Xem mẫu
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ BIẾN ĐỔI
KHÔNG GIAN NHÀ VƯỜN TRUYỀN THỐNG HUẾ
DƯƠNG THỊ THÙY VÂN
NGUYỄN VĂN QUẢNG
Tóm tắt
Khu vực bên ngoài kinh thành Huế là nơi tọa lạc của nhiều ngôi nhà vườn đặc trưng qua bao đời.
Trong đó, hệ thống nhà vườn truyền thống tại phường Thủy Biều, phường Vỹ Dạ và phường Thủy Xuân
cạnh trung tâm thành phố đang có những biến đổi nhanh chóng do chịu tác động trực tiếp từ quá
trình đô thị hóa và biến đổi khí hậu. Việc nghiên cứu tổng quát và chỉ ra các yếu tố gây nên sự biến đổi
không gian nhà vườn truyền thống Huế sẽ giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn về giá trị của những ngôi nhà
vườn cổ. Dựa trên cơ sở đó, bài viết đề xuất những giải pháp khả thi có thể bảo tồn và phát huy giá trị
không gian nhà vườn truyền thống ở khu vực này.
Từ khóa: Nhà vườn truyền thống Huế, không gian nhà vườn, biến đổi, bảo tồn, phát huy, Thừa
Thiên Huế
Abstract
The area outside Hue ancient citadel is the place of many typical garden houses for generations. In
which, the system of traditional garden houses in Thuy Bieu Ward, Vy Da Ward and Thuy Xuan Ward
next to the city center is changing rapidly due to being directly impacted by urbanization and climate
change. The general research and points out the factors that make changes in Hue traditional garden-
houses will help us to understand better the value of ancient garden-houses. Based on that, the article
proposes feasible solutions to preserve and promote the value of traditional garden-house space in
this area.
Keywords: Traditional garden house of Hue, garden-house space, change, preserve, promote,
Thua Thien Hue area
Đặt vấn đề gia tăng dân số, ảnh hưởng của thiên tai lũ lụt
T
hừa Thiên Huế là vùng đất không chỉ và sự lỏng lẻo của việc quản lý làm cho các
đặc biệt về đặc điểm địa lý tự nhiên, NVTT đang dần có những biến đổi nhất định.
phong cảnh hữu tình, chịu tác động Hiện tượng đó có thể thấy qua việc chia cắt đất
của chế độ gió mùa khá đa dạng mà còn mang ngày càng nhiều của các nhà vườn vì mục đích
dấu ấn riêng biệt về lịch sử, văn hóa. Đây là kinh tế hay sự gia tăng số thành viên trong
kinh đô của triều Nguyễn - triều đại phong gia đình. Bên cạnh đó, quá trình cơi nới, cải
kiến cuối cùng ở Việt Nam, kéo dài suốt 143 tạo theo nhiều hình thức méo mó khác nhau
năm (1802 - 1945). Đó chính là cơ sở dẫn đến làm kiến trúc và môi trường sống của ngôi nhà
sự hình thành và phát triển của hệ thống nhà trở nên manh mún và biến dạng. Do đó, việc
vườn truyền thống (NVTT) tại vùng đất này. nghiên cứu tổng quát và chỉ ra các yếu tố gây
Hiện nay, dưới tác động của quá trình đô nên biến đổi không gian NVTT Huế1 ở khu vực
thị hóa, hiện đại hóa, sự phát triển kinh tế, sự ngoài kinh thành Huế, cụ thể tại các phường
32 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA
Thủy Biều, Vỹ Dạ và Thủy Xuân, thành phố Huế nhà và vườn. Đó là cách tận dụng tối đa thế
là vô cùng có ý nghĩa trong việc làm cơ sở để mạnh của môi trường tự nhiên để tạo ra một
đề ra các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị môi trường sinh thái nhân văn theo ý đồ của
hệ thống NVTT Huế. chủ nhân nhà vườn. Việc các NVTT Huế thường
Để giải quyết mục tiêu trên, chúng tôi đã quay về hướng Nam và Đông Nam cũng xuất
tiến hành khảo sát sơ bộ, mô tả, chụp ảnh và phát từ quan niệm về phong thủy. Hai hướng
xác định vị trí tọa lạc của 11 NVTT Huế tại 3 này là hướng của thánh thần, hướng tốt nhất
khu vực nêu trên. Sau đó, chúng tôi thực hiện mang lại sự thịnh vượng, giàu sang, sức khỏe
phỏng vấn chủ nhân ngôi nhà nhằm thu thập và gió tốt cho chủ nhân ngôi nhà. Đây cũng là
thông tin về lịch sử hình thành, quá trình hướng mà kinh thành Huế được xây dựng và
chuyển đổi và nguyện vọng của họ đối với khá phù hợp với điều kiện khí hậu ở Huế.
ngôi nhà của chính mình. 1.1. Không gian tự nhiên
1. Khái quát về nhà vườn truyền thống Huế - Cổng và hàng rào: Chủ nhân các NVTT
Không gian NVTT Huế là sự kết hợp hài Huế rất coi trọng yếu tố phong thủy khi xây
hòa giữa không gian tự nhiên/không gian dựng cổng. Mỗi cổng nhà đều có một kiểu
bên ngoài ngôi nhà (cổng, ngõ, hàng rào, thức riêng để biểu hiện danh tính, vị trí xã hội,
bình phong, bể cạn, hòn non bộ, vườn, hệ cây tính cách và tâm hồn của chủ nhân ngôi nhà.
