Cấu trúc hộ gia đình và sức khỏe trẻ em: Những phát hiện qua khảo sát nhân khẩu học và sức khỏe 1997 - Đặng Nguyên Anh

X· héi häc sè 4(72), 2000 61 CÊu tróc hé gia ®×nh vµ søc kháe trÎ em: nh÷ng ph¸t hiÖn qua kh¶o s¸t nh©n khÈu häc vµ søc kháe 1997 §Æng Nguyªn Anh Ch¨m sãc søc kháe lµ mét nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi, mét môc tiªu l©u dµi cña sù nghiÖp ph¸t triÓn x· héi. Lµ t−¬ng lai cña ®Êt n−íc, søc kháe vµ søc sèng cña trÎ em cã ý nghÜa ®Æc biÖt ®èi víi sù tr−êng tån cña mäi d©n téc. ThÓ tr¹ng ®au yÕu cña trÎ ngµy h«m nay sÏ ®Ó l¹i dÊu Ên vµ hËu qu¶ dµi l©u cho x· héi mai sau. Mçi gia ®×nh, mçi quèc gia vµ c¶ céng ®ång quèc tÕ h«m nay kh«ng chØ nç lùc h¹ thÊp møc tö vong mµ cßn tÝch cùc ®Çu t− cho sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o vµ n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cho trÎ em. MÆc cho nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®−îc, tuy nhiªn, ë nhiÒu khu vùc trªn thÕ giíi t×nh tr¹ng trÎ suy dinh d−ìng cßn phæ biÕn, ®au èm, bÖnh tËt vµ tö vong vÉn th−êng xuyªn x¶y ra. Trªn 6 triÖu trÎ em tö vong cã nguyªn nh©n trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp do suy dinh d−ìng. Trong sè 12 triÖu trÎ em tö vong d−íi 5 tuæi hµng n¨m ë c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn, hÇu hÕt l¹i lµ c¸c tr−êng hîp chÕt v× c¸c bÖnh cã thÓ phßng ngõa ®−îc nh− tiªu ch¶y, sëi, viªm h« hÊp cÊp tÝnh (UNICEF, 1998). ThiÕt chÕ gia ®×nh vµ ch¨m sãc søc kháe trÎ em HÇu hÕt trÎ em ®−îc sinh ra, nu«i d¹y vµ lín lªn cïng gia ®×nh. Trong m«i tr−êng gi¸o d−ìng quan träng nµy, c¸c em bÞ chi phèi bëi ho¹t ®éng sèng cña hé gia ®×nh. Hµnh vi b¶o vÖ vµ ch¨m sãc søc kháe trÎ em còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®ã. ë ®©y vai trß gia ®×nh, cÊu tróc nh©n khÈu còng nh− ph−¬ng thøc tæ chøc cuéc sèng hé gia ®×nh chi phèi m¹nh mÏ ®Õn t×nh tr¹ng søc kháe trÎ em. VÊn ®Ò cµng trë nªn cã ý nghÜa trong bèi c¶nh x· héi ViÖt Nam. Nh− nh÷ng quèc gia ®ang ph¸t triÓn kh¸c trªn thÕ giíi, gia ®×nh ViÖt Nam lµ mét “tÕ bµo x· héi”, chi phèi hÇu hÕt c¸c quan hÖ, ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång. C«ng cuéc §æi míi ®· kh¬i dËy vµ ph¸t huy ®−îc tiÒm n¨ng cña toµn thÓ d©n téc, gãp phÇn ®−a ®Êt n−íc qua c¬n khñng ho¶ng, v÷ng b−íc tiÕn lªn trªn con ®−êng ph¸t triÓn. Cïng víi sù xãa bá c¬ chÕ qu¶n lý tËp trung, lÜnh vùc y-tÕ vµ c¸c dÞch vô søc kháe vÒ c¬ b¶n ®· cã nh÷ng biÕn ®æi. Thay v× ®−îc bao cÊp nh− tr−íc, ng−êi d©n giê ®©y ph¶i tù chi tr¶ c¸c dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh. Trong bèi c¶nh ®ã, gia ®×nh cµng cã vai trß quan träng h¬n v× nã quyÕt ®Þnh viÖc ph©n bæ nguån lùc eo hÑp gi÷a c¸c thµnh viªn, nhÊt lµ trÎ em trong hé. Xãa bá chÕ ®é bao cÊp trong dÞch vô y-tÕ còng cã nghÜa r»ng søc kháe trÎ em phô thuéc nhiÒu h¬n vµo ®Æc ®iÓm vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh. Chñ ®Ò cña nghiªn cøu nµy lµ cÊu tróc hé gia ®×nh ®· cã ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn viÖc ch¨m sãc søc kháe trÎ em? 1 LiÖu nh÷ng hé gia ®×nh víi cÊu tróc kh¸c nhau cã ¶nh h−ëng kh¸c nhau ®Õn hµnh vi b¶o vÖ, ch¨m sãc søc kháe trÎ em? Nh÷ng khÝa c¹nh cô thÓ cña 1 §©y lµ mét chñ ®Ò ch−a ®−îc xem xÐt trªn b×nh diÖn nghiªn cøu lÉn chÝnh s¸ch. So víi c¸c nghiªn cøu vÒ chøc n¨ng gia ®×nh, ë ViÖt Nam hiÖn cã Ýt nghiªn cøu vÒ cÊu tróc gia ®×nh. Nghiªn cøu chÝnh s¸ch ®èi víi gia ®×nh l¹i cµng Ýt v× ngoµi nh÷ng ®iÒu luËt vÒ h«n nh©n-gia ®×nh hay chÝnh s¸ch h¹n chÕ sinh ®Î, chóng ta thùc sù ch−a cã mét ®Þnh h−íng c¬ b¶n vµ thèng nhÊt vÒ phóc lîi gia ®×nh. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 62 CÊu tróc hé gia ®×nh vµ søc kháe trÎ em: nh÷ng ph¸t hiÖn ... cÊu tróc hé bao gåm gia ®×nh h¹t nh©n vµ më réng, c¬ cÊu giíi cña ng−êi tr−ëng thµnh trong hé còng nh− t−¬ng quan tuæi t¸c gi÷a c¸c thµnh viªn. C¸c yÕu tè nµy cã ¶nh h−ëng ®Õn sù hßa hîp vµ m©u thuÉn trong ®êi sèng gia ®×nh, ®Õn vai trß cña ng−êi phô n÷ vµ tÊt nhiªn lµ cã ¶nh h−ëng ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh thu chi ng©n s¸ch, ph©n bæ nguån lùc gi÷a c¸c thµnh viªn, thÕ hÖ trong gia téc. §Õn l−ît nã, nh÷ng yÕu tè nµy l¹i ¶nh h−ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn søc kháe vµ phóc lîi trÎ em. CÇn nhËn thÊy r»ng cÊu tróc hé gia ®×nh lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nªn mét m«i tr−êng x· héi th«ng qua ®ã viÖc ch¨m sãc trÎ em hoÆc bÞ h¹n chÕ, hoÆc ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn. Tuy nhiªn t×nh tr¹ng ®au èm hay tö vong cña trÎ kh«ng ph¶i lµ do sèng trong hé gia ®×nh h¹t nh©n hay më réng. §iÒu c¨n b¶n lµ do c¸c em ®· kh«ng ®−îc ch¨m lo hay cøu ch÷a kÞp thêi. Nãi mét c¸ch kh¸c hµnh vi ch¨m sãc søc kháe lµ c¸c yÕu tè trung gian th«ng qua ®ã cÊu tróc hé gia ®×nh t¸c ®éng ®Õn søc kháe trÎ em vµ ®−¬ng nhiªn c¸c hµnh vi nµy ®−îc thùc hiÖn ra sao, cho ®èi t−îng nµo cßn tïy thuéc vµo nhËn thøc, sù ®Çu t− thêi gian, c«ng søc vµ trÝ tuÖ cña mçi thµnh viªn trong gia ®×nh ®èi víi trÎ em.2 M« h×nh vµ gi¶ thuyÕt nghiªn cøu C¸c nghiªn cøu vÒ søc kháe gia ®×nh trong nh÷ng thËp niªn qua sö dông réng r·i m« h×nh lý thuyÕt do Andersen ®Ò xuÊt vµ x©y dùng (xem Andersen, 1968). VÒ b¶n chÊt, m« h×nh Andersen gåm ba nhãm nh©n tè cã t¸c ®éng ®Õn hµnh vi søc kháe. Nhãm thø nhÊt bao gåm c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n vÒ nh©n khÈu cña trÎ em nh− tuæi, giíi tÝnh, thø tù sinh vµ nh÷ng ®Æc tr−ng cña ng−êi mÑ nh− häc vÊn nghÒ nghiÖp, t×nh tr¹ng di c−. Nhãm nµy bao gåm c¶ kh¶ n¨ng vµ tiÒm lùc kinh tÕ cho phÐp c¸c hé gia ®×nh tiÕp cËn sö dông c¸c dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh nh− thu nhËp. Nhãm thø hai bao gåm c¸c yÕu tè vÒ cÊu tróc hé gia ®×nh lµ mèi quan t©m chÝnh cña chóng t«i trong nghiªn cøu nµy. Nhãm thø ba lµ c¸c yÕu tè vÜ m«. M«i tr−êng sèng cña hé gia ®×nh quyÕt ®Þnh tæ chøc vµ ho¹t ®éng hé gia ®×nh bao gåm c¶ nhu cÇu ch¨m sãc søc kháe. VÒ c¬ b¶n, m« h×nh Andersen xoay quanh ®Æc tr−ng, tiÒm lùc vµ nhu cÇu cña hé gia ®×nh trong viÖc b¶o vÖ, ch¨m sãc vµ gi¸o dôc søc kháe trÎ em. Hµng lo¹t c©u hái ®−îc xem xÐt trong ph©n tÝch nµy lµ: liÖu cã sù kh¸c nhau mét c¸ch hÖ thèng trong viÖc phßng vµ ch÷a bÖnh cho trÎ gi÷a c¸c lo¹i h×nh gia ®×nh hay kh«ng? CÊu tróc gia ®×nh nµo lµ thuËn lîi hay bÊt lîi nhÊt ®èi víi trÎ em? Thø hai, nh÷ng ®Æc tr−ng nµo trong cÊu tróc hé cã t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®Õn søc kháe trÎ em? Thø ba, t¸c ®éng cña cÊu tróc hé gia ®×nh ®Õn søc kháe trÎ em bÞ chi phèi nh− thÕ nµo bëi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸c thµnh viªn trong hé, nhÊt lµ cña ng−êi mÑ vµ b¶n th©n ®øa trÎ? LiÖu t¸c ®éng ®ã cã ®éc lËp víi nh÷ng yÕu tè quan träng kh¸c nh− häc vÊn cña mÑ, nghÒ nghiÖp cña cha hay kh«ng? Sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p Chóng t«i sö dông vµ khai th¸c sè liÖu Kh¶o s¸t Nh©n khÈu häc vµ Søc kháe n¨m 1997 (VN-DHS97). §©y lµ cuéc kh¶o s¸t mÉu ®¹i diÖn