Xem mẫu
- 31 CHUYÊN MỤC VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG ĐÔI BẠN CỦA NHẤT LINH NGUYỄN HƯƠNG NGỌC* Nhất Linh là một trong số những cây bút tiêu biểu trong văn học lãng mạn Việt m gi i oạn - 45. Ông có óng góp trong việc cách tân nghệ thuật tiểu thuyết Việt Nam. Các kỹ thuật sáng tác theo phương Tây hiện ại ược sử dụng nhuần nhuyễn trong tác phẩm của ông. Đôi bạn là tiểu thuyết thể hiện rõ sự cách tân nghệ thuật củ nhà văn. Với sự phân tích các khía cạnh như kết cấu, tâm lý nhân vật và ngôn ngữ trần thuật trong tiểu thuyết Đôi bạn bài viết làm rõ thêm sự cách tân của Nhất Linh trong tác phẩm này. Từ khóa: Nhất Linh, tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XX, văn học Việt Nam 1900 - 1945 Nhận bài ngày: 24/3/2020; ư vào biên tập: 30/3/2020; phản biện: 14/4/2020; duyệt ăng: 10/5/2020 1. DẪN NHẬP Năm 1932, Nhất Linh đã mua lại tờ Nhất Linh tên thật là Nguyễn Tƣờng Phong hóa của Phạm Hữu Ninh và Tam là ngƣời con thứ ba trong gia Nguyễn Xuân Mai, huy động Trần đình Nguyễn Tƣờng, là anh của Khánh Giƣ (Khái Hƣng), Hồ Trọng Nguyễn Tƣờng Long và Nguyễn Hiếu (Tú Mỡ), Nguyễn Tƣờng Long (Hoàng Đạo), Nguyễn Tƣờng Lân Tƣờng Lân. Nhất Linh là ngƣời có vai (Thạch Lam) tạo thành một ban biên trò quan trọng bậc nhất trong việc tập báo mới. Ngay từ những số đầu hình thành nên Tự lực văn đoàn, tổ tiên, Phong hóa đã thổi một luồng gió chức văn học có nhiều hoạt động đạt mới đầy sinh khí vào lòng bạn đọc, hiệu quả cao nhất trong những năm đƣợc đông đảo tầng lớp tiểu tƣ sản 1932 - 1945. thành thị và trí thức trung lƣu đón nhận. Từ thành công đó, Nguyễn * Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Tƣờng Tam đã thành lập Tự lực văn văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. đoàn với cơ quan ngôn luận là báo
- 32 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… Phong hóa (năm 1935 là Ngày nay), của mình. Tƣ tƣởng phải thoát ly ra nhà xuất bản là Đời nay. Ban đầu trụ khỏi lối sống cũ, “cõi đời cũ” xuất hiện sở ở góc phố Hàng Cót và Cửa Bắc khá nhiều trong sáng tác của ông và sau này dời đến 80 Quán Thánh (Hà Khái Hƣng. Nhân vật của ông sẵn Nội), Nhất Linh, Khái Hƣng và Hoàng sàng đứng lên, thể hiện cái tôi cá Đạo trở thành ba trụ cột của Tự lực nhân, chống lại các lề thói bất công văn đoàn (Phan Cự Đệ, 2013: 529). của xã hội phong kiến trƣởng giả. Đôi Nhất Linh là cây bút văn xuôi, sáng bạn chính là một trong số những sáng tác nhiều tiểu thuyết lãng mạn. Trong tác nhƣ thế. thời kỳ đỉnh cao của Tự lực văn đoàn, Tiểu thuyết Đôi bạn đƣợc đăng trên ông đóng góp một số tác phẩm quan Ngày nay năm 1938 và đƣợc xuất bản trọng, nêu lên đƣợc tôn chỉ, tuyên thành sách năm 1939. Tiểu thuyết đã ngôn của tổ chức và gây tiếng vang thể hiện rõ quan điểm nghệ thuật của nhƣ Đoạn tuyệt, Nắng thu, Lạnh lùng, Nhất Linh cũng nhƣ phong cách viết Đôi bạn. Một số tác phẩm, Nhất Linh của ông, một cây bút có khả năng khai đứng tên chung cùng Khái Hƣng cũng thác đời sống nội tâm của con ngƣời đƣợc đánh giá rất cao nhƣ Anh phải vô cùng phong phú và sâu sắc. Đây là sống, Gánh hàng hoa. Nhất Linh là một trong số những tiểu thuyết thể một trong số những cây bút quyết liệt hiện đƣợc sự cách tân nghệ thuật của trong việc thể hiện quan điểm sáng tác giả nói riêng và của Tự lực văn tác của Tự lực văn đoàn. Trong tiểu đoàn nói chung. Bài viết phân tích các thuyết, truyện ngắn của mình, ông yếu tố nhƣ kết cấu, nghệ thuật xây mạnh mẽ thể hiện tƣ tƣởng bài trừ dựng tâm lý nhân