trồng) và không gian xã hội (nhà chính và nhà Có 4 kiểu dáng cổng đặc trưng của NVTT Huế
phụ) tạo ra không gian kiến trúc nhà - vườn vô đó là cổng gỗ, cổng vòm, cổng hai trụ và cổng
cùng độc đáo (Sơ đồ 1). Việc lựa chọn hướng tam quan. Trong đó, một số phủ đệ mà chủ
nhà và thế đất được quy định trong thuật nhân có chức tước và uy quyền lớn trong triều
phong thủy, ẩn hiện một cách tinh tế vào bài đình mới được phép xây dựng cổng phủ kiểu
trí, bố cục, tạo sự cân bằng, bền vững giữa tam quan. Những ngôi nhà vườn khác thường
xây dựng cổng hai trụ bằng gạch hay kết hợp
cả gỗ và gạch, ngói, thường được tạo dáng
độc đáo, hình thức trang nhã.
- Bình phong: Bình phong bắt nguồn từ
các yếu tố “triều”, “án” trong phong thủy, chức
năng chủ yếu là gia tăng tính bền vững của
đất đai, ngăn chặn khí xấu và các yếu tố bất
lợi xâm nhập vào ngôi nhà [1]. Bình phong
thông thường chia làm 3 phần là đỉnh, thân
và đế. Ở giữa phần thân thường ghi chữ Thọ,
chữ Phước hoặc hình ảnh tứ linh (Long, Lân,
Quy, Phụng). Các bình phong dạng cuốn thư
thường không có phần đỉnh. Bình phong ở
các phủ đệ thường có phần đỉnh, họa tiết mặt
Nhật và Long, Phụng. Tùy theo quy mô kiến
trúc nhà chính của nhà vườn mà bình phong
được xây dựng theo kích thước phù hợp, hài
hòa, đúng thuật phong thủy.
- Bể cạn, hòn non bộ: Phía sau bình phong,
Sơ đồ 1. Tổng thể một NVTT Huế chủ nhân các ngôi nhà vườn đặt một bể cạn
(Nguồn: Tác giả) trước nhà đóng vai trò như một “tiểu minh
Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
33
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
đường”, điều tiết vượng khí xung quanh NVTT cầu nên một số hệ cây trồng trong NVTT Huế
Huế [5] (Ảnh 1). Có nhiều quan điểm khác nhau có sự thay đổi nhất định, chẳng hạn, hệ cây
về chức năng của bể cạn, người thì cho là sự dược liệu hầu như không còn được trồng; hệ
kết hợp với bình phong để cản bớt hỏa khí, cây dùng cho tín ngưỡng nghi lễ, cây cảnh, hệ
“tụ thủy, tích phúc” cho chủ nhân nhà vườn, cây hương liệu cho thức uống suy giảm, trong
có người quan niệm là chỗ cản hỏa khí nên khi đó, hệ cây ăn trái, cây gia vị, cây thực phẩm
đương nhiên phải đặt trước nhà. Ngoài ra, non được trồng nhiều hơn.
bộ còn có chức năng trang trí mỹ thuật, nghệ 1.2. Không gian xã hội
thuật xếp đá độc đáo, mang phong cách Huế. - Nhà chính: Cấu trúc nhà chính thường làm
bằng hệ rường, xây dựng theo kết cấu 3 gian 2
chái, 5 gian 2 chái hay 1 gian 2 chái. Trong nhà
chính, không gian trang trọng nhất nằm chính
giữa phía sau thường là nơi thờ tự. Phía trước
nơi thờ tự là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung,
phòng ăn, nơi bố trí đồ cúng trong những dịp
tế lễ hoặc là nơi chợp giấc của chủ nhân vào
những buổi trưa hè nóng nực.
- Nhà phụ: Nhà phụ là nơi tổ chức sinh hoạt
thường xuyên bao gồm nhà bếp, nơi ăn uống,
chỗ ngồi sinh hoạt và còn được dùng làm kho
lưu trữ lúa gạo. Nhà phụ được xây cất đơn
Ảnh 1. Bình phong và hòn non bộ tại NVTT giản hơn nhưng tiện lợi, linh hoạt, thoải mái,
của gia đình ông Lê Khánh Tùng tại 48 Hải Triều không gò bó như nhà chính với nhiều phép
(Nguồn: Tác giả) tắc. Không gian bếp ăn và kho thường nằm
trong nhà phụ, trong khi nơi vệ sinh và tắm rửa
- Vườn cây và hệ cây trồng: Theo quan niệm thường nằm bên ngoài phía sau công trình.
kiến trúc phương Đông, vườn là “một không Bên cạnh đó, một phần không gian nhà phụ
gian kiến trúc dựa vào hình thế thiên nhiên để trước đây cũng có thể được dùng làm phòng
tạo nên không gian trữ tình có sự kết hợp giữa ngủ cho phụ nữ trong gia đình [17].
các yếu tố tự nhiên và kiến trúc, đặc biệt là khai 2. Các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến sự biến
thác triệt để các yếu tố sông hồ, núi đồi, cây xanh đổi không gian nhà vườn truyền thống Huế
và hoa trái, khai thác triệt để các yếu tố về đá, Thời gian qua, cùng với sự phát triển của
nước và cây” [6, tr.17]. Một khu rừng thu nhỏ thành phố Huế, đô thị mở rộng, nông thôn
bao quanh ngôi nhà rường tạo nên một ấn mới được xây dựng, đời sống nhân dân được
tượng trầm lặng, kiến trúc không tách khỏi nâng cao nhưng chính sự phát triển đó cũng
cảnh quan, hình thành con người - kiến trúc đã làm biến đổi và cuốn đi nhiều giá trị của các
- cảnh quan đậm chất triết lý Á Đông. Trong ngôi NVTT Huế. Chúng tôi tiến hành phỏng
NVTT Huế, chủ nhân thường trồng nhiều vấn chủ nhân của 11 NVTT Huế về các yếu tố
loại cây khác nhau nhằm phục vụ cho nhiều ảnh hưởng đến sự biến đổi, thu được kết quả
mục đích khác nhau, gồm: Hệ cây phục vụ tín như sau: Có 3 ngôi nhà tại phường Thủy Biều
ngưỡng nghi lễ, hệ cây hương liệu cho thức được đưa vào danh mục xếp hạng di tích và
uống, hệ cây cảnh, hệ cây ăn trái, hệ cây gia vị, nhận hỗ trợ từ chính quyền, chiếm 28% và họ
hệ cây dược liệu, hệ cây thực phẩm. Hiện nay, cho rằng, chính điều này đã tác động mạnh mẽ
do sự phát triển của kinh tế, sự thay đổi về nhu đến không gian ngôi nhà vườn của họ sau quá
34 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA
trình trùng tu; chiếm 18% là quan điểm về việc đáp ứng được nhu cầu kinh tế của gia chủ.
phân lô, tách thửa cho con cháu trong nhà đã Cũng phát triển mô hình du lịch như trên là
ảnh hưởng đến kết cấu truyền thống của nhà nhà vườn tại 47 Lương Quán. Ngôi nhà này
chính và nhà phụ; chiếm 45% là quan điểm được chủ nhân xây dựng thêm khu nhà hàng
cho rằng sức hút từ sự phát triển kinh tế, khoa phục vụ khách du lịch. Tuy nhiên, gia chủ cho
học và kỹ thuật đã làm cho chủ nhân ngôi nhà biết, hiện nay nhà vườn của ông vẫn chưa thực
vườn muốn bắt kịp được sự tiến bộ này nên đã hiện được hình thức cho du khách lưu trú qua
tiến hành tu sửa ngôi nhà bằng những vật liệu đêm (mô hình Homestay) và trong thời gian
hiện đại và sử dụng các thiết bị tân tiến khác sắp tới sẽ chú trọng phát triển hình thức kinh
trong ngôi nhà của chính mình; có 9% quan doanh này.
điểm cho rằng chính thời tiết khắc nghiệt ở Phát triển dịch vụ du lịch là hướng đi phù
Huế đã làm cho chất lượng gỗ mau xuống cấp, hợp nhằm phát triển kinh tế cho gia đình
ảnh hưởng trực tiếp đến kết cấu của ngôi nhà. nhưng việc đầu tư xây dựng mới các công
2.1. Yếu tố kinh tế trình, mua các thiết bị hiện đại để phục vụ du
Sự phát triển về kinh tế là yếu tố quan trọng lịch không phù hợp đã làm biến đổi NVTT Huế.
nhất tác động làm biến đổi NVTT ở ngoài kinh Bên cạnh đó, các thành tựu khoa học kỹ thuật
thành Huế trong những năm gần đây. Phần hiện đại cũng được ứng dụng trong thờ tự tại
lớn chủ nhân sở hữu các NVTT Huế tại khu vực các nhà rường như đèn điện thay cho đèn dầu,
này đều có đời sống kinh tế khá ổn định. Do ampli, loa đài được sử dụng phục vụ cúng lễ và
đó, không ít người tự đầu tư tu sửa, trang trí tổ chức húy kỵ khiến cho việc thờ cúng được
ngôi nhà của mình. Chính điều này đã vô tình thuận tiện.
làm mất đi dáng nét cổ xưa của nhà rường cổ, 2.2. Hỗ trợ từ chính quyền
như trường hợp nhà vườn của ông Vĩnh Tháp Ngày 10 tháng 9 năm 2018, UBND tỉnh
tại 310 Nguyễn Sinh Cung được khoác màu áo Thừa Thiên Huế có công văn số 6717/UBND-
mới thay vì lựa chọn màu sơn truyền thống. ĐC thống nhất danh mục nhà vườn của 03 hộ:
Ngoài ra, chủ nhân ngôi nhà còn tận dụng đất Nhà vườn của ông Nguyễn Hữu Thông (Sum
vườn để xây các nhà phụ cao tầng cho con cái Viên), số 313 Bùi Thị Xuân, phường Phường
hoặc sử dụng để phục vụ kinh doanh. Đúc; nhà vườn của ông Tôn Thất Phương, số
Vấn đề biến đổi NVTT Huế ở bất cứ khu vực 47 Lương Quán, phường Thủy Biều; và nhà thờ
nào cũng nên được nhìn nhận rằng đó là điều họ Tôn Thất (của ông Tôn Thất Hùng), số 7 kiệt
tất yếu, các gia chủ đều có những mục đích và 72 Thân Văn Nhiếp, phường Thủy Biều được hỗ
tâm nguyện riêng trong chính ngôi nhà của trợ kinh phí trùng tu trong năm 2018 [18].