toµn quèc ®−îc tiÕn hµnh trong khu«n khæ dù ¸n D©n sè-søc kháe gia ®×nh trªn quy m« 7.001 hé gia ®×nh vµ 5.664 phô n÷ ®· tõng kÕt h«n thuéc ®é tuæi sinh ®Î 15-49 (NCPFP, 1999). Ph©n tÝch nµy sÏ khai th¸c triÖt ®Ó c¸c th«ng tin trong phiÕu kh¶o s¸t hé gia ®×nh vµ c¸ nh©n. PhiÕu ®iÒu tra hé kª khai tÊt c¶ c¸c thµnh viªn th−êng xuyªn cña hé còng nh− kh¸ch v·ng lai ngñ l¹i t¹i hé ®ªm h«m tr−íc. C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n nh− tuæi, giíi tÝnh, tr×nh ®é häc vÊn, h«n nh©n, quan hÖ víi chñ hé, nghÒ nghiÖp ®−îc VN-DHS97 thu thËp cho tõng thµnh viªn trong hé gia ®×nh. §©y lµ nh÷ng th«ng 2 C¸c hµnh vi ®ã lµ tiªm chñng, phßng chèng suy dinh d−ìng, ch¨m sãc thai s¶n, kh¸m ch÷a bÖnh vµ ®iÒu trÞ cho trÎ khi ®au èm. §©y lµ nh÷ng hµnh vi cô thÓ chø kh«ng ph¶i lµ th¸i ®é hay ý kiÕn chung chung vÒ thùc tr¹ng søc kháe khã ®o dÕm trªn thùc tÕ. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn §Æng Nguyªn Anh 63 tin hÕt søc gi¸ trÞ khi xem xÐt cÊu tróc hé gia ®×nh, song ®¸ng tiÕc r»ng cho ®Õn nay bé sè liÖu vÉn ch−a ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó. H×nh 1- M« h×nh ph©n tÝch ch¨m sãc søc kháe trÎ em YÕu tè vÜ m« + Vïng ®Þa lý + Khu vùc c− tró + §Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng YÕu tè hé gia ®×nh + CÊu tróc hé gia ®×nh + Lo¹i h×nh gia ®×nh + Quy m« nh©n khÈu Hµnh vi ch¨m sãc søc kháe + Ch¨m sãc thai s¶n + Phßng chèng bÖnh dÞch + §iÒu trÞ bÖnh tËt Søc kháe trÎ em YÕu tè c¸ nh©n + Tuæi, giíi tÝnh + D©n téc, häc vÊn + Thø tù sinh + Thu nhËp + NghÒ nghiÖp + T×nh tr¹ng di c− Sè liÖu VN-DHS97 cßn cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ thÓ tr¹ng ®au èm, bÖnh dÞch phæ biÕn ë trÎ em trong ®ã cã nhiÒu c¨n bÖnh nÕu kh«ng ®−îc phßng ngõa hay ®iÒu trÞ kÞp thêi sÏ dÉn ®Õn tö vong nh− tiªu ch¶y, sèt cÊp tÝnh, viªm nhiÔm h« hÊp cÊp tÝnh, v.v...ViÖc tiªm phßng ®Çy ®ñ vµ kÞp thêi c¸c lo¹i v¾c-xin, v× thÕ rÊt quan träng ®èi víi sù sèng cña trÎ em.3 Trªn c¬ së x¸c ®Þnh nh÷ng hµnh vi ch¨m sãc søc kháe thu thËp qua sè liÖu kh¶o s¸t, chóng t«i x©y dùng c¸c biÕn sè phô thuéc: 1/ BiÕn thø nhÊt (TTI) cho biÕt liÖu ng−êi mÑ cã tiªm phßng uèn v¸n s¬ sinh khi mang thai ®øa trÎ hay kh«ng? Tiªu chuÈn mét mòi ®−îc xem nh− lµ tèi thiÓu ®èi víi ng−êi mÑ; 2/ BiÕn sè thø hai (VACCINE) xem xÐt ®øa trÎ ®· ®−îc