vật và ngôn ngữ các hủ tục phong kiến lạc hậu không trần thuật để làm sáng tỏ luận điểm còn phù hợp với thời đại và cổ súy trên. cho lối sống hiện đại, thức thời. “Nhân 2. NHỮNG ĐÓNG GÓP TRONG SÁNG vật của Khái Hƣng yêu đời lạc quan, TẠO NGHỆ THUẬT TIỂU THUYẾT có những ƣớc mơ không tƣởng và HIỆN ĐẠI CỦA NHẤT LINH QUA thƣờng đạt đến mục đích một cách dễ TÁC PHẨM ĐÔI BẠN dàng. Còn những nhân vật của Nhất Linh thƣờng có những cơn khủng 2.1. Kết cấu hoảng về tinh thần, những giằng xé Kết cấu là đơn vị góp phần tạo nên nội tâm giữa cá nhân và gia đình, tình hình thức bề ngoài của văn bản nghệ yêu và bổn phận, chí hƣớng và hoàn thuật và đồng thời cũng là sợi dây liên cảnh” (Nhất Linh, 1988: 13-14). Nhiều kết mạch truyện nội hàm của tiểu tác phẩm xuất hiện những cặp hình thuyết. Trong văn học trung đại, tiểu tƣợng hoặc các chi tiết đối lập giữa thuyết chủ yếu đƣợc tổ chức theo kết cũ - mới, giữa lạc hậu - cách tân nhƣ cấu chƣơng hồi. Các chƣơng có dung là cách để ông nhấn mạnh quan điểm lƣợng gần tƣơng đƣơng nhau trong
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 5 (261) 2020 33 đó tiêu đề chƣơng luôn tóm tắt đƣợc Ngƣời viết có thể sáng tạo nhƣng nội dung nòng cốt của chƣơng đó và không đƣợc phép đi qua những cuối mỗi chƣơng thƣờng là các bình đƣờng biên niêm luật chặt chẽ đã luận diễn giải. Câu chuyện trong tiểu đƣợc quy định. thuyết chƣơng hồi thƣờng đƣợc kể Bƣớc sang thế kỷ XX, khi nhu cầu theo dòng thời gian tuyến tính. Sự cách tân văn học trở nên bức thiết, kết kiện gì đến trƣớc sẽ đƣợc kể trƣớc. cấu của văn xuôi buộc phải vận động Sự kiện sau là hệ quả của một hoặc theo tiến trình thay đổi đó. Nhất Linh nhiều sự kiện trƣớc đó. Kết cấu tiểu cùng các nhà văn trong Tự lực văn thuyết trung đại về cơ bản có những đoàn là những ngƣời đã thực hiện quy định chặt chẽ, nghiêm ngặt. Đây triệt để điều đó. Tiểu thuyết Đôi bạn cũng là một đặc điểm chung của văn cũng đƣợc chia thành các chƣơng chƣơng nho gia. Mọi sáng tác đều nhƣng cách chia hết sức sáng tạo, phải dựa trên một khung quy chuẩn. hiện đại. Mở đầu tiểu thuyết là một chƣơng với Sơ đồ 1. Kết cấu các chƣơng tiểu sự xuất hiện của một bức thƣ do thuyết Đôi bạn của Nhất Linh Dũng viết cho một ngƣời bạn xƣng tôi. Nhặt lá bàng (Thay mấy lời nói đầu) Từ bức thƣ đó, câu chuyện về Dũng, về Loan, về Trúc và những ngƣời bạn đƣợc tái hiện. Cốt truyện có sự hồi cố, Phần thứ nhất: I từ điểm đứng hiện tại nhìn về quá khứ. II Câu chuyện đã không bắt đầu theo III IV dòng thời gian tịnh tiến thông thƣờng V mà có sự ngoái lại. VI So với tiểu thuyết chƣơng hồi trong Phần thứ hai: I văn học trung đại, kết cấu của Đôi bạn II phức tạp hơn và không tuân theo bất III kỳ quy định cụ thể nào. Đây hoàn toàn IV là sự sáng tạo của Nhất Linh nhằm V triển khai đƣợc trọn vẹn những ý đồ nghệ thuật của chính mình. Những VI diễn biến chính của câu chuyện đƣợc VII triển khai trong 3 phần lớn. Trong mỗi Phần thứ ba: I phần lớn, tác giả chia thành các II chƣơng nhỏ hơn đƣợc đánh số La Mã. III Chúng tôi đƣa ra bảng thống kê dung IV lƣợng các phần, chƣơng để có cái V nhìn định lƣợng tổng quát. Mẫu khảo sát là tiểu thuyết Đôi bạn do Nhà xuất
- 34 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… bản Đại học và Giáo dục chuyên không chỉ là một tác phẩm có kết cấu nghiệp xuất bản năm 1988. chƣơng hồi, phi tuyến tính mà quan Bảng 1. Bảng dung lƣợng phân bố các trọng hơn đây là một tiểu thuyết luận phần, chƣơng trong tiểu thuyết Đôi bạn đề. Toàn bộ tiểu thuyết Đôi bạn không của Nhất Linh chỉ là câu chuyện tình yêu của hai ngƣời Dũng - Loan mà nó là câu STT Phần Chƣơng Số trang chuyện về lý tƣởng của những ngƣời Nhặt lá bàng 1 (Thay mấy lời 9 trang thanh niên trí thức những năm đầu thế nói đầu) kỷ XX mà Dũng, Trúc và những ngƣời 2 58 trang bạn của các anh là hình ảnh biểu 3 Phần thứ nhất I 12,5 trang tƣợng cho điều đó. Trƣớc sự thay đổi 4 II 9,5 trang của đời sống xã hội, họ khao khát có 5 III 6,5 trang đƣợc cuộc sống tự do, thoát ra khỏi 6 IV 9 trang cái khung chật hẹp của xã hội phong 7 V 9 trang kiến cổ hủ mà ông Tuần (bố của Dũng) 8 VI 11,5 trang hay bà Hai (mẹ của Loan) là đại diện 9 61.5 trang cho điều đó. Họ mong muốn đƣợc 10 Phần thứ hai I 6 trang thoát ly - đó là lý do mà ngay từ phần 11 II 5 trang thứ nhất của tiểu thuyết, nhà văn đƣa 12 III 5,5 trang ra các chi tiết, câu nói gợi mở cho câu 13 IV 14,5 trang chuyện thoát ly của các nhân vật. 14 V 12 trang Phần thứ hai là lúc Nhất Linh xây 15 VI 7,5 trang dựng sắc nét hơn nữa các mâu thuẫn 16 VII 11 trang giữa những ngƣời trẻ và thế hệ cũ 17 45 trang nhƣ sự bất hòa giữa Dũng và bố mình, 18 Phần thứ ba I 13,5 trang mối quan hệ mến thƣơng tự tìm đến 19 II 10,5 trang với nhau ngày càng bền chặt của 20 III 10 trang Dũng và Loan mặc cho việc họ đã 21 IV 5 trang đƣợc gia đình chọn mối khác để lập 22 V 6 trang gia đình. Cùng với đó, những biến cố quan trọng nhất đã xảy ra, trong phần Nguồn: Tác giả liệt kê. này thử thách sự quyết tâm vƣợt thoát Dung lƣợng các chƣơng trong từng của Dũng đó là cái chết của Thái và phần của tiểu thuyết không quá chênh của Tạo, sự giục giã của bố mẹ Dũng lệch nhƣng giữa các phần thì có sự trong việc muốn Dũng lấy cô Khánh, khác biệt. Phần thứ hai của tiểu thuyết cũng nhƣ sự báo hiệu căn bệnh lao đƣợc tập trung nhiều nhất với 61,5 của Hà. Tất cả những điều đó không trang, phần thứ ba tác giả viết ngắn làm cho Dũng mất kiên định. Phần ba nhất (45 trang). Điều này hoàn toàn có (phần cuối), Dũng quyết tâm cùng thể hiểu đƣợc bởi tiểu thuyết Đôi bạn Trúc thoát ly khỏi ngôi nhà, khỏi cái
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 5 (261) 2020 35 làng tù túng, chật hẹp, khỏi ngôi nhà sai khi nói Đôi bạn cũng là một tiểu với ngƣời cha gia trƣởng mà nhiều lúc thuyết tâm lý xuất sắc, đánh dấu sự Dũng thấy xấu hổ; từ bỏ cả Loan vì thay đổi trong sáng tác của văn xuôi anh không muốn làm cô khổ. Việt Nam. Trƣớc đó, các tác giả trung Nhất Linh đã có sự cách tân kết cấu đại không chú trọng thể hiện các biểu rất rõ ràng. Ông đã thoát ra khỏi cái hiện tinh vi của đời sống tâm lý nhân khung của lối viết trung đại, theo kiểu vật, không khai thác chi tiết, cụ thể đời chƣơng hồi cổ điển. Ông đã bắt kịp sống nội tâm nhân vật nhƣng đến với cách tổ chức văn bản nghệ thuật Nhất Linh, cùng các sáng tác của Tự trong văn chƣơng hiện đại phƣơng lực văn đoàn, thế giới nội tâm các Tây. Các chƣơng đƣợc tổ chức dài nhân vật đã đƣợc thể hiện sinh động, ngắn khác nhau tùy vào mục đích cụ thể, chi tiết và logic. Nhƣ vậy, ở sáng tạo của ngƣời viết. Sự cách tân tiểu thuyết Đôi bạn có sự tồn tại cả hai này đã góp phần tạo nên độ linh hoạt kết cấu: tiểu thuyết luận đề và tiểu trong triển khai nội dung tác phẩm thuyết tâm lý. đồng thời giảm đƣợc dung lƣợng của Dũng, Trúc, Cận, Thái đại diện cho tiểu thuyết khiến nó phù hợp với những nam thanh niên trí thức đứng ngƣời đọc hiện đại. giữa điểm giao của những hệ giá trị 2.2. Nghệ thuật xây dựng tâm lý cũ - mới. Bản thân họ hiểu đƣợc nhân vật những mâu thuẫn vẫn tồn tại trong xã Trong các tác giả văn xuôi giai đoạn hội lúc đó. Đấy là một xã hội khi 1900 - 1945, Nhất Linh là một trong những giá trị mới tràn vào nhƣ một làn những cây bút tài năng trong việc sóng giữa lúc những hệ giá trị truyền miêu tả diễn biến tâm lý nhân vật. thống vẫn đang tồn tại, bám rễ sâu Tiểu thuyết Đôi bạn là tác phẩm thể trong đời sống của con ngƣời. Thế hiện rõ nhất đặc điểm phong cách giới quan của một xã hội có lịch sử nghệ thuật của nhà văn. Biệt tài của hàng ngàn năm không dễ gì bị suy ông là đi sâu vào những chuyển biến chuyển đối diện với lực hấp dẫn đến tinh vi nhất của đời sống nội tâm nhân từ thế giới quan Tây phƣơng hiện đại. vật và thể hiện nó ra qua hệ thống Thách thức đặt ra là vậy điều gì sẽ ở ngôn từ tinh tế. Đọc Đôi bạn, ngƣời lại và điều gì sẽ bị thay thế. Các nhân đọc đôi khi có cảm tƣởng nhƣ đƣợc vật của Đôi bạn đã bị đặt vào lằn ranh đọc một bản miêu tả chi tiết sự vận mong manh ấy của sự vận động thời động tâm lý của những ngƣời trí thức thế. Họ thấy rằng: “sự trái ngƣợc của trẻ tuổi những năm đầu thế kỷ XX đối thâm tâm chàng - mà chàng không đổi mặt với những thách thức của thế hệ, khác đƣợc - với cảnh sống hiện tại thời đại; sự chuyển biến tình cảm con không cho phép Dũng tự do làm nảy ngƣời khi bắt đầu yêu với tất cả các nở đƣợc nhân cách mình. Ở lại thì chỉ cung bậc của nó. Vì thế sẽ không hề có héo mòn dần đi, đau khổ mãi mà
- 36 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… vô ích cho mình, cho cả mọi ngƣời” Dũng. Bản thân cô trân trọng từng (Nhất Linh, 1988: 157). Những nam phút giây bên anh nhƣng chƣa bao thanh niên trí thức đƣợc hƣởng nền giờ dám nghĩ rằng hai ngƣời sẽ có giáo dục Tây học nhƣ Dũng, Trúc và đƣợc hạnh phúc bên nhau trọn đời. các bạn của họ sẵn sàng đấu tranh Nếu Dũng, Trúc, Loan là đại diện cho chống lại những cổ hủ tồn tại cố hữu những ngƣời trẻ đƣợc hƣởng nền Tây trong đời sống. Vì thế trong trái tim và học, cho những tƣ tƣởng mới cấp tiến khối óc họ luôn nung nấu khát vọng thì những ngƣời nhƣ ông bà Tuần (bố đƣợc ra khỏi lũy tre làng, đƣợc đi ra mẹ Dũng) và ông bà Hai (bố mẹ Loan) nƣớc ngoài. Khi chƣa có đủ quyết tâm là đại diện cho những cái cũ, những để ra đi, Dũng tự trách bản thân: quan điểm đã lỗi thời, lạc hậu. Ông bà “Dũng thấy rằng khi buồn cho Tạo, là Tuần tiêu biểu cho tầng lớp cƣờng chính chàng đã buồn cho đời chàng. quyền, có tiền bạc có quyền lực có Phải sống một đời ngang trái nhƣng khả năng trấn áp ngƣời khác. Mặc dù chàng không có đủ can đảm để thoát đƣợc sống sung sƣớng trong nhung ly…” (Nhất Linh, 1988: 133). Nhà văn lụa nhƣng Dũng luôn có tâm lý xấu hổ. miêu tả tâm lý sôi sục mong ƣớc Dũng từng nói với Loan: “Giàu một đƣợc thoát ly hết sức rõ ràng thông cách thẳng thắn cũng đã khó chịu rồi, qua những cuộc trao đổi về chuyện huống hồ giàu một cách không xứng phải lên đƣờng của Dũng và Trúc đáng. Ngƣời ta ngoài cái ăn mặc, còn cùng những ngƣời bạn. cái kiên sỉ” (Nhất Linh, 1988: 111). Loan lại là đại diện cho những nữ Anh cảm thấy khinh bỉ thói đe nẹt, thanh niên đƣợc học hành thời kỳ đó. giẫm đạp lên kẻ yếu thế của cha mình. Cô đƣợc quen biết với những chàng Đó là lý do cha con anh luôn căng trai có học hành nhƣ Dũng, Trúc, Cận. thẳng dẫn đến mắng mỏ, cãi vã và trở Tầm nhìn của cô cũng đƣợc giải thoát thành động lực ngày một lớn để anh khỏi những hà khắc của suy nghĩ cũ. quyết ra đi. Tuy đã đƣợc cha mẹ định sẵn hôn sự Bên cạnh đại diện của tầng lớp cƣờng với