mình. Nhiều ngôi nhà vườn tại khu vực này Nhà thờ họ Tôn Thất (nhà vườn đặc trưng
đã được kết hợp với việc gia tăng lợi nhuận loại 1) được nhận số tiền hỗ trợ là 700 triệu
kinh tế bằng cách thực hiện những mô hình đồng. Trải qua trên 3 lần trùng tu nhưng ngôi
du lịch mới lạ, thu hút nhiều du khách trong nhà vẫn giữ được kiến trúc của nhà rường cổ,
nước và quốc tế như nhà vườn Xuân Đài tại phần ngói của ngôi nhà được lợp lại mới hoàn
12/22 Thanh Nghị. Tại đây, hằng ngày gia chủ toàn nhưng ngói liệt vẫn được lựa chọn. Tuy
cùng con cái trong nhà đón tiếp từ 10 đến 20 nhiên, lối dẫn vào nhà với hàng chè tàu đã
lượt khách đến tham quan, tìm hiểu về NVTT biến mất và được thay thế bởi chất liệu hiện
Huế, kết hợp với việc tổ chức phục vụ những đại. Bình phong với hình dáng cuốn thư và bể
bữa ăn được làm từ chính những thực phẩm cạn vẫn được gìn giữ, tuy nhiên, hòn non bộ
thu hoạch tại vườn. Đây là mô hình hữu ích để theo thời gian đã không còn được chú trọng
không chỉ duy trì các giá trị văn hóa mà còn chăm sóc.
Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
35
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Nhà vườn của ông Tôn Thất Phương tại 47 phục vụ nhu cầu đi lại cho người dân, hay
Lương Quán (nhà vườn đặc trưng loại 2) đã tồn chính chủ nhân của căn nhà muốn xây ngôi
tại trên 150 năm, được nhận hỗ trợ 400 triệu nhà với cổng ngõ hiện đại, khang trang hơn,
đồng từ chính quyền. Bên cạnh việc giữ được đó là những nguyên nhân chính phá vỡ kiến
kiến trúc nhà rường, chủ nhân ngôi nhà trong trúc truyền thống của cổng ngõ, bình phong,
quá trình tu sửa đã lợp lại ngói mới là ngói liệt, bể cạn, hòn non bộ, vườn cây và hệ cây trồng
đúng với những tiêu chuẩn của NVTT Huế. của NVTT Huế.
Trước đó, ngôi nhà này được lợp bằng loại ngói Các chủ nhân NVTT Huế muốn xây thêm
khác. Sau lần tu sửa từ việc nhận được nguồn phòng, sử dụng một phần không gian ngôi
vốn hỗ trợ từ chính quyền, ngôi nhà này vẫn nhà thành nơi kinh doanh hoặc cho thuê để
giữ được lối vào bằng hàng chè tàu, bể cạn với tăng thu nhập, đặc biệt là vấn đề phân lô, tách
hòn non bộ được gia chủ chăm sóc cẩn thận thửa, chia cắt đất cho con cái trong gia đình đã
hàng ngày và bình phong có hình dáng bụi khiến cho không gian tự nhiên của ngôi nhà bị
chè tàu. cơi nới, biến dạng.
Một ngôi nhà vườn điển hình khác phải kể Ngôi nhà vườn tại 48 Hải Triều là một ví dụ
đến là nhà vườn của ông Hồ Xuân Doanh tại điển hình cho sự tác động mạnh mẽ của sức ép
51 Thanh Nghị. Ngôi nhà được trùng tu trên 3 dân số hiện nay. Ngay trước mặt tiền ngôi nhà
lần, lần gần nhất là vào năm 1977, được chính truyền thống, gia chủ tiến hành xây dựng một
quyền hỗ trợ 700 triệu cho nhà vườn đặc trưng ngôi nhà cao 3 tầng cho con cái ngay phía bên
loại 1. Hiện trạng kiến trúc ngôi nhà hiện nay phải, dãy nhà bên trái được cho thuê với mục
đều được duy trì tốt từ cổng ngõ với cổng hai đích kinh doanh. Điều này khiến cho ngôi nhà
trụ, bình phong cuốn thư, bể cạn và hòn non cổ hoàn toàn bị lùi về phía sau, trở nên khiêm
bộ. Lối vào xanh ngát với bụi chè tàu và hai nhường trước những công trình mới hiện đại.
hàng cau cao vút tạo nên một khung cảnh hữu Một ví dụ khác, NVTT Huế tại 310 Nguyễn Sinh
tình (Sơ đồ 2). Cung của ông Vĩnh Tháp, bể cạn, hòn non bộ
2.3. Sức ép dân số và bình phong bị phá hủy để giải quyết nhu
Sức ép dân số là nguyên nhân trực tiếp dẫn cầu nhà ở cho con cái và có thêm không gian
đến biến đổi không gian tự nhiên của NVTT kinh doanh cây giống ngay trước mặt tiền ngôi
Huế. Việc quy hoạch xây dựng đường sá để nhà (Sơ đồ 3).