tiªm chñng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i v¾c-xin hay ch−a? Nh− chóng ta ®Òu biÕt, c¸c ch−¬ng tr×nh ch¨m sãc søc kháe ®· khuyÕn nghÞ r»ng trÎ em cÇn hoµn thµnh lÞch tiªm phßng ®Çy ®ñ trong n¨m ®Çu tiªn tøc lµ tr−íc 12 th¸ng tuæi. §Ó tiªm chñng ®Çy ®ñ, mçi trÎ ph¶i nhËn ®−îc mét liÒu phßng lao BCG, ba liÒu DPT (uèn v¸n, ho gµ, b¹ch hÇu) vµ b¹i liÖt; 3/ BiÕn sè phô thuéc thø ba (CARE) cã néi dung gÇn nh− tæng hîp 2 biÕn sè nªu trªn, cho phÐp so s¸nh hai nhãm trÎ ®−îc tiªm phßng uèn v¸n, sinh ra t¹i c¬ së y-tÕ, ®−îc tiªm chñng 6 lo¹i v¾c-xin víi nhãm kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®−îc ch¨m sãc ®Çy ®ñ c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe nµy; 4/ Ba biÕn sè TTI, VACCINE vµ CARE vÒ b¶n chÊt ph¶n ¸nh hµnh vi phßng bÖnh vµ v× vËy míi chØ liªn quan 3 HiÖn nay, ë nhiÒu n¬i hiÖn t−îng l©y lan nh÷ng c¨n bÖnh ngay c¶ khi ®· tiªm chñng vÉn tån t¹i do tiªm kh«ng ®Çy ®ñ vµ ®ång lo¹t. Kho¶ng 13.000 trÎ em bÞ m¾c sëi do bÖnh dÞch nµy bïng ph¸t ë nh÷ng n¬i chiÕn dÞch tiªm chñng kh«ng ®−îc ®ñ hai mòi vµ ®ång lo¹t cho trÎ. Trong 61 tØnh thµnh cña c¶ n−íc, duy nhÊt H¶i Phßng lµ n¬i tiªm hai mòi phßng bÖnh sëi cho trÎ. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn chÊt l−îng thuèc vµ viÖc b¶o qu¶n cßn kÐm khiÕn c¸c v¾c-xin mÊt ®i t¸c dông phßng chèng bÖnh. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 64 CÊu tróc hé gia ®×nh vµ søc kháe trÎ em: nh÷ng ph¸t hiÖn ... ®Õn mét khÝa c¹nh cña ch¨m sãc søc kháe. BiÕn sè phô thuéc thø t− cã tªn gäi TREATED nh»m ph¶n ¸nh h×nh thøc ®iÒu trÞ khi trÎ cã triÖu chøng nhiÔm bÖnh. M« h×nh sö dông biÕn sè nµy giíi h¹n vµo nhãm trÎ bÞ m¾c bÖnh qua pháng vÊn ng−êi mÑ. TrÎ cã triÖu chøng m¾c bÖnh nÕu nh− bÞ ho, sèt cao, thë gÊp, hay tiªu ch¶y trong thêi gian hai tuÇn lÔ tr−íc cuéc ®iÒu tra. Còng gièng nh− ba biÕn sè ë trªn, TREATED lµ biÕn nhÞ nguyªn nhËn hai gi¸ trÞ 0 vµ 1 trong m« h×nh thèng kª håi quy. Cã thÓ tãm l−îc bèn biÕn sè phô thuéc ®−îc chóng t«i x©y dùng vµ sö dông trong ph©n tÝch nµy nh− sau: TTI: VACCINE: CARE: TREATED: 1 = MÑ cã tiªm phßng uèn v¸n s¬ sinh 0 = MÑ kh«ng tiªm phßng uèn v¸n s¬ sinh 1 = TrÎ ®−îc tiªm chñng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i v¾c-xin 0 = TrÎ kh«ng ®−îc tiªm chñng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i