Thân, con bà phán Lợi nhƣng quyền trong xã hội cũ, ông bà Hai lại Loan vẫn thầm thƣơng Dũng và luôn là đại diện của tầng lớp ngƣời lao tỏ ra thích thú, hạnh phúc mỗi khi động nghèo luôn tự ti về phận của đƣợc gần gũi Dũng hay đƣợc anh mình. Ông Hai Hằng, trong hoàn cảnh quan tâm. Tuy thế gia đình Loan lại khốn khó không làm ra đƣợc nhiều không đƣợc khá giả nhƣ nhà Dũng, của cải phải cùng con trai cả lên vùng bố mẹ Loan có mối hiềm khích với bố cao dạy học cho dù chẳng biết tƣơng Dũng. Do đó, bản thân cô vẫn luôn tự lai thế nào. Bà Hai ở nhà quan sát mối ý thức về thân phận của mình. Cô quan hệ giữa con gái và cậu Dũng thì chƣa bao giờ dám bƣớc quá giới hạn hiểu rằng giữa hai ngƣời họ có vấn đề. trong mối tình thầm kín của mình với Bà biết Dũng là ngƣời tốt, là một mối
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 5 (261) 2020 37 thực sự hơn cậu Thân nhƣng bản không biết nên nói hay không rồi cuối thân bà không vƣợt qua đƣợc suy cùng không nói khiến cho câu chuyện nghĩ “môn đăng hộ đối”, cũng nhƣ mối của họ mãi là chuyện của đôi bạn. căng thẳng vốn có bấy lâu của chồng Nhà văn nhìn ra những biểu hiện tâm bà và ông Tuần. Vì thế mỗi lúc hai lý tinh vi, duyên dáng của những ngƣời tình cảm cạnh nhau, bà lại cố tỏ ngƣời có cảm tình đặc biệt với nhau ra không vui lòng nhƣ khi Dũng hái nhƣ có thể đoán đƣợc ý nhau rất đậu giúp Loan nhƣ là cái cớ để hai nhanh dù chỉ bằng ánh mắt, thậm chí ngƣời đƣợc đứng cạnh nhau thì bà chỉ là linh cảm: “Không nhìn hẳn vào nói: “Cô muốn ăn đậu ván mà có một chỗ Loan ngồi, nhƣng Dũng biết rằng việc hái cũng hết nhờ ngƣời nọ đến từ lúc vào Loan vẫn chăm chú nhìn ngƣời kia” (Nhất Linh, 1988: 96). Đây mình. Loan ngồi khuất sau Hiền để là tâm lý rất dễ hiểu của một ngƣời không ai chú ý đến. Nàng không nói, mẹ, khi họ biết rõ rằng giữa hai ngƣời không mỉm cƣời chỉ yên lặng nhìn sẽ không bao giờ có tƣơng lai. Dũng. Nghệ thuật miêu tả tâm lý của Nhất Dũng đặt mũ xuống bàn và đứng dựa Linh đƣợc thể hiện tập trung và rõ vào thành ghế, hơi nghiêng ngƣời để ràng hơn cả qua những đoạn văn lẩn mặt vào trong bóng tối. Loan biết phân tích tâm trạng, cảm xúc, cảm rằng Dũng muốn đƣợc tự do nhìn lại nhận của Dũng và Loan mỗi khi gặp mình; hai con mắt nàng bỗng tƣơi hẳn nhau hay đi bên nhau. Nhà văn miêu lên dƣới ánh đèn và hai hàng lông mi tả sự chuyển biến tâm lý của họ bằng nàng hơi rung động. Nhìn Loan, Dũng văn phong rất chậm rãi không vồ vập, thấy rõ ý nàng muốn bằng hai con mắt vội vã nhƣ khi cùng nhóm bạn đến lặng lẽ diễn cho chàng biết nỗi vui nhà Cận chơi, ai cũng tự nhiên chỉ có sƣớng âm thầm đƣợc trông thấy mặt Dũng và Loan cảm thấy ngƣợng chàng” (Nhất Linh, 1988: 75). ngùng: “Chỉ có Dũng và Loan đứng lại Hay nhƣ khi hai ngƣời muốn đƣợc dƣới gốc cây khế. Hai ngƣời thấy tách ra khỏi vợ chồng anh chị giáo ngƣợng. Những câu chuyện thông Lâm Thảo: thƣờng nói trƣớc mặt mọi ngƣời một “Loan đƣa mắt nhìn Dũng thật nhanh. cách rất dễ dàng, tự nhiên, thì lúc này Hai ngƣời cùng đi về phía mấy cây hình nhƣ hơi bạo dạn quá, không ai thông, tìm đƣờng xuống. Sợ có vẻ là dám nói” (Nhất Linh, 1988: 32). Hay định tâm rủ nhau chỉ đi riêng có hai nhƣ khi hai má nóng hổi vì thấy Dũng ngƣời nên Dũng nói to: nhìn mình dò xét, Loan vội nói: “Hôm - Ai nhƣ anh Trúc đƣơng đứng đợi ở nay trời đổ gió nồm, em đi một lúc mà dƣới kia? nóng cả ngƣời” (Nhất Linh, 1988: 60). Ngay cả đến lúc muốn tỏ tình mà Loan nói : Dũng cũng cứ loay hoay suy nghĩ - Không là anh Trúc thì là ai nữa.
- 38 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… Thật ra cả Dũng và Loan không ngƣời gần nhƣ là một bản tự thuật cốt cách, nào nhìn thấy Trúc đâu cả. tinh thần và tâm trạng của bản thân - Đi về phía này cô Loan ạ, xuống gần tác giả thông qua những hình tƣợng hơn. văn học. Điều này khác với văn học - Em về phía ấy dốc ngã chết. hiện đại khi mà nhân vật trong tác Dũng đứng lại đợi: phẩm đƣợc nhà văn quan tâm đến - Ngã đã có tôi đứng ở dƣới đỡ” (Nhất từng biểu hiện nhỏ nhặt nhất. Đặc biệt Linh, 1988: 174). hơn nữa, văn học trung đại với những Tình cảm giữa Dũng và Loan thực ra luân lý nho gia hà khắc không khuyến đã đậm sâu nhƣng không ai thể hiện khích nam nữ tự do yêu đƣơng tìm ra ngoài, “tình trong nhƣ đã, mặt ngoài hiểu (Truyện Kiều của Nguyễn Du là còn e” vì thế mà sự họ có tâm lý ngại một ngoại lệ) thì việc Nhất Linh tập ngùng, giữ kẽ. Nhất Linh đã miêu tả trung vào tình cảm yêu đƣơng tự trạng thái này xuyên suốt thiên tiểu nguyện của các nhân vật là một sự thuyết rất khéo léo. Hầu nhƣ lúc nào cách tân nghệ thuật. hai ngƣời bên nhau, họ đều thể hiện 2.3. Ngôn ngữ trần thuật tâm lý đó. Mặc dù sâu bên trong, tình Nhất Linh là một trong những “thủ yêu của họ rất tha thiết nhƣng giữa họ lĩnh” quan trọng nhất của Tự lực văn vẫn là những rào cản của hai bên gia đoàn, tổ chức văn học có quy mô, tôn đình, của thuần phong mỹ tục và của chỉ và hoạt động tƣơng đối ổn định những mặc cảm cá nhân không thể trong văn học Việt Nam thế kỷ XX. biểu hiện ra bằng ngôn từ với nhau. Chính vì lẽ đó, ông là ngƣời tuân thủ Có những điểm chung về tình yêu, sự khá triệt để và nhất quán các tôn chỉ e dè nhƣ vậy nên họ đoán ý nhau rất hành động của tổ chức. Trong tôn chỉ mau chóng chỉ qua một ánh mắt, một 10 điều đƣợc đƣa ra ngay từ khi Tự cử chỉ khuôn mặt hay một lời nói. lực văn đoàn mới đƣợc thành lập, Việc tập trung vào biểu hiện tâm lý điều thứ tƣ là một trong số những điều nhân vật, nhất là nhân vật đang yêu vô cùng quan trọng và có ý nghĩa một cách chi tiết, tỉ mỉ là thao tác nghệ trong quá trình cách tân văn học: thuật cách tân so với văn học trung “Dùng một lối văn giản dị, dễ hiểu, ít đại truyền thống. Trƣớc đây, các nhà chữ nho, một lối văn thật có tính cách thơ, nhà văn trung đại thƣờng không An Nam”. Đây chính là đặc điểm quan đi sâu khắc họa chi tiết và trực tiếp trọng giúp văn chƣơng thế kỷ XX có tâm lý nhân vật. Nếu có diễn tả thì bƣớc tiến so với văn học nho gia trƣớc thƣờng là “tả cảnh ngụ tình” hoặc khái đây. Văn học trung đại truyền thống quát bằng các điển cố điển tích. Nội ƣa sử dụng điển cố điển tích, lối nói tâm nhân vật không phải ƣu tiên hàng khoa trƣơng, phóng dụ và đƣợc viết đầu của các tác giả trung đại. Thật ra bằng chữ Hán hoặc chữ Nôm. Chữ bản thân tác phẩm văn học trung đại Nôm dù là một loại ngôn ngữ ghi âm
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 5 (261) 2020 39 tiếng Việt do ngƣời Việt sáng tạo, nhau thêm logic và kết nối trong một song lại sử dụng bộ chữ Hán sẵn có hệ thống chung phục vụ việc thể hiện nên về cơ bản rất khó để phổ quát. tƣ tƣởng chủ đề tác phẩm. Trong quá Văn chƣơng hiện đại nói chung, tiểu trình diễn giải các sự kiện, chi tiết của thuyết Nhất Linh nói riêng sử dụng câu chuyện, những lời tả về thiên chữ quốc ngữ và viết bằng một lối hết nhiên, về bối cảnh gia đình, về cá sức dễ hiểu và bình dị. Nhất Linh lƣợc nhân các nhân vật đƣợc đặt vào hợp bỏ nhiều các trƣờng từ, từ vựng Hán lý, tự nhiên mà không gây ra bất kỳ sự Việt và đƣa vào trong Đôi bạn những khiên cƣỡng nào. Ngay cả trong từ rất thuần Việt nhƣ “một xã hội những đoạn văn thuật lại sự căng đƣơng thay đổi” (Nhất Linh, 1988: 21), thẳng giữa Dũng và ông Tuần thì lời “vả lại không còn dịp nào tốt hơn” sự đan xen của lời kể cũng rất hợp lý: (Nhất Linh, 1988: 32), “Bà Hai ngửng “Muốn khỏi cãi lại ông Tuần, Dũng lên nói” (Nhất Linh, 1988: 38),… Ngôn cầm ấm nƣớc rót vào chén, chàng từ trong tiểu thuyết tự nhiên, dung dị thấy tay chàng run run. Biết là một nhƣ đời sống hằng ngày ; ngôn ngữ phút rất nghiêm trọng, Dũng phải cố kể và tả không còn tính biền ngẫu nhƣ sức giữ cao lòng đƣợc thản nhiên. Lời thƣờng thấy trong văn học trung đại mắng của ông tuần chàng cho là và đặc biệt không còn trữ tình ngoại không quan hệ gì; ông tuần khuyên đề. Điều đó đã rút ngắn khoảng cách chàng học chăm chỉ thì chàng sẽ học giữa tác phẩm văn học nghệ thuật với chăm. Nhƣng sự xung đột của chàng hiện thực đời sống thô nhám. Càng về với ông tuần ngấm ngầm đã từ lâu rồi; sau này, ngôn ngữ trong văn học càng những sự trái ngƣợc, những cái mà gần với đời sống hơn thậm chí là xù xì, chàng ghét, những việc khiến chàng thông tục hơn. Các nhà văn có thiên khó chịu đến nỗi bỏ cả học, Dũng biết hƣớng giản lƣợc tối đa các lớp từ là ông tuần không sao hiểu đƣợc. bóng bẩy để đi đến một thứ văn Chàng không phải làm việc gì, sống chƣơng thô ráp, thuần đời sống. Tất sung sƣớng nhàn nhã hơn một năm cả sự thay đổi đó đƣợc bắt đầu bởi trời, đối với ông tuần, chàng không có những cách tân trong văn học đầu thế quyền đƣợc phẫn uất. Nếu ngay lúc kỷ mà Tự lực văn đoàn là một trong này nói ra, chắc ông tuần không chịu những hạt nhân. nghe, ông sẽ nổi giận mắng chàng là Trong Đôi bạn Nhất Linh đã kết hợp con bất hiếu, có lỗi mà không chịu nhuần nhuyễn giữa ngôn ngữ kể và tả. nghe lời cha, rồi câu chuyện sẽ thành Các chi tiết, sự kiện, biến cố diễn ra to. trong tác phẩm đƣợc kể tự nhiên, Dũng đƣa mắt nhìn ra vƣờn hoa. không gò bó khiên cƣỡng. Sự kiện Trong một chậu sứ, giữa mấy hòn đá này dẫn đến sự kiện khác. Các sự cuội trắng, một chồi lan, mới nhú lên, kiện làm tiền đề cho sự xuất hiện của bóng và sạch nhƣ một lƣỡi gƣơm.
