t , còn y1, y2 là hai ý nghĩa khác nhau c a v âm thanh ó. b, Dùng các t (hay các âm ti t) có v âm thanh g n gi ng nhau Các t ( hay các âm ti t ) này có th : - Ch khác nhau ph âm cu i, ví d : "Phong trào nuôi c hương Khánh Hoà ang i t "s t" n "s c" (Lao ng, 23 / 1 /2003); - Ch khác nhau ph âm cu i và ph n v n, ví d : "Hái l c hay hái lu t" (Văn hoá, 11/ 2 /1998); - Ch khác nhau ph n v n, ví d :
- "Cheo leo Chalo" ( Ti n phong, 19 / 4 /2002); - Ch khác nhau ph âm u, ví d : "H c òi - h c vòi - h c chơi chòi..." (H nh phúc gia ình , 15 / 2 /2002); - Ch khác nhau d u thanh i u, ví d : " n ho văn hoá" (Hà N i m i, T t Nhâm Ng , 2002); "Tìm hoa g p ho " (Tu i tr h nh phúc, s 6/ 1999); "Trư ng tư, u tư, t âu?" (Hà N i m i, 14 / 3 /1999);... Hai hình th c chơi ch b ng cách dùng các t ng âm hay g n âm nêu trên khá giàu s c g i: Nh ng âm thanh ư c l p i l p l i c xoáy vào lòng ngư i c, gây nên m t n i ám nh lâu b n. Tuy nhiên, nó l i tương i ph c t p, vì òi h i ngư i vi t ph i có s l a ch n công phu tìm ra các t v a có ý nghĩa phù h p v i tư tư ng và c m xúc mà anh ta mu n th hi n, l i v a ph i có v âm thanh gi ng nhau. Mô hình khái quát: A ---- A'----- A'' Trong ó: A, A', A'' là các t có v âm thanh g n gi ng nhau. c, Thay th m t t (hay m t c m t ) b ng m t t (hay m t c m t ) khác có v âm thanh g n gi ng v i nó, ví d : "Ngày xuân i xem ... h i" (Hà N i m i, T t 2002); (T "h i" ây xu t phát t t "h i"); "Trư ng lên nh Olimpia " (Lao ng, 21 / 3 /2002) (T "trư ng" trong ví d này b t ngu n t t " ư ng"); "G p nhau u i ... d n" ( u tư, 12 / 1 /2002); (" u i d n" là cách nói nh i theo t "cu i tu n");... Mô hình khái quát: A' / A
- Trong ó: A' là t xu t hi n thay th cho A là t có v âm thanh g n gi ng v i nó. d, o ngư c tr t t các thành t trong c u trúc, ví d : "L c ai? Ai l c?" (Tu i tr , 11 / 5 / 2002); "H Than Th ang th than" (Nông nghi p Vi t Nam, 9 / 4 /1999);... Mô hình khái quát: AB ---> BA Trong ó: A và B là các âm ti t trong m t t nguyên kh i. e, Phiên các âm ti t trong tên riêng nư c ngoài thành các t ti ng Vi t có ý nghĩa, ví d : " i b i tư ng Vét M L n (Wesmoreland) ã cút v nư c m Hoa Kỳ (Nhân dân, 13 / 6 /1968); "Khi ... Cá B t L t (Cabotlodge) m i Zoon n thăm Vi t Nam, y hoa tay lia l a vì y s quân du kích hoan nghênh" (Nhân dân, 4 /11 /1966);... Hình th c chơi ch này ư c Ch t ch H Chí Minh khai thác khá thư ng xuyên trong các ti u ph m châm bi m c a mình th i kỳ chi n tranh ch ng qu c M .2 Mô hình khái quát: ABC (+ y) / ABC (- y) Trong ó: ABC (+ y) là các âm ti t trong ti ng Vi t v i ý nghĩa c a chúng ư c dùng thay th cho ABC (- y) là các âm ti t trong ti ng nư c ngoài không có ý nghĩa ó. f, Gán cho âm ti t trong t nư c ngoài ý nghĩa c a t ng âm v i nó trong ti ng Vi t r i xây d ng nh ng k t c u i nhau. Ví d : "Taylo r i chân cũng lo" (Nhân dân, 20 / 7 /1964); "Cô - ta sang Tây" ( Lao ng, 11 / 3/ 1999);... Mô hình khái quát: AB (+ y) ----- (- A) ho c (- B ) (+ y)
- Trong ó: AB là các âm ti t trong ti ng nư c ngoài ư c gán cho ý nghĩa c at ng âm v i nó trong ti ng Vi t, (- A) và (- B) là các âm ti t ti ng Vi t có ý nghĩa i l p v i A và B, y là ý nghĩa. g, Nói lái Nói lái là m t hình th c chơi ch c áo. Ch b ng s s p x p l i nh ng b ph n c u thành( ph âm u, khuôn v n hay d u thanh ) c a các âm ti t nào ó, ngư i ta có th t o ra nh ng âm ti t m i. Và trong nhi u trư ng h p, các âm ti t m i này không ch gi ng các âm ti t cũ v phương di n âm thanh mà còn có quan h khăng khít v i chúng v m t ý nghĩa. ví d : "... Cái g i là "tình yêu hi n i" có khi hi n i quá hoá ra "h i i n", bi n thành bi k ch tình yêu " (H nh phúc gia ình, 28 / 12 / 2001); "Xa i, si a!" (Lao ng, 3 / 5 / 2002); "V n " u tiên"..." (Lao ng, 2 / 11 / 2002), v.v. Các ví d trên u là nh ng trư ng h p h p chơi ch thành công: Cái g i là "tình yêu hi n i" r t có th s không ch làm phương h i n thu n phong m t c c a dân t c mà còn làm t n kém v v t ch t c a cá nhân và gia ình; vì th t "h i i n" như là s n ph m c a s nói lái ư c dùng r t chính