v¾c-xin 1 = TrÎ ®−îc tiªm phßng uèn v¸n, sinh ra t¹i c¬ së y-tÕ, vµ ®−îc tiªm chñng ®Çy ®ñ 6 lo¹i v¾c-xin 0 = TrÎ kh«ng nhËn ®−îc ®Çy ®ñ c¸c dÞch vô ch¨m sãc nµy 1 = TrÎ ®−îc ®iÒu trÞ khi bÞ tiªu ch¶y, sèt cao, ho, thë gÊp 0 = TrÎ kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ CÊu tróc hé gia ®×nh: Cuéc VN-DHS97 thu thËp th«ng tin vÒ nh÷ng ng−êi thùc tÕ sèng trong hé gia ®×nh kh«ng ph©n biÖt t×nh tr¹ng c− tró. Dùa trªn th«ng tin vÒ quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn, bèn thÓ lo¹i hé víi nh÷ng cÊu tróc kh¸c nhau ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau: gia ®×nh h¹t nh©n víi sù cã mÆt ®Çy ®ñ cña c¶ hai bè mÑ; gia ®×nh h¹t nh©n chØ cã ng−êi mÑ cña ®øa trÎ; gia ®×nh më réng trong ®ã c¶ hai bè mÑ ®Òu cã mÆt; vµ gia ®×nh më réng chØ cã ng−êi mÑ. C¸ch kÕt hîp ph©n lo¹i gi÷a c¸c h×nh th¸i gia ®×nh víi sù cã mÆt hay kh«ng cã mÆt ®Çy ®ñ cña c¶ hai bè mÑ cho phÐp khai th¸c triÖt ®Ó c¸c th«ng tin hé gia ®×nh. VÒ kh¸i niÖm, trong VN-DHS97 gia ®×nh h¹t nh©n bao gåm mét cÆp vî chång cïng chung sèng víi nh÷ng ®øa con cña hä. NÕu ng−êi cha kh«ng cïng chung sèng, hé gia ®×nh ®−îc x¸c ®Þnh lµ cã cÊu tróc h¹t nh©n thiÕu. CÊu tróc më réng ¸p dông cho hé gia ®×nh cã nh÷ng thµnh viªn kh«ng thuéc vµo hé h¹t nh©n nãi trªn. Th«ng th−êng ®ã lµ sù cã mÆt cña «ng, bµ hoÆc c¶ hai cïng chung sèng víi c¸c con, c¸c ch¸u. C¸ch ph©n lo¹i c¬ b¶n vµ gi¶n ®¬n nh− trªn cho phÐp kh¶o s¸t ®Çy ®ñ h¬n t¸c ®éng cña hé gia ®×nh víi nh÷ng cÊu tróc kh¸c nhau ®Õn hµnh vi ch¨m sãc søc kháe trÎ em. Theo ph−¬ng thøc ph©n lo¹i ®ã, chóng t«i kh«ng nhÊn m¹nh ®Õn khÝa c¹nh ai lµm chñ hé mÆc dï ba phÇn t− (75%) hé gia ®×nh trong mÉu kh¶o s¸t cã chñ hé lµ nam vµ 25% lµ n÷. Nh×n chung, c¸c gia ®×nh h¹t nh©n do nam giíi lµm chñ hé trong khi nh÷ng gia ®×nh më réng th× ®a sè chñ hé lµ cô bµ gãa, sau khi cô «ng mÊt ®i. §¸ng l−u ý r»ng so víi con sè xÊp xØ hai phÇn ba (65%) hé gia ®×nh cã cÊu tróc h¹t nh©n thu ®−îc qua kh¶o s¸t nh©n khÈu häc gi÷a kú (ICDS94), vµ 49% qua Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989, tû lÖ hé h¹t nh©n ®· t¨ng lªn (67%) tÝnh ®Õn thêi ®iÓm cuèi n¨m 1997 theo sè liÖu VN-DHS97. Sè thµnh viªn nam so víi n÷ lµ ng−êi tr−ëng thµnh trong hé: Do nh÷ng kh¸c biÖt giíi, nam vµ n÷ gi÷ vai trß kh¸c nhau trong cuéc