- 40 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… Một cơn gió thoáng qua nhẹ đƣa đẩy đến vì Thảo đã mời cô sang nhƣng những ngọn lá dài và làm lấp lánh ánh trong lòng Dũng vẫn mong ngóng sáng ở chỗ lá cong cong rủ xuống. Loan đến lạ: Dũng ngắm nghía những giỏ hoa “Một bóng trắng thoáng qua sau giậu trắng xanh mềm mại trong đám cuống tre. Dũng ngỡ là Loan nhƣng lại mỉm lá. Chàng thở dài, trong ngƣời nhẹ cƣời thất vọng vì bóng đó đi thẳng về nhõm và từ lúc đó chàng biết chắc là phía cánh đồng. Chàng lấy làm lạ sẽ không xảy ra chuyện gì nữa” (Nhất rằng tại sao lại có thể mong Loan tha Linh, 1988: 86-87). thiết nhƣ vậy, mong Loan nhƣ mong Những lời kể về mối quan hệ cha con một ngƣời xa cách đã mấy năm. đã giải thích thêm cho tâm lý lo lắng Muốn gặp Loan không khó gì cả, của Dũng cũng nhƣ không khí căng nhƣng Loan phải tự ý đến và đến giữa thẳng giữa anh và ông Tuần. Đoạn lúc này thì gặp gỡ ấy mới quý. Mỗi sau đó, tác giả miêu tả vẻ đẹp của một phút chờ đợi đối với Dũng là một chậu hoa lan mới nhú chồi nhƣng phút hy vọng; cảnh trời đẹp quá mà không hề khiến nó bị lạc lõng mà hoàn lòng chàng lúc đó tự nhiên vui vẻ quá toàn phù hợp với sự biến đổi trong nên Dũng chắc rằng không thể nào tâm trạng của nhân vật. Thiên nhiên thiếu đƣợc cái vui gặp mặt Loan. Nếu ấy cũng chính là tâm trạng của nhân hết ngày hôm nay mà Loan không đến vật. Dũng biết ông tuần mắng mình thì chàng sẽ ghé qua nhà Loan và nhƣng rồi mọi chuyện sẽ lại trở về trách Loan vì cớ sao lại không đến. bình thƣờng. Anh biết mình có lỗi với Chàng mỉm cƣời vì cái ý trách ấy thật ông và biết rằng ông lo lắng cho anh là vô lý” (Nhất Linh, 1988: 59). nhƣng bản chất tính cách và suy nghĩ Những câu văn nhẹ nhàng, nhịp câu của hai cha con quá khác biệt nên dễ thong thả, từ tốn mang lại cảm xúc xảy ra xung đột. Chỉ cần Dũng nhún sâu lắng. Tình cảm của Dũng dành nhƣờng và lễ phép thì mọi việc sẽ trở cho Loan là thật lòng và sâu sắc bởi lại bình thƣờng. chỉ có nhƣ thế thì trạng thái hồi hộp Tiểu thuyết Đôi bạn của Nhất Linh, với kia mới xuất hiện ngay cả khi biết rằng bản chất là một tác phẩm lãng mạn chắc chắn cô sẽ xuất hiện. chủ nghĩa, mang trong mình những đặc điểm quan trọng của phƣơng Văn phong trong Đôi bạn nhẹ nhàng, pháp sáng tác này mà ngôn ngữ trần lãng mạn ngập tràn cảm xúc ấy xuyên thuật giàu chất lãng mạn là điều đƣợc suốt cả tiểu thuyết. Ngay cả trong thể hiện rất sáng rõ. Trong tác phẩm khoảnh khắc Dũng biết mình sẽ rời xa tràn ngập các đoạn văn miêu tả suy Loan mãi mãi, không gian vẫn ngập nghĩ, tâm trạng của nhân vật bằng lối tràn tình ý: kể nhẹ nhàng, đƣa đẩy đặc trƣng của “Chàng đƣa mắt nhìn Loan và thấy văn chƣơng lãng mạn. Biết là Loan sẽ nảy ra rạo rực nỗi tiếc một cuộc đời
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 5 (261) 2020 41 sung sƣớng với Loan đáng lẽ chàng biền ngẫu mà phóng khoáng, dung dị, đƣợc hƣởng. Một cơn gió heo may tự nhiên và đầy tinh tế. Tiểu thuyết thơm mùi lúa đƣa mạnh thẳng vào luận đề về sự giải phóng tƣ tƣởng tự mặt chàng làm hiện ra trƣớc mắt cảnh do, mong muốn thoát ly khỏi những tƣợng tƣng bừng của bao mùa thu ràng buộc đã lỗi thời, cổ hủ nhƣng lại sáng đẹp chƣa đến trong đời chàng đƣợc viết bằng một lối văn rất lãng và đời Loan” (Nhất Linh, 1988: 179). mạn, không cầu kỳ. Chính điều