xác. Căn b nh th k SIDA hi n chưa có thu c ch a ang là n i ám nh kinh hoàng nh t c a toàn nhân lo i, ai ai cũng c n ph i tránh xa, cho nên phép nói lái Si a thành "xa i" là m t s l a ch n tinh t . R i chuy n "ti n âu?" luôn là v n b c xúc và nan gi i nh t nhi u lĩnh v c ho t ng c a cu c s ng, do ó nói lái " ti n âu " thành " u tiên" nh m kh ng nh v th quan tr ng c a ng ti n trong vi c th c hi n m t k ho ch nào ó là hoàn toàn phù h p v i văn c nh. ây cũng c n nói thêm r ng không ph i s n ph m nào c a s nói lái cũng u mang ý nghĩa, có nh ng trư ng h p chúng ch ơn gi n nh m m c ích t o ra s m i l cho cách di n t hay mang l i giá tr th m m nh t
- nh cho t g c v n bi u t m t khái ni m không hay, không p cho nên ít ư c dùng trong nh ng hoàn c nh giao ti p chính th c, trang tr ng. Ví d : “...Nghe thông tin t ông Nguy n lê- Phó Giám c Công ty thoát nư c Hà N i - mà th y r u c lòng. Theo ông Lê, v i nh ng tr n mưa trên 50 mm trong 3 gi thì có th có t i hơn 30 ư ng ph Hà N i b ng p úng trong mùa mưa 2002 này. S c nh , s i m ng p úng c c b Hà N i mùa mưa năm ngoái cũng là 30. 30 b ng 30. Và như v y thì tình hình úng ng p năm nay úng là "vũ như c n"...” (Lao ng, 15 / 5 /2002); “Tuy truy n hình n quay phim khá nhi u l n, nói là ph n nh nhưng m i th c " Nguy n Y Vân " t nhi u năm qua như th ” (Phóng s Thái Minh Châu, NXB. Lao ng, 1999); "L i "cu ng tr i"!" (Lao ng, 21 / 4 / 2002);... N u ta dùng các ch cái A, B bi u th các ch cái ng u âm ti t, V - v n, và T - thanh i u, các trư ng h p nói lái có th ư c khái quát thành m t s mô hình cơ b n như sau: A (V1 T1) B (V2 T2) -----> B (V2 T1) A (V1 T2): u tranh - tránh âu; A (V1 T) B (V2 T) ------> A (V2 T) B (V1 T): hi n i - h i i n; A (V1 T1) B (V2 T2) -----> A (V2 T1) B (V1 T2): c i tru ng - cu ng tr i. 4. Dùng t có th ng th i g i ra nhi u ý nghĩa. Ví d : "Làm th nào cho l c thêm vui?" (Nhân dân, 14 / 3 /1962) "Nh ng k s ng ... "l c" (Gia ình, s 2 / 2003);... Trong ví d th nh t, chính s xu t hi n c a t "vui" ã khi n cho t "l c" ng th i bi u th hai ý nghĩa: v a là "c l c, h t l c" v a là "vui sư ng". Còn t "l c" trong ví d th hai v a có th hi u là "l m l c", v a có th hi u là "khoái l c" (vì n i dung c a bài phóng s có tiêu như trên nói
- v nh ng nam thanh niên ki m s ng b ng ngh ph c v chuy n chăn g i cho nh ng ph n ã lu ng tu i, th a ti n nhưng l i thi u tình). Mô hình khái quát: y1 A y2 Trong ó: A là v âm thanh, còn y1 và y2 là các ý nghĩa mà v âm thanh ó bi u th . Sau khi kh o sát vi c chơi ch trên báo chí, chúng tôi có m t s nh n xét như sau: Th nh t, khái ni m v chơi ch trong T i n ti ng Vi t mà chúng tôi ã gi i thi u ph n u bài vi t này c n ư c làm rõ hơn như sau: Chơi ch là m t th pháp t o giá tr bi u c m cho l i nói, trong ó, trên cơ s nh ng t hay âm ti t nào ó, ngư i ta s d ng nh ng t hay âm ti t khác (có s n hay v a ư c t o ra trong th i i m giao ti p) mà có nét tương ng v i chúng v v âm thanh hay có quan h nh t nh v i chúng v ý nghĩa, nh m t o n tư ng cho ngư i nghe, ngư i c. Th hai, chơi ch luôn mang tính bình giá n i b t. Nói cách khác, nó luôn th hi n rõ ràng thái tình c m c a ngư i vi t iv iv n , s ki n, hi n tư ng, ... ư c ph n ánh. Th ba, vi c chơi ch , so v i các th pháp t o giá tr bi u c m khác (như s d ng ch t li u văn h c, dùng kh u ng , vay mư n t ng t ti ng nư c ngoài, dùng n d ,...) ít ư c s d ng hơn. i u này là b i nh ng hoàn c nh có kh năng làm n y sinh vi c chơi ch không nhi u; hơn n a, chơi ch , ngư i vi t c n có s nh y c m nh t nh trong vi c x lý ngôn t .
- Th tư, mang d u n cá nhân rõ nét, vi c chơi ch luôn n i b t và r t d dàng b nh n di n. Vì th , không ít ngư i xem chơi ch như m t con dao hai lư i: n u s n ph m c a s chơi ch là k t qu c a m t s tìm tòi, khám phá tinh t , phù h p v i quy lu t t nhiên c a ngôn ng thì hi u qu tác ng c a nó s r t to l n; còn ngư c l i, n u ó là k t qu c a m t ki u tư duy áp t, khiên cư ng, nó s gây ra s ph n c m không th xem thư ng iv i ngư i c.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học