Xem mẫu
- TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016 39 CẢM THỨ THỨC NGUỒ NGUỒN CỘ CỘI TRONG TRUYỆ TRUYỆN NGẮ NGẮN BÌNH NGUYÊN LỘ LỘC Nguyễn Thị Tuyết Minh1 Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 Tóm tắ tắt: Bình Nguyên Lộc là nhà văn lớn của văn xuôi ñô thị miền Nam trước 1975. Khảo sát tuyển tập "Truyện ngắn Bình Nguyên Lộc" do Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ Chí Minh ấn hành năm 2012, chúng tôi nhận thấy, nguồn cội là mạch cảm thức chủ ñạo và thường trực. Chính mạch cảm thức này ñã làm nên vẻ ñẹp ñộc ñáo và giá trị sâu sắc của văn chương Bình Nguyên Lộc. Từ khoá: khoá cảm thức nguồn cội, Bình Nguyên Lộc, truyện ngắn. 1. MỞ ĐẦU Bình Nguyên Lộc là nhà văn lớn của văn xuôi ñô thị miền Nam trước 1975. Ông ñể lại một di sản văn chương ñồ sộ mà chỉ riêng thể loại truyện ngắn ñã trên 1000 tác phẩm. Truyện ngắn Bình Nguyên Lộc khắc hoạ lịch sử mở cõi của tiền nhân và thấm ñẫm cảm thức tìm về nguồn cội. Chính mạch cảm thức này ñã làm nên vẻ ñẹp ñộc ñáo và giá trị sâu sắc của văn chương Bình Nguyên Lộc. 2. NỘI DUNG Người Việt Nam mang căn cốt của văn hoá nông nghiệp,ưa sống ñịnh cư, gắn bó sâu sắc với làng xóm, quê hương. Vì vậy, do hoàn cảnh nào ñó, phải rời bỏ xứ sở ra ñi họ khắc khoải hoài hương. Thế kỉ XX, người Việt phải ñối diện với bao biến ñộng: chiến tranh kéo dài, những cuộc di cư vì công việc, vì mưu sinh... Mặt khác, bối cảnh văn hoá, xã hội miền Nam sau 1954, ñặc biệt là khi lối sống Tây phương du nhập vào các ñô thị ñang có nguy cơ phá huỷ truyền thống. Là nhà văn nhạy cảm, Bình Nguyên Lộc lo lắng một ngày nào ñó các giá trị văn hoá tốt ñẹp của dân tộc sẽ bị băng hoại nên mỗi sáng tác của ông là một câu chuyện bảo tồn những cái ñã làm nên hồn cốt, bản sắc cộng ñồng. Khảo sát tuyển tập Truyện ngắn Bình Nguyên Lộc, chúng tôi nhận thấy, có tới 36/51 truyện (chiếm tỉ lệ 70% 1 Nhận bài ngày 15.09.2016; gửi phản biện và duyệt ñăng ngày 25.10.2016. Liên hệ tác giả: Nguyễn Thị Tuyết Minh; Email: nguyenthituyetminhsp2@gmail.com
- 40 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI số lượng truyện của cả tập) ñề cập tới chủ ñề nguồn cội. Nói cách khác, nguồn cội là mạch cảm thức chủ ñạo, thường trực của truyện ngắn Bình Nguyên Lộc. Điều này ñược bộc lộ từ ngay nhan ñề nhiều truyện như: Chiêu hồn Nước, Lửa Tết, Thèm mùi ñất, Chiếc khăn kỉ niệm, Bám níu, Về làng cũ, Những ñứa con thương của ñất mẹ, Hương hành kho, Bán ngôi nhà cổ, Những ngôi mả tổ... Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc gắn liền với vẻ ñẹp ñồng nội nguyên sơ của quê hương xứ sở và bao giá trị tinh thần làm nên chiều sâu văn hoá tâm hồn Việt. Văn chương Bình Nguyên Lộc ñược tạo hình từ tấm lòng sâu nặng với quê hương ñất nước,với những giá trị văn hoá truyền thống. 2.1. Nguồn cội gắn bó với cuộc sốngbình dị của làng xóm Người Việt sống ngay trên ñất nước mình, chỉ cách làng xóm chừng nửa ngày ñường ñã khắc khoải nhớ quê. Huống chi, cội rễ tổ tiên xa xưa của Bình Nguyên Lộc vốn ở ñất Bắc di cư vào Nam. Dù ñược sinh ra trong một gia ñình ở Tân Uyên, một ngôi làng nằm ven sông Đồng Nai, Bình Nguyên Lộc có một tình yêu sâu nặng với mảnh ñất này, nhưng trong ý thức văn hoá, ông luôn hướng về nguồn cội ñất Bắc. Trong suy nghĩ của mỗi người dân Việt Nam, vùng ñất gạo cội, có bề dày lịch sử là ñất Bắc. Nam Bộ là vùng ñất mới. Phần lớn cư dân nơi ñây là những lưu dân từ miền Bắc hay miền Trung vào làm ăn với hy vọng ñổi ñời. Trong họ ñau ñáu tâm trạng: "Từ thuở mang gươm ñi mở cõi/ Nghìn năm thương nhớ ñất Thăng Long" (Huỳnh Văn Nghệ). Trong truyện Rừng mắm, Bình Nguyên Lộc miêu tả ba ñời nhà thằng Cộc tượng trưng cho những cuộc di dân của người Việt từ miền Bắc, miền Trung xuống miền Nam, thuở xa xưa, trong trạng thái "thèm người" ñến cháy bỏng. Sống ở vùng ñất U Minh buổi ban ñầu hoang sơ mà ông nội ñặt tên là Ô Heo này, "cho ñến tiếng chó sủa, tiếng gà gáy nó cũng không nghe từ lâu" [2, tr.12], và thằng Cộc không nguôi nhớ về quê hương với cảnh làng xóm trước ñây. Nó thèm ñược ăn quả xoài ngọt, thèm một quả khế chua mà ñã năm năm nay không ñược nếm và ñặc biệt "thèm người" ñến da diết. Nó buồn rầu nói với ông nội: "Ở ñây mình có ruộng, nhưng cũng khổ cả ñời. Con muốn ñi quá, ñi ñâu cũng ñược, miễn là ở ñó có làng xóm" [2, tr.21]. Ý thức về sự lưu lạc, thiếu quê hương ở một ñứa trẻ mười lăm tuổi như thằng Cộc, rõ ràng, cho thấy căn rễ của loại hình văn hoá gốc nông nghiệp phương Đông. Văn hoá gốc du mục phương Tây tạo nên những tâm hồn quốc tế và ñô thị, họ có thể rời bỏ chân trời cũ, kiếm tìm chân trời mới mà chẳng hề lưu luyến. Ngược lại, cư dân Việt, tâm hồn Việt dù ñi xa vạn dặm vẫn ñau ñáu nhớ thương hình bóng làng xóm, quê hương. Nguồn cội quê hương trong truyện Bình Nguyên Lộc gắn bó với những hình ảnh ñồng nội bình dị rất ñỗi quen thuộc của làng quê trên ñất Việt. Đó là mùi ñất xông lên sau cơn mưa ñầu mùa, mùi hành kho thoảng bay trong gió, mùi bông bưởi, bông sao, mùi bùn non,
- TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016 41 mùi củi bếp, mùi cây rù rì, mùi lúa chín, mùi rơm khô, mùi phân chuồng quen thuộc của ñồng áng... Đó cũng có thể là một bụi rau ñắng sau hè, một ruộng lúa... Những hình ảnh và mùi vị quen thuộc, dân dã ấy ñã làm sống dậy trong lòng những lưu dân cả một trời thương nhớ − nỗi nhớ về nguồn cội. Chỉ một chút hương hành kho (truyện Hương hành kho) thoảng trong khói cơm chiều của một gia ñình ai ñó ñã gọi dậy trong lòng ông chủ Vĩnh Xương và cậu con rể tương lai của ông biết bao kí ức về quê hương. Chính Tập, cậu con rể tương lai, một thanh niên sống nhiều năm bên Pháp ñã thú nhận với ông Vĩnh Xương: "Những sợi khói trắng mỏng, tiếng chuông chùa và nhất là mùi hành kho, ba thứ ấy xuất hiện cùng một lúc gợi cho cháu nhớ thời thơ ấu của cháu quá. Thời ấy, sau nhà dưỡng phụ của cha cháu cũng là một xóm nghèo, ở dưới trũng, với ngôi chùa cổ" [2, tr.419]. Nhiều nhân vật trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc dù sống nơi phố thị vẫn ngơ ngác, sầu thương. Họ chỉ vui sướng, thanh thản khi ñược trở về với ñồng ruộng. Họ là những ñứa con dù ñi xa vạn dặm nhưng cuống rốn vẫn chưa lìa khỏi ñất mẹ nguồn cội tổ tiên như chính nhan ñề một truyện ngắn của nhà văn. Vợ chồng anh Sáu trong truyện Phân nửa con người hết lòng chăm sóc người cha già. Họ dành riêng cho ông một tầng lầu trên thuyền và nuôi trên thuyền nào gà, nào lợn ñể sẵn sàng thực phẩm làm cơm cúng giỗ tổ tiên... Vậy mà ông vẫn không vui, "ngồi cú rũ trong mui thuyền", rồi sau ñó ông tuyên bố "Tao không muốn theo ghe nữa... tao nhớ làng, nhớ ñất quá" [2, tr.355]. Con Tám cù lần trong truyện ngắn cùng tên, một mực ñòi về quê, chối từ một chỗ làm ổn ñịnh, một chốn nương thân yên ấm, ñơn giản chỉ vì nó nhớ nhà, nhớ "mùi ốc gạo ray rứt". Nghe giọng nó nói "mới thấy ñược lòng thương mến làng mạc của nó" [2, tr.290]. Một thiếu phụ sống tại nước Pháp hiện ñại, giàu có (Căn bệnh bí mật của nàng) vẫn luôn "buồn bực, cau có". Chỉ ñến khi ñược nghe tiếng ve của miền Nam nước Pháp, thấy cây chuối trồng cạnh cung ñiện, ngửi mùi rau ngò, rau răm trồng bên ao rau muống của bà phán Như Ngọc ở Toulon, thiếu phụ mới thức nhận ñược nguyên nhân căn bệnh của mình là nỗi nhớ nguồn cội quê hương. Vợ chồng anh Cam (Về làng cũ) từ làng ra chợ ñể làm ăn buôn bán nhưng luôn ý thức "lớn lên ở ñồng ruộng... mình phải sống ở ñồng ruộng mới xong". Để rồi họ quyết ñịnh trở về chốn quê, mong ñược "gần ruộng... gần trâu bò... gần mồ mả ông bà... gần xóm giềng" [2, tr.399]. Rất nhiều nhân vật trong truyện Bình Nguyên Lộc ñều là sự hoá thân của chính nhà văn, một con người phiêu bạt muôn nơi nhưng vẫn cất giữ trong sâu thẳm trái tim mình mảnh hồn làng. Để rồi kí ức về cội nguồn quê hương trở thành mạch ngầm lan toả trong mỗi trang viết của nhà văn. 2.2. Nguồn cội gắn bó với chiều sâu văn hoá Việt Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc không chỉ biểu hiện ở những hình ảnh cụ thể mà còn ẩn chứa ở chiều sâu văn hoá, tâm hồn Việt. Đọc văn ông, người ta
- 42 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI thấy, vạn vật trong thế giới này ñều có hồn vía riêng của nó. Từ ñất, lửa, cỏ cây, mùi vị nước mắm, mùi vị hành kho, cho ñến mùi vị của ñất ñai... ñều kết ñọng trong nó linh hồn quê hương, xứ sở. Nó trở thành một phần tài sản tinh thần ñể những người con trú xứ khắc khoải hướng về. Nhà văn kể về một người phụ nữ nhiều năm sống ở Pháp (truyện Chiêu hồn nước), vẫn không nguôi nhớ về nguồn cội quê hương. Cứ ñến những ngày cuối năm chị lại trở về nước, dù gia ñình chẳng còn ai thân thích. Chị thuê một căn phòng ở chung cư Sài Gòn. Trong căn phòng ấy "trang hoàng như một căn nhà bình dân với nào tranh gà, tranh lợn... ñặc biệt nhất là một bàn thờ tạm dọn trên chiếc bàn con với gần ñủ ñồ thờ, bình hương, lộc bình, ñèn nhang". Đêm cuối năm, một mình dạo bước trên ñường phố Sài Gòn, tình cờ gặp một người thanh niên, chị ñã vui sướng thốt lên: "Em ñã gặp một thanh niên Việt Nam, không, em ñã gặp quê hương Việt Nam". Chị thú nhận về nỗi "thèm khát quê hương" của mình: "Thèm chết ñi ñược là vào lúc gần tết. Nhớ tết như nhớ nhà, nhớ nước, bởi vì tết là sum họp gia ñình". Quê hương, nguồn cội "là gì chính em cũng không nói ra cho chính xác ñược. Một chân trời quen thuộc? Một mùi cá nướng? Một vài tiếng sáo mục ñồng? Hay là tất cả những thứ ấy nó họp lại ñể làm một linh hồn của quê cha ñất tổ" [2, tr.30 − 305].Có một gia ñình sống nhiều năm ở thành phố (truyện Lửa Tết) nhưng vẫn nhớ quay quắt ánh lửa, mùi lửa, bởi ngọn lửa ấy là "lửa thiêng của gia ñình khói quyện lấy mái tranh... lửa tết, lửa ñêm ba mươi nấu bánh tét, quanh lò lửa lớn ấy có mặt ñông ñủ cả nhà, ai ñi làm ăn xa ở ñâu cũng phải về" [2, tr.326]. Rõ ràng, trong cảm quan của nhà văn, nguồn cội quê hương bắt ñầu từ những con người, những xóm làng cụ thể và bao hàm cả những giá trị tinh thần thiêng liêng bí ẩn khó có thể diễn tả hết bằng lời. Cảm thức nguồn cội trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc ñược thể hiện rất phong phú, nhưng ñặc biệt ấn tượng là nỗi niềm thương nhớ ñất − "thèm mùi ñất" như nhan ñề một truyện ngắn của nhà văn. Câu chuyện kể về một nghĩa trang phải liên tục thay người trông coi, và ñã không thể tìm ñược người kế tiếp ñảm nhận công