này đã Cơn gió heo may của buổi chiều mùa giúp cho tác phẩm đến gần hơn với thu dƣờng nhƣ càng làm cho nỗi buồn ngƣời đọc, đặc biệt là những ngƣời chia ly càng trở nên sâu sắc. Dũng trẻ tuổi. biết rằng cuộc đời không ƣu ái cho 3. KẾT LUẬN anh có một cuộc tình nhƣ ý bên Loan. Đôi bạn là một trong số những tác Dù đã cố gắng nhƣng anh chƣa thể phẩm xuất sắc của Nhất Linh nói riêng nào ngỏ lời với Loan ngay cả trƣớc và của Tự lực văn đoàn nói chung. ngày anh quyết định thoát ly, trốn Nhà văn đã có sự cách tân văn xuôi sang nƣớc ngoài cùng với Trúc. mạnh mẽ trên các phƣơng diện: kết Giọng văn lúc này chậm và buồn, vẫn cấu, nghệ thuật xây dựng tâm lý nhân tràn ngập tình ý nhƣng là một thứ tình vật và ngôn ngữ trần thuật. So với các cảm nuối tiếc, buồn vỡ vụn không bậc tiền bối nhƣ Tản Đà, Hồ Biếu gian. Chánh hay Nguyễn Bá Học, Phạm Liên tiếp trong tiểu thuyết Đôi bạn Duy Tốn, văn chƣơng của Nhất Linh ngập tràn những đoạn văn đậm màu đã bắt nhịp đƣợc với làn sóng văn học sắc lãng mạn, giọng văn nhẹ nhàng, hiện đại phƣơng Tây nhuần nhuyễn dung dị và đầy e ấp, ngƣợng ngùng, hơn, hoàn chỉnh hơn quá trình hiện “tình trong nhƣ đã mặt ngoài còn e” đại hóa văn xuôi Việt Nam. Đến ông nhƣ thế. Nhất Linh đã bằng tài vận và những ngƣời cùng thời nhƣ Khái ngữ của mình để thi ca hóa mối tình Hƣng, Thạch Lam, Nguyễn Công dù chớm nở nhƣng đã rất sâu sắc Hoan, Ngô Tất Tố… văn xuôi Việt giữa hai nhân vật chính. Mặc dù tình Nam đã có sự thay áo để mở đƣờng yêu đó có thể đơm hoa kết trái song cho một hành trình mới kéo dài cho trƣớc những lựa chọn của cuộc đời, đến bây giờ. Dũng buộc phải tự mình kết thúc nó Văn chƣơng của Nhất Linh nói riêng để mối quan hệ của hai ngƣời mãi mãi và Tự lực văn đoàn nói chung luôn chỉ là “đôi bạn” nhƣ nhan đề của tiểu luôn hƣớng đến sự mới mẻ trong thuyết. cách thể hiện và trong tƣ tƣởng. Ngôn ngữ trần thuật trong Đôi bạn của Những hình thức nghệ thuật mới mẻ Nhất Linh đậm màu sắc hiện đại, ôm chứa những tƣ tƣởng lớn về chính không bị ràng buộc bởi các điển cố, trị, xã hội và con ngƣời. Sự đau đáu điển tích đầy ẩn ý hay các câu văn với thời cuộc này là sợi dây kéo dài
- 42 NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG… xuyên suốt trong văn chƣơng của nhóm ngƣời phần nhiều đƣợc học Nhất Linh và nhiều tác giả khác trong hành dƣới ngôi trƣờng Tây học. Tự lực văn đoàn. Tuy nhiên những Bƣớc đi của Nhất Linh và những vấn đề đại ngôn đó lại đƣợc đặt ẩn ý ngƣời cùng chí hƣớng với ông đã trong nhƣng câu chuyện đời thƣờng giúp văn học Việt Nam có sự thay da rất cụ thể. Chính vì thế mà nó dễ đổi thịt, góp một phần lớn trong việc đƣợc ngƣời đọc tiếp nhận, nhất là định hƣớng diện mạo văn học nƣớc ngƣời đọc thuộc tầng lớp giàu có, nhà sau này. thƣợng lƣu trong xã hội lúc bấy giờ, TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Hà Minh Đức, Đỗ Văn Khang, Phạm Quang Long, Phạm Thành Hƣng, Nguyễn Văn Nam, Đoàn Đức Phƣơng, Trần Khánh Thành, Lý Hoài Thu. 2002. Lí luận văn học. Hà Nội: Nxb. Giáo dục. 2. Nhất Linh. 1988. Đôi bạn. Hà Nội: Nxb. Đại học và Giáo dục chuyên nghiệp. 3. Phan Cự Đệ, Trần Đình Hƣợu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê Chí Dũng, Hà Văn Đức. 2013. Văn học Việt Nam 1900 - 1945. Hà Nội: Nxb. Giáo dục.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học