Sơ đồ 2. Không gian NVTT Huế hiện nay của ông Tôn Thất Toàn tại 13A Lương Quán,
của ông Hồ Xuân Doanh tại 51 Thanh Nghị và của ông Hồ Xuân Bổng tại 32 Thanh Nghị,
phường Thủy Biều, thành phố Huế (Nguồn: Tác giả)
36 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA
Cây măng cụt cùng với nhiều loại cây khác
như cây nhãn, cây mít,… là minh chứng sống
cho số tuổi của mỗi ngôi NVTT Huế. Các trận
lụt lịch sử năm 1985, năm 1999 đã khiến cho
nhiều loại cây quý trong khu vườn của những
NVTT Huế không thể tồn tại. Ví dụ điển hình,
cây măng cụt tại nhà thờ họ Tôn Thất của ông
Tôn Thất Tùng đã chết sau trận lụt năm 1985.
Trận lụt năm 1999 đã khiến cho chủ nhân ngôi
nhà vườn tại 40 Tuy Lý Vương phải tiến hành
nâng nền toàn bộ ngôi nhà, làm cho bình
phong ngày càng thấp đi so với mặt bằng
tổng thể nên con cháu sống trong ngôi nhà
này buộc phải tháo bỏ. Dưới tác động của lũ
lụt, thiên tai, chúng ta đang dần mất đi những
giá trị truyền thống vô cùng đẹp đẽ của những
ngôi NVTT Huế.
2.5. Yếu tố khác
Sơ đồ 3. Không gian NVTT Huế hiện nay Chúng tôi cho rằng có một yếu tố nội tại
của ông Vĩnh Tháp tại 310 Nguyễn Sinh Cung khác dẫn đến sự biến đổi không gian của NVTT
(Nguồn: Tác giả) Huế, đó chính là từ quan niệm của người dân.
Xuất phát từ chính quan niệm của người dân
Ở phương diện văn hóa truyền thống,
mà ảnh hưởng trực tiếp đến không gian xã hội
những xáo trộn dân cư với sự xuất hiện của
của ngôi nhà, đặc biệt là không gian nhà chính.
di dân từ nơi khác trong thành phố hay từ các
Chủ nhân những ngôi NVTT Huế không đồng
tỉnh khác trong nước đã làm lơi lỏng phần nào
ý hoặc đồng ý nhưng chưa được hỗ trợ để đưa
sự cố kết về mặt tâm linh, văn hóa cộng đồng
ngôi nhà của mình vào danh mục xếp hạng
giữa những người sống trong cùng một địa
phận như trước. di tích thường sẽ tự tiến hành trùng tu ngôi
nhà bằng nguồn vốn riêng của mỗi gia đình.
2.4. Thời gian, biến đổi khí hậu
Việc tu sửa nhà chính hay nhà phụ mà không
Những vách ngăn trong NVTT Huế hiện
có bản vẽ kỹ thuật của những kiến trúc sư có
nay hầu hết có sự tham gia của tường gạch
chuyên môn là một mối nguy hiểm đe dọa tới
chứ không hoàn toàn bao quanh bằng gỗ như
kiến trúc truyền thống không gian NVTT Huế.
trước kia để đối phó với ẩm mốc. Việc mở rộng
Điều này còn chứng tỏ hệ thống quản lý lỏng
mặt bằng sinh hoạt, tăng chiều cao mái nhà,
lẻo, đặc biệt là trong quy chế trùng tu nhà cổ,
sử dụng biện pháp giảm số cột nhà, nâng cột
nhà chính là để phù hợp với điều kiện sinh chưa có văn bản pháp lý nào quy định chặt
hoạt hiện tại của gia đình. Chủ nhân nhà vườn chẽ về việc gìn giữ kiến trúc của NVTT Huế. Hệ
có xu hướng nâng cột chính để làm nền nhà quả là không gian NVTT ngày càng bị biến đổi,
cao hơn so với sân vườn, tránh ngập úng vào nhiều chi tiết trang trí, vật liệu xây dựng, màu
mùa mưa bão, tránh ẩm mốc cho NVTT Huế sơn hiện đại được thực thi khiến những ngôi
vào mùa đông. Yếu tố thời gian, biến đổi khí nhà này được khoác một màu mới tân tiến, đi
hậu cũng tác động đến không gian tự nhiên. ngược lại với kiến trúc truyền thống xưa.
Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
37
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Như vậy, các nhân tố tác động nêu trên đã kế vật liệu, họa tiết trang trí, màu sắc,… trong
làm cho nhiều công trình kiến trúc NVTT Huế quá trình trùng tu những ngôi nhà này. Điều
bị thay đổi chức năng, bị chắp vá thêm những này sẽ trở nên có hiệu quả hơn khi có các văn
kiểu dáng mới lạ, bị biến dạng cơ bản về không bản pháp lý ràng buộc để có sự thống nhất
gian và hình thức kiến trúc so với nguyên trạng trong việc sửa chữa những ngôi nhà cổ, hạn
ban đầu hoặc trong tương lai có thể bị phá chế sự mai một những giá trị truyền thống và
hủy. Trong đó, kinh tế là yếu tố tác động mạnh làm cho người dân có ý thức giữ gìn vẻ đẹp vô
mẽ nhất đến sự biến đổi không gian NVTT ở giá này mà thế hệ đi trước đã để lại cho miền
ngoài kinh thành Huế. đất cố đô.
3. Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị - Nhà nước và chính quyền địa phương tăng
không gian nhà vườn truyền thống Huế cường sự hỗ trợ về mặt kinh phí cho các NVTT
Huế đang có tình trạng xuống cấp nhanh chóng
Trong thực tế, rất nhiều nhà vườn có giá trị
bởi tiềm lực kinh tế của gia chủ không đủ chi
to lớn tọa lạc ở bên ngoài kinh thành Huế đang
trả. Dư luận và báo chí hiện nay, thường nêu
đối diện với những biến đổi nhanh chóng
lên những hiện tượng đau lòng như sự thất
trong bối cảnh đô thị hóa hiện nay, nếu không
thoát nhà rường, chảy máu nhà rường [13,
được quan tâm, nghiên cứu, đánh giá đúng
tr.129]. Chủ nhân các ngôi nhà trong trường
giá trị để được quản lý, bảo vệ và phát huy kịp
hợp này không khỏi chạnh lòng khi họ vừa là
thời thì sự suy giảm, thậm chí biến mất của các
người kiếm sống, duy trì sinh hoạt của gia đình
NVTT Huế nơi đây chỉ còn là vấn đề thời gian.
như mọi ngôi nhà khác vừa phải cần một số
Để bảo tồn và phát huy giá trị của không gian
tiền lớn để tu sửa ngôi nhà. Nếu họ không đủ
NVTT Huế, theo chúng tôi, cần phải thực hiện
kinh tế để thực hiện công việc bảo tồn ngôi
một số biện pháp sau đây:
nhà cổ, mà theo họ, đó chính là bổn phận gìn
- Tổng kiểm kê, phân loại quy hoạch cảnh giữ những giá trị truyền thống cho mọi người
quan nhà vườn cũng như những ngôi nhà vườn chiêm ngưỡng, thì sự trách cứ ấy đã đẩy họ vào
tiêu biểu. Đây là việc làm cần được tiến hành sự ức chế. Vì vậy, việc hỗ trợ kinh phí, kỹ thuật,
cấp bách bởi một đội ngũ cán bộ ngành văn pháp lý,… từ chính quyền là vô cùng cần thiết.
hóa. Tất cả các biên bản điều tra nên được thực Bên cạnh đó, thuyết phục chủ nhân ngôi nhà
hiện theo một mẫu quy định thống nhất và vườn nhận ra nét đẹp, tính đặc thù và giá trị
sau đó, thông qua các phòng, ban văn hóa xã, những ngôi nhà cổ là điều không thể thiếu,
huyện sẽ được chuyển về một ban thống kê phải xuất phát từ ý thức và sự đồng thuận một
cao hơn để xử lý. Chính các con số này sẽ giúp cách tự nguyện của chủ nhân.
chúng ta hình dung và có những biện pháp - Sử dụng vật liệu và màu sắc phù hợp khi
cần thiết trong việc cùng với các địa phương tiến hành trùng tu ngôi nhà. So với các thành
đề xuất những giải pháp quản lý, nghiên cứu, phố khác ở Việt Nam, môi trường sống ở Huế
bảo tồn phù hợp. khá bình yên và trầm mặc, mang lại cảm giác
- Ban hành quy ước chung về việc trùng tu nhẹ nhàng và có phần “hồi cổ”. Chính vì vậy,
NVTT Huế và có sự ràng buộc bằng pháp lý. Thực trừ một số công trình hoàng tộc và lăng tẩm
tế, cứ 10 năm thì các cấu kiện gỗ trong NVTT triều Nguyễn, kiến trúc Huế không lòe loẹt, sặc
Huế sẽ bị xuống cấp và cần được trùng tu. sỡ và không quá cao. Màu gỗ tự nhiên, gạch
Chính vì vậy, bên cạnh số ít những ngôi NVTT nâu, đá xám và ngói nâu đậm nên được chọn
Huế được sự hỗ trợ kinh phí từ chính quyền là gam màu cơ bản khi tiến hành xây dựng hay
địa phương thì đối với các trường hợp không tu sửa hệ thống NVTT Huế.
đồng ý hoặc đồng ý nhưng chưa nhận được sự - Kết hợp chức năng thờ tự với các chức năng
hỗ trợ phải có quy ước chung trong việc thiết sinh hoạt khác của nhà chính. Việc nhà chính trở
38 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA
thành nơi thờ tự biệt lập là một nguyên nhân
dẫn đến việc ngôi nhà đó nhanh xuống cấp và
hư hỏng, bởi các thành viên trong ngôi nhà
không có sự ra vào chăm sóc thường xuyên.