sèng gia ®×nh. Trong bèi c¶nh x· héi ViÖt Nam, ng−êi phô n÷ th−êng g¸nh tr¸ch nhiÖm qu¶n lý c¸c c«ng viÖc gia ch¸nh, gi¸o dôc ch¨m sãc trÎ em trong khi nam giíi thiªn vÒ vai trß lµm kinh tÕ. Còng nh− vËy, quyÒn quyÕt ®Þnh trong c«ng viÖc cña gia ®×nh nh− ®Çu t− kinh doanh s¶n xuÊt, häc hµnh, ch¨m sãc con c¸i kh«ng gièng nhau gi÷a hai giíi. Sù chªnh lÖch nam n÷ trong sè thµnh viªn tr−ëng thµnh cña Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn §Æng Nguyªn Anh 65 hé (tÝnh tõ 18 tuæi trë lªn) cã thÓ cã t¸c ®éng ®Õn c¸c ho¹t ®éng phóc lîi gia ®×nh bao gåm c¶ ch¨m sãc søc kháe trÎ em. Nh»m ®o l−êng ®−îc ¶nh h−ëng nµy, ph©n tÝch sö dông mét biÕn sè so s¸nh sè thµnh viªn nam - n÷ lµ ng−êi tr−ëng thµnh trong hé. BiÕn sè nµy ph¶n ¸nh ba t×nh huèng trªn thùc tÕ: nam nhiÒu h¬n n÷; n÷ nhiÒu h¬n nam; vµ sè l−îng nam n÷ ngang b»ng nhau trong mét hé gia ®×nh. Tû sè phô thuéc: §©y lµ mét chØ tiªu quen thuéc vµ quan träng trong nh©n khÈu häc ®−îc ¸p dông trªn gi¸c ®é gia ®×nh. §èi víi mçi hé trong mÉu kh¶o s¸t, tû sè nµy ®−îc ®o b»ng tæng sè trÎ em d−íi 15 tuæi vµ ng−êi giµ trªn 65 tuæi chia cho sè thµnh viªn trong ®é tuæi lao ®éng (15-64) cña hé. TÊt nhiªn, do ®Æc ®iÓm cña sè liÖu, khã cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c t×nh tr¹ng viÖc lµm hay kh¶ n¨ng lao ®éng cña tõng thµnh viªn. Cã rÊt nhiÒu tr−êng hîp ng−êi cao tuæi vµ trÎ em tham gia lµm kinh tÕ nu«i d−ìng, hç trî gia ®×nh trong khi còng cã nhiÒu tr−êng hîp ng−êi trong tuæi lao ®éng l¹i kh«ng t×m ®−îc viÖc lµm hoÆc bÞ tµn phÕ mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng. Song vÉn cã thÓ nãi r»ng, tû sè phô thuéc cho phÐp ®o l−êng t−¬ng ®èi cÊu tróc tuæi cña hé vµ h¬n thÕ nã cßn ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp sè thÕ hÖ cïng chung sèng trong gia ®×nh. VÒ gi¸ trÞ, ®©y lµ biÕn sè liªn tôc víi ý nghÜa tû sè cµng nhá th× g¸nh nÆng ng−êi phô thuéc mµ hé gia ®×nh ph¶i ch¨m lo cµng Ýt. MÆc dï quan t©m hµng ®Çu cña nghiªn cøu nµy lµ t¸c ®éng cña cÊu tróc hé gia ®×nh ®Õn hµnh vi ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe trÎ em, song nh− ®−îc m« t¶ trong M« h×nh 1, c¸c nhãm yÕu tè kh¸c còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng ®éc lËp ®Õn søc kháe cña trÎ. ViÖc x¸c ®Þnh vµ ®o l−êng cô thÓ c¸c biÕn sè nh− sau: Nh÷ng biÕn sè ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm cña cha mÑ: Do ®iÒu tra VN-DHS97 kh«ng cã th«ng tin vÒ thu nhËp, chóng t«i sö dông nghÒ nghiÖp cña cha nh− mét biÕn sè quan träng ®o l−êng gi¸n tiÕp tiÒm lùc kinh tÕ cña hé. §èi víi ng−êi mÑ, ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña häc vÊn ®Õn søc kháe trÎ em ®· ®−îc ®óc kÕt trong nhiÒu nghiªn cøu quèc tÕ. Tr×nh ®é häc vÊn ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng, quyÒn tù quyÕt vµ sù hiÓu biÕt cña ng−êi mÑ trong gia ®×nh (xem Cleland vµ Van Ginneken, 1988). V× lý do ®ã, biÕn sè häc vÊn ng−êi mÑ ®−îc ®−a vµo trong ph©n tÝch nµy. Nhãm d©n téc vµ t×nh tr¹ng di c− lµ hai biÕn sè ®éc lËp quan träng kh¸c ®−îc sö dông. NhiÒu nghiªn cøu tr−íc ®©y ë n−íc ta ®· cho thÊy so víi trÎ em ng−êi Kinh, trÎ em c¸c d©n téc thiÓu sè cã tû lÖ suy dinh d−ìng, bÖnh tËt, vµ tö vong cao h¬n (UNICEF, 1998; GSO, 1995; NCPFP, 1999). Mét biÕn nhÞ nguyªn ®−îc x©y dùng nh»m x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm d©n téc cña trÎ lµ ng−êi Kinh hay lµ ng−êi d©n téc. TÊt nhiªn, biÕn sè nµy ph¶n ¸nh gÇn nh− chÝnh x¸c thµnh phÇn d©n téc cña hé gia ®×nh. ¶nh h−ëng cña di c− ®Õn ch¨m sãc søc kháe trÎ em ®−îc xem xÐt víi gi¶ thuyÕt r»ng di c− cã thÓ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi mÑ vµ b¶n th©n trÎ nhá tiÕp cËn tèt h¬n ®Õn c¸c dÞch vô y-tÕ, kh¸m ch÷a bÖnh. Nh»m t×m hiÓu kh¶ n¨ng nµy, mét biÕn sè t−¬ng øng víi s¸u h×nh th¸i di chuyÓn vµ kh«ng di chuyÓn trªn thùc tÕ ®−îc x©y dùng. Ých lîi cña biÕn sè nµy lµ ë chç, nã cßn cho phÐp x¸c ®Þnh ®Þa bµn n¬i c− tró hiÖn t¹i lµ n«ng th«n hay thµnh thÞ cña hé gia ®×nh kh¶o s¸t, vµ v× vËy gi¸n tiÕp kiÓm so¸t ®−îc ¶nh h−ëng cña ®Þa bµn n¬i c− tró ®Õn c¸c hµnh vi søc kháe trong m« h×nh thèng kª. Nh÷ng biÕn sè ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm trÎ em: Mçi tr−êng hîp trÎ em ®−îc kh¶o s¸t ®Òu cã nh÷ng th«ng sè c¬ b¶n nh− tuæi, giíi tÝnh, thø tù sinh, chi phèi m¹nh mÏ ®Õn thÓ lùc søc kháe cña trÎ. BiÕn sè tuæi nhËn gi¸ trÞ liªn tôc vµ ®−îc x¸c ®Þnh vµo thêi ®iÓm ®iÒu tra. §èi víi nh÷ng tr−êng hîp trÎ ®· chÕt, tuæi ®−îc ghi nhËn lµ tuæi tö vong. Tuæi cã ¶nh h−ëng rÊt quan träng v× t×nh tr¹ng m¾c, l©y truyÒn bÖnh vµ suy dinh d−ìng rÊt kh¸c nhau ®èi víi nhãm Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn