Cảm quan về biển - Lời đồng vọng ngàn xưa

110

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

CAÛM QUAN VEÀ BIEÅN - LÔØI ÑOÀNG VOÏNG NGAØN XÖA


Traàn Thò Baêng Thanh*

Nöôùc ta coù vuøng bieån roäng lôùn, nhöng thô veà bieån chöa nhieàu. Nhaø Nho
quan nieäm “ngöôøi nhaân thích nuùi, ngöôøi trí thích nöôùc”, maø trong Nho hoïc,
nhaân ñöôïc ñaùnh giaù cao hôn trí. Thi nhaân cuûa chuùng ta phaàn lôùn xuaát thaân
Nho hoïc, khoâng öa “trí xaûo” (caùi gioûi cuûa kyõ thuaät), maø muoán ra khôi, vöôït
bieån laïi khoâng theå khoâng nhôø ñeán kyõ thuaät! Bieån soùng to gioù lôùn, meânh moâng
khoâng theå bieát beán bôø, cho neân nhaéc ñeán bieån laø coù theå nghó ñeán hieåm nguy,
ñaày ñe doïa. Vì theá, quan tröôøng thöôøng ñöôïc goïi laø “beå hoaïn” (moät moâi tröôøng
ñaày soùng gioù, baát traéc, khoâng theå doø bieát, thaäm chí khoâng theå cheá ngöï...). Coù
theå nhieàu ngöôøi trong caùc thi nhaân coøn chöa ra bieån. Tuy vaäy, nhöõng thi nhaân
chính khaùch (hoaëc chính khaùch thi nhaân) coù baûn lónh cuõng khoâng phaûi khoâng
coù nhieàu höùng thuù vôùi bieån. (Nguyeãn Traõi coøn laïi gaàn 90 baøi thô chöõ Haùn thì
coù tôùi 10 baøi veà caûng, bieån, moät tyû leä khoâng nhoû; Leâ Thaùnh Toâng cuõng coù nhieàu
thô veà bieån...). Quan saùt nhöõng vaàn thô veà bieån, coù theå thaáy ñöôïc nhöõng caûm
quan cuûa ngöôøi xöa khi ñöùng tröôùc bieån, treân bieån vaø ngaãm nghó veà bieån.
Caûm quan veà bieån coù nhöõng taàng baäïc. Coù khi bieån chæ laø moät bieåu töôïng
ñeå theå hieän hoaøi baõo lôùn lao, khaùt voïng töï do, thanh cao thoaùt tuïc. Khi ñöùng
tröôùc bieån hay treân bieån, thi nhaân thöôøng thaáy con ngöôøi nhö ñöôïc hoøa ñoàng
cuøng vuõ truï, thoaùt tuïc vaø deã daøng lieân töôûng ñeán thaân phaän, hoaïn ñoà, trieát lyù
saéc khoâng, nhaøn taûn cuûa ñaïo Phaät vaø ñaïo Laõo. Nguyeãn Traõi khi ñöùng treân ñænh
Yeân Töû ñaõ coù caûm quan hoøa ñoàng cuøng vuõ truï nhö theá: Maét doõi nhìn taän cuøng
ngoaøi bieån bieác, ngöôøi noùi cöôøi ôû giöõa taàng maây xanh (trong baøi thô Ñeà Yeân Töû
Sôn Hoa Yeân Töï). Noùi ñeán bieån cuõng laø noùi ñeán caùnh chim baèng nöông luoàng
gioù xoaùy bay leân cao chín vaïn daëm, saûi ñoâi caùnh che kín caû baàu trôøi roài bay veà
bieån Nam, moät hoaøi baõo cuûa con ngöôøi coù chí lôùn, khaùc haún öôùc muoán nhoû nhoi
cuûa loaøi chim seû, chim eùn chæ mong ñöôïc ñaäu treân buïi caây luùp xuùp, aên moät nhuùm
haït keâ, haït ñoã buïng ñaõ no troøn thoûa maõn... Bieåu töôïng naøy ñeán ñaàu theá kyû XX
coøn ñöôïc caùc thi nhaân söû duïng. Taûn Ñaø trong baøi Hoûi gioù ñaõ coù moät caâu thô raát
hay veà khaùt voïng ñoù:
Gioù hôõi gioù phong traàn ta ñaõ chaùn,
Caùnh chim baèng chín vaïn nhöõng chôø mong.
Moät maïch caûm höùng khaùc, “bieån ñuùng laø bieån”, bieån gaén lieàn vôùi ñaát nöôùc,
laõnh thoå, vôùi nhaân daân, vôùi nhöõng thaêng traàm lòch söû. Ví nhö tröôùc cöûa bieån
Baïch Ñaèng, Nguyeãn Traõi ñaõ chieâm nghieäm veà cuoäc ñôøi, theá söï vaø chính söï,
trong baøi Baïch Ñaèng haûi khaåu, oâng vieát:
Soùc phong xuy haûi khí laêng laêng,
Khinh khôûi ngaâm phaøm quaù Baïch Ñaèng.
Ngaïc ñoaïn kình khoa sôn khuùc khuùc,
Qua traàm kích chieát ngaïn taèng taèng.
* Thaønh phoá Haø Noäi.

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

111

Quan haø baùch nhò do thieân thieát,
Haøo kieät coâng danh thöû ñòa taèng.
Vaõng söï hoài ñaàu ta dó hó,
Laâm löu phuû caûnh yù nan thaêng.(1)
Nguyeãn Ñình Hoà dòch nhö sau:
Bieån rung gioù baác theá böøng böøng,
Nheï caát buoàm thô löôùt Baïch Ñaèng.
Kình ngaïc baêm vaèm non maáy khuùc,
Giaùo göôm chìm gaõy baõi bao taàng.
Quan haø hieåm yeáu trôøi kia ñaët,
Haøo kieät coâng danh ñaát aáy töøng.
Vieäc tröôùc quay ñaàu, oâi ñaõ vaéng,
Tôùi doøng ngaém caûnh daï baâng khuaâng.
Nieàm baâng khuaâng cuûa Nguyeãn Traõi ñöôïc roõ hôn khi oâng nghó veà thaát
baïi cuûa chieán löôïc “ñoùng cöûa bieån” (Quan haûi) cuûa nhaø Hoà:
Chang moäc truøng truøng haûi laõng tieàn,
Traàm giang thieát toûa dieäc ñoà nhieân.
Phuùc chu thuûy tín daân do thuûy,
Thò hieåm nan baèng meänh taïi thieân.
Hoïa phuùc höõu moâi phi nhaát nhaät,
Anh huøng di haän kyû thieân nieân.
Caøn khoân kim coå voâ cuøng yù,
Khöôùc taïi thöông lang vieãn thuï yeân.(2)
Nhaø thô Huy Caän dòch:

Raøo lim lôùp lôùp ngaên trieàu,

Ngaàm soâng xích saét xoâ theo soùng traøn.

Laät thuyeàn bieát nöôùc söùc daân,

Caäy gì ñaát hieåm, khoân ngaên meänh trôøi.

Maàm hoïa phuùc, reã xa vôøi,

Anh huøng ñeå haän nghìn ñôøi theá gian.

Leõ saâu trôøi ñaát khoân baøn,

AÁy nôi saéc nöôùc mô maøng khoùi bay.
Hoà Quyù Ly khoâng phaûi khoâng muoán choáng giaëc, cuõng khoâng phaûi khoâng
phoøng bò, oâng cuõng sai caém coïc goã, coøn chaêng theâm löôùi saét ôû caùc cöûa soâng hieåm
yeáu, nhöng phoøng tuyeán cuûa oâng cuõng nhanh choùng tan vôõ. Xeùt cho cuøng, goùp
phaàn vaøo söï thaát baïi cuûa Hoà Quyù Ly cuõng coù loãi cuûa nhöõng ngöôøi quaù “thaät daï
tin ngöôøi” (Nhaân danh caùc cöïu thaàn, xin ngöôøi Minh giuùp khoâi phuïc nhaø Traàn!),
ñaõ taïo moät caùi côù cho ngöôøi ngoaøi ñem quaân vaøo taøn phaù ñaát nöôùc. Ngöôøi anh
huøng ñeå laïi moái haän ñeán muoân ñôøi!
Ñoái vôùi nhöõng chính khaùch thi nhaân thì caûm quan veà bieån coù phaàn khaùc.
Tieâu bieåu cho maïch caûm quan aáy laø Leâ Thaùnh Toâng. Vò vua Thaùnh trieàu Leâ coù
nhieàu thô, caû baèng chöõ Noâm vaø chöõ Haùn, veà caûng bieån. Ñöùng tröôùc bieån, ñi treân
bieån, caûm nghó cuûa oâng tröôùc heát laø veà moät ñaát nöôùc vöõng beàn vaø ñôøi soáng yeân vui
cuûa daân chuùng. Ñi thuyeàn qua cöûa beå Vaân Ñoàn oâng vui thaáy “xa xa trai gaùi vuøng
ven bieån noùi cöôøi xoân xao”; treân ñöôøng ñi ñaùnh phöông nam, döøng chaân ôû moät

112

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

laøng ven bôø Soâng Lam, oâng cuõng caûm nhaän ñöôïc cuoäc soáng bình oån cuûa daân chaøi
vaø nghó tôùi caùch naâng cao ñôøi soáng cho hoï baèng chính saùch “khoan giaûm toâ thueá”.
Ngaém ngoïn nuùi mang teân Chieác Ñuõa ñöùng chô vô ngoaøi vuøng bieån Thanh Hoùa, Leâ
Thaùnh Toâng lieân töôûng ñeán caû moät beà daày taïo döïng trôøi ñaát vaø lòch söû nöôùc nhaø:



Traán coõi Nam Minh neûo thuôû xöa,
Ñôøi Nghieâu nöôùc caû ngaäp hay chöa?
Nguoàn tuoân xuoáng, tanh tao saïch,
Trieàu daãy leân, maën ngoït öa.
Gaép xöông kình, taêm chaúng ñoäng,
Doø loøng bieån, soùng khoân löøa.
Trôøi naøy daønh ñeå An Nam möôïn,
Vaïch chöôùc bình Ngoâ chí môùi vöøa.
[Nuùi Chieác Ñuõa]

Baøi thô treân vieát baèng chöõ Noâm, coù moät baøi thô khaùc baèng chöõ Haùn, laøm
vaøo muøa xuaân nieân hieäu Quang Thuaän thöù 9 (1468) trong dòp ñöa saùu quaân ñi
duyeät ôû vuøng Baïch Ñaèng, taàm nhìn chieán löôïc veà bieån cuûa nhaø vua caøng toû ra
raát saéc saûo vaø chín chaén:
Ngöï cheá Thieân Nam ñoäng chuû ñeà
Cöï taåm uoâng döông trieàu baùch xuyeân,
Loaïn sôn kyø boá bích lieân thieân.
Traùng taâm sô caûm haøm tam coå,
Tín thuû dao ñeà toán nhò quyeàn.
Thaàn baéc khu cô saâm hoå löõ,
Haûi ñoâng phong toaïi töùc lang yeân.
Nam thieân vaïn coå sôn haø taïi,
Chính thò tu vaên yeån vuõ nieân.(3)
Dòch nghóa:
Bieån caû meânh moâng traêm soâng veà chaàu,
Nuùi ñaûo voâ soá la lieät khaép nôi nhö baøn côø, saéc nöôùc nhö lieàn vôùi trôøi.
Chí lôùn môùi baét ñaàu, phaûi kieân trì haønh ñoäng theo luaät töï nhieân,
Coát vöõng loøng thaønh, duø lo vieäc chöa yeân nhöng tin töôûng laø ñöôïc.
Quaân töôùng huøng maïnh chaàu veà nhaø vua,
Khoùi löûa baùo hieäu chieán tranh ñaõ taét lòm ngoaøi Bieån Ñoâng.
Muoân thuôû trôøi Nam, nuùi soâng vaãn nhö cuõ,
Chính luùc naøy caàn laáy vaên trò nöôùc, haõy taïm xeáp vieäc voõ.
Baøi thô ñöôïc khaéc vaøo ngoïn nuùi mang teân Truyeàn Ñaêng, sau söï kieän naøy
thaønh teân nuùi Baøi Thô, hieän vaãn laø moät di tích lòch söû, thaéng caûnh vuøng bieån
Quaûng Ninh - Haûi Phoøng. Döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toâng, ñaây laø nhöõng naêm thaùng
thanh bình, xaõ hoäi thònh trò, nhöng roõ raøng Leâ Thaùnh Toâng ñaõ coù moät taàm
nhìn chieán löôïc veà vieäc trò nöôùc vaø trong ñoù raát quan troïng laø taàm nhìn veà bieån.
Sau ñaáy chöøng traêm naêm Nguyeãn Bænh Khieâm seõ coù moät ñuùc keát mang tính
minh trieát veà caùch öùng xöû vôùi Bieån Ñoâng.
Ñeán theá kyû XIX, laõnh thoå nöôùc ta ñaõ roäng lôùn hôn nhieàu, coù hình haøi moät
chöõ S, keùo daøi ñeán taän Caø Mau. Bieån roäng lôùn, môû ra nhieàu moái quan heä môùi,

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

113

do ñoù caûm quan veà bieån cuõng coù theâm nhieàu ñieåm khaùc. Luùc naøy caùc ñoaøn söù giaû
cuûa trieàu ñình ngoaøi höôùng baéc cuõng ñi veà “höôùng taây”, tieáp xuùc vôùi caùc quoác gia
khoâng cuøng neàn taûng kinh teá, vaên hoùa, vaø chuû nghóa tö baûn phöông Taây cuõng
ñaõ ñeán gaàn. Trieàu ñình Nguyeãn cöû nhöõng phaùi ñoaøn ñi Haï Chaâu, Giang Löu
Ba (Singapore, Indonesia) ngoaøi vieäc mua vaät duïng coøn mua caû suùng, caû taøu; ñi
theo phaùi ñoaøn thöôøng coù nhöõng quan chöùc bò “kyû luaät” phaûi ñi “hieäu löïc” giuùp
vieäc giaáy tôø... Vaø chính nhöõng ngöôøi ñi “hieäu löïc” aáy coù thì giôø quan saùt, suy
ngaãm, neân coù nhieàu nhaän thöùc môùi meû, ñeå laïi ñöôïc nhöõng taùc phaåm vaên hoïc raát
coù giaù trò. Taïm neâu hai tröôøng hôïp laø Cao Baù Quaùt (ñi hieäu löïc) vaø Phan Huy
Chuù (ñi coâng caùn). Phan Huy Chuù ñöôïc phaùi ñi coâng caùn naêm 1832, döôùi thôøi
vua Minh Maïng. Taäp Haûi trình chí löôïc cuûa oâng ghi laïi raát nhieàu ñieàu “tai nghe
maét thaáy” veà tình hình chính trò, kinh teá, phong tuïc, taäp quaùn, ôû Singapore luùc
baáy giôø thuoäc Anh vaø Indonesia thuoäc Haø Lan. Cao Baù Quaùt thì ñi “döông trình
hieäu löïc” vaøo naêm 1844, ngoaøi vieäc nhaän ra hieåu bieát cuûa mình quaù ít oûi tröôùc
bieån trôøi bao la laï laãm, laø söï ngaïc nhieân khi laàn ñaàu tieân troâng thaáy chieác “hoûa
thuyeàn” Hoàng Mao (taøu thuûy nöôùc Anh):
Khoùi uøn uøn tuoân leân trôøi xanh,
Toûa thaønh moät ñoáng cao haøng traêm thöôùc.
Ngoaèn ngoeøo nhö con roàng töø treân trôøi sa xuoáng,
Gioù maïnh thoåi cuõng khoâng tan...
Döôùi coù hai chieác guoàng xoay chuyeån ñaäp vaøo nhöõng ngoïn soùng doàn,
Guoàng quay soùng tung toùe aàm aàm nhö saám ran.
Coù luùc ñi ngang, chaïy ngöôïc, nhanh nhö ngöïa phi,
Khoâng buoàm, khoâng cheøo cuõng khoâng ngöôøi ñaåy.
Töø nhöõng ñaûo Nanh Roàng, hang Ñaù Ñoû, xa ngoaøi traêm daëm,
Chæ buùng ngoùn tay ñaõ vöôït qua nhöõng ngoïn soùng kinh ngöôøi.
...

[Hoàng Mao hoûa thuyeàn ca]
Con taøu xuaát hieän khieán laùi thuyeàn vaø caùc chaân saøo thuyeàn Cao Baù Quaùt
ñeàu “ñöùng caû daäy”, oâng cuõng phaûi xoác aùo ñöùng nhìn! Ñieàu thöù hai Cao Baù Quaùt
thaáy khaùc laï nöõa laø caùch ñoái xöû vôùi nhau cuûa hai vôï choàng ngöôøi Taây döông.
Ngöôøi thieáu phuï Taây döông coù theå “coâng khai” döïa vaøo choàng, ñoøi choàng ñôõ
daäy, doã cho uoáng söõa..., nhöõng ñieàu hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi phong tuïc phöông
Ñoâng [Döông phuï haønh]. Chæ hai chi tieát thoâi, nhöng Cao Baù Quaùt ñaõ nhaän ra
söï khaùc bieät caû veà kyõ thuaät vaø vaên hoùa giöõa “Taây vaø Ta”. Nhöng ñieàu ñaëc bieät
laø oâng khoâng ñöùng treân laäp tröôøng Hoa - Di ñeå pheâ phaùn hoï, chæ coù moät chuùt
caûnh caùo raèng: soùng Bieån Ñoâng cuõng döõ doäi chöù khoâng phaûi hieàn hoøa nhö soùng
bieån Taây! Nhöng roài khi ñeán Singapore, nhaän thöùc cuûa oâng ñaõ trôû neân saâu saéc
vaø heä thoáng hôn. OÂng thaáy roõ khi ngöôøi baûn xöù laïc haäu keùm coûi thì trong xaõ hoäi
“giaøu sang möôïn” chæ coù theå laøm noâ leä cho ngöôøi. “Baøi thô vaët laøm ôû Haï Chaâu”
(Haï Chaâu taïp thi) chæ coù 28 chöõ nhöng laø moät ñuùc keát raát thaám thía cho thaân
phaän moät ñaát nöôùc noâ leä:
Laâu caùc truøng truøng giaùp thuûy taân,
Tuøng aâm löông xöù dò hoa xuaân.
Thieát ly voâ toûa quy xa nhaäp,
Caù caù oâ nhaân ngöï baïch nhaân.

114

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

Baûn dòch thô cuûa Vò Chöû vaø Hoùa Daân:

Beân soâng laàu gaùc traäp truøng,

Hoa chi döôùi boùng caây tuøng toát töôi.