việc, vì ai cũng ñòi về nhà bởi nhớ xứ. Nỗi nhớ ấy lắng kết ở cảm giác thèm mùi ñất mãnh liệt như "nỗi thèm mùi khói thuốc phiện của những con thằn lằn... như ñào hát thèm và nhớ sân khấu... như cá thèm nhớ nước"; "Tình nhớ xứ, nhớ nhà gồm nhiều yếu tố mà nỗi thèm mùi ñất là một yếu tố quan trọng" [2, tr.338]. Và cách duy nhất giữ chân họ ở lại nghĩa trang thật bất ngờ, không phải là tăng thêm lương mà là tạo ñiều kiện cho họ ñược trồng trọt, ñược gần gũi hơn với ñất, bởi mọi vui buồn của cuộc ñời họ ñều khởi nguồn từ ñất. Với họ ñất ñai chính là linh hồn của cội nguồn quê hương. Một bà mẹ già (truyện Bán ngôi nhà cổ) nhất ñịnh không chịu bán ngôi nhà cổ ñể theo con lên thành phố chỉ vì "Tao thương mến quê hương. Đi, tao nhớ gốc cây ña ñằng miếu... nhớ cái mùi ñất ở ñây" [2, tr.426]. Thế mới biết cư dân nông nghiệp gắn bó máu thịt với ñất ñai và chính nó là sợi dây vô hình gắn kết con người với cội
- TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 9/2016 43 nguồn văn hoá dân tộc. Nhà văn ñể một nhân vật (truyện Mả cũ bên ñường) nói lên suy nghĩ của mình: "Tôi không hiểu người Do Thái làm sao thương ñược nước Israel. Riêng tôi, tình quyến luyến một ngôi nhà, một làng hẻo lánh, một thành phố, một quê hương phải bắt nguồn trong một dĩ vãng lâu ñời mà nước mắt và nụ cười của bao thế hệ ñã ràng buộc con người vào ñất, vào vật và người. Đất có ở lâu, tình ñất mới sâu" [2, tr.194]. Quả thật, "ñất có ở lâu, tình ñất mới sâu". Chính tình ñất, tình người ñã làm nên chiều sâu văn hoá Việt. Suy nghĩ của nhân vật cũng chính là suy nghĩ của nhà văn cùng bao người dân ñất Việt từ ngàn ñời nay, cho dù nhọc nhằn mưu sinh, cho dù lưu lạc ở phương trời nào vẫn luôn ấp ủ trong trái tim mình hình bóng cội nguồn quê hương. 3. KẾT LUẬN Có thể nói, cảm thức nguồn cội là mạch cảm thức bao trùm trong truyện ngắn Bình Nguyên Lộc. Nguồn cội trong cảm quan của nhà văn biểu hiện cụ thể từ những hình ảnh bình dị của cuộc sống và cả phong tục, tín ngưỡng − những giá trị tinh thần thiêng liêng ñã làm nên chiều sâu văn hoá Việt. Văn chương Bình Nguyên Lộc khắc hoạ sắc nét chân dung những cư dân phương Nam, vốn chất phác, bộc trực mà sâu nặng nghĩa tình. Dù họ ñi xa vạn dặm vẫn ñau ñáu hướng về cội nguồn quê hương. Đặt trong bối cảnh giao lưu văn hoá ña chiều và hội nhập của thế kỉ XXI này, người ñọc càng thức nhận ñược vẻ ñẹp ñộc ñáo và ý nghĩa sâu sắc của văn chương Bình Nguyên Lộc. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (ñồng chủ biên) (2010), Từ ñiển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục Việt Nam. 2. Bình Nguyên Lộc (2012), Truyện ngắn, Nxb Trẻ thành phố Hồ Chí Minh. 3. Nhiều tác giả (2004), Từ ñiển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới. 4. Trần Quốc Vượng (chủ biên) (1997), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục. THE SENSE OF SOURCE IN THE BINH NGUYEN LOC’S SHORT STORY Abstract: Abstract Binh Nguyen Loc is a great writer of the urban prose in the South before 1975. Through surveying the anthology "Binh Nguyen Loc’s short stories" was published in 2012 by Ho Chi Minh City’s Youth Publishing House, we realized that the source of sense was the mainstream and permanent sense. This sense made the unique beauty and deep value of the Binh Nguyen Loc’s writings. Keywords Keywords: ywords sense of roots, Binh Nguyen Loc, short story.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học