Nếu kết hợp hai chức năng quan trọng vừa là
nơi thờ tự, lại vừa là nơi ở như nhà vườn của gia
đình ông Hồ Xuân Đại tại 12/22 Thanh Nghị sẽ
góp phần bảo tồn các ngôi NVTT.
- Xây thêm công trình mới 2 tầng phía sau
nhà chính phục vụ nhu cầu về nơi ở, sinh hoạt
cho con cháu, giữ nguyên kết cấu nhà phụ truyền
thống để giữ gìn bố cục sắp xếp hài hòa giữa nhà Ảnh 2. Biến đổi kết cấu nhà phụ
chính và nhà phụ. Theo quan niệm của người tại nhà vườn 47 Lương Quán (Nguồn: Tác giả)
Huế, nhà chính có nghĩa là chủ yếu, chính yếu. thức chăm sóc, bảo quản, kể cả sinh hoạt của
Nhà phụ có nghĩa là phụ thêm vào. Vì thế, nhà những thế hệ trước mà ngày nay đã phai mờ.
chính thường cao hơn nhà phụ. Ngoài ra, khá Thông qua việc tổ chức các câu lạc bộ, có thể
nhiều chủ nhân được phỏng vấn còn cho rằng, tạo điều kiện để họ tiếp xúc với các tổ chức
nền nhà chính cũng phải cao hơn nền nhà phụ bảo trợ, những nguồn tài trợ liên quan, cũng
(24%) [16, tr.74]. Quá trình chuyển đổi nhà phụ như có mối giao lưu, quan hệ chính thức với
lên hai tầng (Ảnh 2) ở phía bên phải hoặc bên các đối tượng thuộc nhiều chuyên môn khác
trái nhà chính đã phá vỡ mối tương quan đó. nhau nhằm tư vấn, giúp đỡ gián tiếp hay trực
Do đó, giải pháp tốt nhất là xây nhà phụ 2 tầng tiếp cho những chủ nhà vườn khi họ yêu cầu.
ở sau nhà chính (nếu còn đất), vừa để tạo sự - Tổ chức những chuyến tham quan NVTT
hài hòa giữa nhà chính và nhà phụ, vừa giải Huế cho đối tượng học sinh, sinh viên. Thực tế
quyết nhu cầu ăn ở của con cháu. Để đánh giá cho thấy, hoạt động tham quan dã ngoại hiện
hiện trạng bố cục sắp xếp giữa nhà chính và nay tại các trường Tiểu học, THCS, THPT và các
nhà phụ, từ đó đưa ra giải pháp hợp lý, chúng trường Cao đẳng, Đại học thường lựa chọn
tôi tiến hành khảo sát 11 ngôi nhà và thu được các địa điểm như Đại Nội, Bảo tàng Hồ Chí
kết quả có 19% ngôi nhà xây 2 tầng phía sau Minh… Chính điều này đã làm cho những thế
nhà chính, có 36% ngôi nhà xây nhà phụ thành hệ tương lai của thành phố Huế ít có sự liên
2 tầng để phục vụ nhu cầu sinh hoạt và 45% tưởng đến hệ thống NVTT Huế khi nhắc về các
ngôi nhà còn giữ được kết cấu truyền thống địa điểm nổi tiếng ở Huế. Trong khi đó, NVTT
giữa nhà chính và nhà phụ. Huế không chỉ mang giá trị lịch sử - văn hóa,
- Thành lập câu lạc bộ sinh hoạt cho chủ mà còn mang cả giá trị giáo dục truyền thống
nhân của những ngôi nhà vườn. Đây là một tổ và giá trị du lịch. Việc tổ chức những chuyến dã
chức rất cần thiết, là nơi gặp gỡ của những ngoại cho học sinh, sinh viên đến tham quan
người chủ với trình độ nhận thức khác nhau về các địa điểm NVTT Huế là vô cùng bổ ích, giúp
di sản quý giá mà mình đang có trong tay. Đây họ hiểu hơn về di sản quý giá mà người xưa đã
có thể là môi trường để những người có cùng để lại, từ đó góp phần giáo dục truyền thống,
hoàn cảnh hâm nóng lòng tự hào, trao đổi chung tay vào việc bảo tồn và phát huy giá trị
kinh nghiệm, kỷ niệm và những lo toan trước hệ thống NVTT Huế.
mối đe dọa của thời tiết, khí hậu, côn trùng đối Với xu thế xã hội ngày càng biến đổi không
với ngôi nhà. Bên cạnh đó, họ còn có thể trao ngừng, việc không gian NVTT tại thành phố
đổi giống cây, kinh nghiệm trồng tỉa, phương Huế được “khoác màu áo mới” như một hồi
Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
39
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU
chuông đối với tất cả chúng ta. Mặc dù vậy, nó 6. Nguyễn Hoàng Huy (2000), Vườn cảnh
vẫn sẽ luôn song hành cùng với sự phát triển phường Đông, Nxb. Văn hóa, Hà Nội.
của xã hội, luôn hàm chứa nhiều giá trị lịch sử 7. Trần Thị Quỳnh Hương (2015), “Kiến trúc
- văn hóa và có tầm quan trọng đối với phát bình phong nhà vườn truyền thống Huế”, https://
www.tapchikientruc.com.vn/chuyen-muc/
triển du lịch. Chính vì vậy, việc nghiên cứu đề kien-truc-binh-phong-trong-nha-vuon-truyen-
tài này ở khu vực ngoài kinh thành Huế như thong-hue.html?, cập nhật ngày 15/8/2016.
lấp vào khoảng trống còn tồn đọng về vấn đề 8. Phân viện Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật
mà xã hội đang quan tâm, nhằm góp phần bảo thành phố Huế (2002), Di sản văn hóa nhà vườn
tồn và phát huy giá trị các NVTT Huế trong bối xứ Huế và vấn đề bảo tồn, Sở Văn hóa - Thông tin
cảnh đô thị hóa, hiện đại hóa hiện nay. tỉnh Thừa Thiên Huế.
9. Trần Đức Anh Sơn (2004), Kiểu Huế, Nxb.
D.T.T.V và N.V.Q Văn hóa - Văn nghệ, Tp. Hồ Chí Minh.
(Khoa Lịch sử, Trường ĐH Khoa học, ĐH Huế) 10. Chu Sơn (1999), “Nhà Rường Huế”, Tạp san
Nghiên cứu Huế, tập 1, tr.7-10.
11. Lê Duy Sơn (2001), Những phủ đệ ở Huế
thời các vua Nguyễn, Đề tài nghiên cứu khoa học
Chú thích cấp Bộ, mã số B 2001-07-22.
1
Nhà vườn truyền thống Huế là một khái 12. Nguyễn Hữu Thông (2001), Mỹ thuật Huế
niệm chỉ một loại vườn cảnh kết hợp giữa kiến nhìn từ góc độ ý nghĩa và biểu tượng trang trí Huế,
trúc nhà ở với vườn cây bao quanh rất độc đáo Nxb. Thuận Hoá & Phân viện Nghiên cứu Văn hóa
ở thành phố Huế và chỉ sử dụng cho những Nghệ thuật tại thành phố Huế, Huế.
khu vườn cổ thường là các phủ đệ của quan lại 13. Nguyễn Hữu Thông (2008), Nhà vườn xứ
phong kiến. Nhà ở đây được xây theo phong Huế, Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại
cách truyền thống Việt Nam (thường là nhà Huế xuất bản, Huế.
rường Huế) và nằm gọn trong những khu vườn
14. Nguyễn Hữu Thông (2011), Nghiên cứu và
được bố trí hài hòa. bảo tồn hợp lý nhà vườn truyền thống Huế, Nxb.
Hội Nhà văn, Tp. Hồ Chí Minh.
Tài liệu tham khảo 15. Hoàng Thanh Thuỷ (1999), Tâm thức người
1. Đỗ Xuân Cẩm (2011), “Hệ cây xanh truyền Việt và nhà vườn xứ Huế, Luận văn Thạc sỹ, Trường
thống vườn Huế”, in trong Kỷ yếu tọa đàm Phong Đại học Kiến trúc Tp. Hồ Chí Minh.
vị ẩm thực Việt, UBND thành phố Huế. 16. Nguyễn Ngọc Tùng (2005), Sự chuyển đổi
2. Nguyễn Du Chi (1992), Mỹ thuật Huế, Trung và bảo tồn nhà vườn truyền thống trong khu vực
tâm bảo tồn Di tích Cố đô Huế xuất bản, Huế. kinh thành Huế, Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
17. Nguyễn Ngọc Tùng (2013), “Kiến trúc Nhà
3. Trần Văn Dũng (2016), “Bình phong Phủ đệ
vườn truyền thống Huế ngổn ngang những biến
ở Huế”, http://thegioidisan.vn/vi/binh-phong-
dạng”, www.tapchikientruc.com.vn, cập nhật
phu-de-o-hue.html, cập nhật 22/01/2018.
ngày 4/01/2013.
4. Trần Đình Hằng (2002), “Quá trình phân
18. Ủy ban Nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế
rã nhà vườn xứ Huế: dẫn liệu cụ thể từ một con
(2018), “Thống nhất danh mục nhà vườn Huế
đường”, in trong Di sản văn hóa nhà vườn xứ Huế đặc trưng tham gia hỗ trợ trùng tu trong năm
và vấn đề bảo tồn, Phân viện Nghiên cứu Văn hóa 2018”, www.thuathienhue.gov.vn, cập nhật ngày
Nghệ thuật tại Thành phố Huế. 10/09/2018.
5. Nguyễn Bích Hoàn (2016), “Triết lý vũ trụ
luận nghệ thuật sắp đặt sân vườn xứ Huế”, https:// Ngày nhận bài: 15 - 8 - 2019
www.tapchikientruc.com.vn/chuyen-muc/triet-
Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 9 - 2019
ly-vu-tru-luan-nghe-thuat-sap-dat-san-vuon-xu-
hue.html, cập nhật ngày 04/07/2016. Ngày chấp nhận đăng: 25 - 9 - 2019
40 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
nguon tai.lieu . vn