Xe veà coång saét môû roài,

Haàu xe da traéng, raët ngöôøi da ñen!
Töø nhöõng thöïc tieãn thôøi söï nöôùc baïn nhö vaäy, trong loøng Cao Baù Quaùt
chaát daàn thaønh moät noãi lo, khieán oâng khoâng coøn taâm trí ñeå thöôûng ngoaïn ngheä
thuaät. Ñi xem moät ñeâm dieãn kòch cuûa ngöôøi Thanh, oâng chaïnh nghó ñeán Ñieàu
öôùc Nam Kinh, chính phuû Anh uy hieáp Trung Quoác ñeán theá maø daân Trung Hoa
ôû ñaây vaãn “ngheån muõi ngoài xem” nhöõng boä daïng “ngheânh ngang” aùo giaùp muõ
truï, cöôõi ngöïa muùa göôm:
Ra ñôøi leõ naøo khoâng coù nhöõng boä maët thaät,
Maø vaøo cuoäc vui ñeå cöôøi ñuøa vôùi nhöõng boä muõ aùo xöa!
Ñuùng laø noãi ñau maø nhaø thô Ñoã Muïc ñôøi Ñöôøng ñaõ noùi trong baøi Baïc
Taàn Hoaøi:
Thöông nöõ baát tri vong quoác haän,
Caùch giang do xöôùng Haäu ñình hoa.
(Con haùt bieát chi hôøn maát nöôùc,
Caùch soâng vaãn haùt Haäu ñình hoa.)
Nhöng thöïc ra loãi ñaâu ôû ngöôøi kyõ nöõ!
Nhö vaäy, beân caïnh caûm quan veà bieån mang tính truyeàn thoáng nhö ñöôïc
theå hieän trong Du Nguõ Haønh Sôn xöôùng hoïa taäp cuûa ba taùc giaû Nguyeãn Vaên Lyù,
Cao Baù Quaùt, Minh Troïng, caùc thi nhaân ñaõ coù nhöõng nhaän thöùc, caûm höùng môùi
töø bieån, veà bieån. Cuõng nhö ñieàu Nguyeãn Traõi ñaõ noùi veà nhaø Hoà, khoâng theå phuû
nhaän taàm nhìn chieán löôïc veà bieån ñaõ vöôït caùc trieàu ñaïi tröôùc cuûa nhaø Nguyeãn
keå töø thôøi caùc chuùa, nhöng ñeán luùc naøy, khi ñaát nöôùc caàn coù moät söï “ñoät phaù”
thì caùc vua Minh Maïng, Thieäu Trò vaø nhaát laø Töï Ñöùc laïi raát luùng tuùng, chaàn
chöø, e sôï. Caùc vua vaø trieàu ñình ñaõ khoâng muoán vaø khoâng ñuû söùc suy nghó ñeå
caûi caùch, thay ñoåi, ñöa ñaát nöôùc thoaùt khoûi tình traïng beá taéc, traùi laïi vaãn töï ru
nguû baèng nhöõng haøo quang dó vaõng, luaån quaån vôùi nhöõng tín ñieàu cuõ kyõ, khieán
cho tình traïng ñaát nöôùc caøng ngaøy caøng laïc haäu, raát khoù ñoái phoù vôùi tình theá
ñöông thôøi. Cuõng phaûi noùi theâm, thôøi aáy ñaõ coù moät lôùp keû só thöùc tænh, nhaän ra,
ñeà xuaát nhöõng bieän phaùp canh taân, nhöng roài taát caû nhöõng ñeà xuaát ñeàu khoâng
ñöôïc nghieân cöùu, laéng nghe, ñeán noãi söï toàn vong cuûa ñaát nöôùc trôû thaønh noãi lo
aâu khaéc khoaûi, nhö Cao Baù Quaùt ñaõ nghó luùc baáy giôø:
Baõi caùt daøi, laïi baõi caùt daøi,
Ñi moät böôùc laïi nhö luøi moät böôùc.
Maët trôøi ñaõ laën maø vaãn coøn ñi...
Baõi caùt daøi, baõi caùt daøi, bieát tính sao ñaây?...
Phía baéc nuùi Baéc, nuùi muoân truøng,
Phía nam nuùi Nam, soùng muoân ñôït.
Anh coøn ñöùng laøm chi treân baõi caùt?

[Sa haønh ñoaûn ca]
Laïi raát tieác raèng trieàu ñình khoâng chia seû nhöõng baên khoaên nhöùc nhoái ñoù
cuûa nhaân daân, keû só, khieán taïo neân moät söï phaân taâm vaø Cao Baù Quaùt ñaõ ra ñi!