Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 9 (34) - Thaùng 11/2015 Biến quá trình giáo dục thành hoạt động giao tiếp Make an educational process a communication activity TS. Nguyễn Thị Kim Ngân Trường Đại học Sài Gòn Ph.D. Nguyen Thi Kim Ngan Sai Gon University Tóm tắt Văn hóa giao tiếp không chỉ là nội dung của giáo dục mà còn là hoạt động giáo dục của chính nó. Giáo dục cần phải được xem xét như các hoạt động giao tiếp. Sự cởi mở, dân chủ và đối thoại hai chiều sẽ đảm bảo sự thành công trong giáo dục. Giáo dục văn hóa giao tiếp là một trong những nội dung của giáo dục và nó cũng là giải pháp hữu ích để đảm bảo hiệu quả của giáo dục. Từ khóa: giao tiếp, giáo dục, trường học, thẩm mĩ, văn hóa… Abstract Communication culture is not only the content of education but also an educational activity in itself. Education needs to be considered as an educational activity. The quality of openness, democracy and dynamic dialogue will ensure the success in education. Educating communication culture is one of the contents of education and it is also a useful means to ensure the effect of education. Keywords: communication, education, school, aesthetics, culture... Sự phát triển của con người gắn liền nên “năng lực bản chất Người” (C.Mác). với hoạt động giao tiếp. Từ thủa bình minh Văn hóa giao tiếp thể hiện trình độ sơ khai của nhân loại, giao tiếp bắt đầu từ phát triển, năng lực sống của con người. Ý những hình ảnh, âm thanh của tự nhiên như thức con người càng cao, xã hội càng phát mưa gió, cây cối, cỏ hoa, phiến đá, bờ triển, quan hệ giao tiếp càng phức tạp. Văn sông… Tiếp sau đó là những cử chỉ thô sơ, hóa giao tiếp thể hiện ở năng lực giao tiếp những nét chữ tượng hình được khắc trên và kĩ năng giao tiếp được hình thành trong cây, trên đá. Khi con người biết sử dụng quá trình phát triển xã hội. ngôn ngữ như một tín hiệu giao tiếp kết hợp Nói đến văn hóa giao tiếp trong nhà với những hoạt động của tự thân, lúc ấy xã trường là nói đến các mối quan hệ tiếp xúc, hội đã bước sang một thời kì khác, đó là ứng xử trong môi trường học đường (của thời kì có sự soi rọi của ánh sáng tri thức. các đối tượng giao tiếp như GV-HS, GV- Tri thức gắn liền với ý thức của con GV, HS-HS, PH-GV…). Như vậy, văn hóa người. Ý thức là nguồn gốc cơ bản của sự giao tiếp trong nhà trường khá đa dạng về hình thành, phát triển yếu tố “Người” trong hình thức, về nội dung liên quan đến nhiều con người, đồng thời là nguồn gốc của sự loại đối tượng ở môi trường học đường, hình thành, phát triển văn hóa, là cái tạo liên quan đến các tình huống, hoàn cảnh cụ 39
- thể. Giáo dục năng lực giao tiếp và văn hóa tiếp đơn sơ (giao tiếp bên ngoài) đến giao tiếp trong nhà trường là yêu cầu cấp những giao tiếp phức tạp hơn (giao tiếp bách, mang tính khách quan, gắn liền với bên trong). sự phát triển của giáo dục và của xã hội. Bản chất của giao tiếp là trao đổi (hai Khi nói đến giáo dục văn hóa giao tiếp hoặc nhiều người cùng đối thoại) thông tin, trong nhà trường chúng ta thường nói về quan hệ giao lưu, ứng xử… thông qua tiếp vấn đề làm sao, làm như thế nào để nâng xúc giữa người với người, là một dạng hoạt cao tính văn hóa trong hoạt động giao tiếp động quan trọng của con người, là đối của các đối tượng liên quan trong môi tượng mà nhiều ngành khoa học quan tâm trường học đường, sao cho các hoạt động nghiên cứu. giao tiếp ấy có văn hóa hơn, tức là nâng Thông tin học xem đó là quá trình phát cao tính ý thức trong giao tiếp, làm cho sự tin - nhận tin và xử lí thông tin (tính hai giao tiếp ấy đẹp hơn (đẹp về cử chỉ, tác chiều) qua những hình thức, những phương phong, ngôn ngữ…), làm sao để hoàn thiện tiện hay những kênh thông tin khác nhau. kĩ năng giao tiếp tức là nâng trình độ giao Tâm lí học nhìn nhận nó như quá trình tiếp tiếp lên mức độ thẩm mĩ (đẹp của hành vi, xúc người - người, là hoạt động hình thành, lời ăn tiếng nói…). Đây là một vấn đề nóng phát triển và vận hành quan hệ, tâm lí và cả bỏng đang thu hút sự quan tâm của xã hội. tính cách con người. Xã hội học cho rằng Nó không chỉ là cách thức xưng hô, chào giao tiếp bao giờ cũng mang tính xã hội, dù hỏi, tác phong, hành động… thể hiện trình đó có thể là giao tiếp cá nhân hay giao tiếp độ văn hóa của con người, mà còn thể hiện nhóm (giao tiếp tập thể) hoặc cộng đồng, những giá trị về đạo đức và thẫm mĩ của giao tiếp trực tiếp, gián tiếp hay trung dân tộc (xưng hô thể hiện truyền thống tôn gian… Triết học văn hóa và văn hóa học sư trọng đạo, kính trên nhường dưới…). khẳng định giao tiếp là một hoạt động của Tuy nhiên, khi nói đến giao tiếp chúng con người mang tính Người nhất, bởi vì đó ta cần chú ý cả hai phương diện, giao tiếp là một dạng hoạt động của ý thức nhằm bên ngoài (cử chỉ, ngôn phong, hành vi…) góp phần trao đổi, kế thừa, bảo lưu hoặc và giao tiếp bên trong, gắn liền với đời phát triển các giá trị văn hóa đã được sáng sống tinh thần, tình cảm. Văn hóa giao tiếp tạo và tích lũy trong lịch sử để qua đó con thường được hiểu theo cách một (giao tiếp người có thể thỏa mãn các nhu cầu văn hóa bên ngoài sao cho đẹp), vì vậy khi nói đến tinh thần của mình (nhận thức, sáng tạo, giáo dục văn hóa giao tiếp hầu như chúng giao lưu…). Giao tiếp văn hóa có một vị trí ta chỉ nói về vấn đề này, ít người nói về đặc biệt bởi vì nó chính là một thành tố vấn đề thứ hai (giao tiếp bên trong). Thực thuộc về bản chất năng động của văn hóa, ra vấn đề thứ hai này rất quan trọng với cái làm cho văn hóa phát triển như những giáo dục. Khái niệm văn hóa giao tiếp có giá trị liên tục (value continues), đồng thời thể có hai cách hiểu. Một là văn hóa giao góp phần làm cho văn hóa trở thành là tiếp được hiểu như tính chất văn hóa trong động lực của sự phát triển kinh tế, xã hội giao tiếp (đó là làm thế nào để giao tiếp có nói chung. văn hóa, tức là vẻ đẹp của cách giao tiếp), Trên những quan điểm ấy, hoạt động hai là giao tiếp như là một lĩnh vực của văn giáo dục cũng được xem như là một hoạt hóa, như một hoạt động của con người, bao động giao tiếp (giao tiếp giữa những người gồm tất cả các hoạt động, từ những giao tác động: GV, PH, XH... và người nhận sự 40
- tác động là học sinh). Giao tiếp đòi hỏi sự hiếm thấy, bởi vì, trước đây giáo dục chủ đối thoại, giáo dục cũng cần đối thoại. Mục yếu là truyền đạt tri thức một chiều. Thầy đích của giáo dục không chỉ là truyền đạt nói học trò nghe, phụ huynh nói con em tri thức cho học sinh, giúp học sinh không nghe, người lớn nói người nhỏ nghe. Và chỉ phát triển về tri thức mà còn phát triển những gì họ nói là đúng, là chân lí miễn về kĩ năng, phát triển nhân cách. Giáo dục tranh luận. Vì vậy theo nếp xưa ấy, học trò không thể có kết quả cao nếu quan hệ ấy không bao giờ dám đặt mình là đối tượng chỉ diễn ra một chiều và sự gắn kết thầy trò được đối thoại với người giáo dục. Việc để qua giao tiếp mong manh. Như vậy giáo học trò mở kênh giao tiếp là rất khó và điều dục không chỉ đơn thuần là truyền thức mà này phụ thuộc nhiều vào người làm công là đối thức. Muốn giáo dục như một hoạt tác giáo dục. Giáo dục là hoạt động giao động giao tiếp cần có hai yếu tố. Một là tiếp và hoạt động giao tiếp ấy chỉ có thể trong hoạt động giáo dục phải có đối thoại, thành công khi có sự tham gia giao tiếp của hay nói khác đi, hoạt động giáo dục phải HS. Đưa được HS vào hoạt động giáo dục được xem là hoạt động đối thoại (bản chất với tư cách như một cuộc giao tiếp đối của giao tiếp là đối thoại). Hai là để đối thoại hai chiều thì xem như giáo dục đã thoại được thì bản thân tất cả những đối thành công được một nửa. Cần xác định tượng tham gia trong họat động giao tiếp giao tiếp là con đường nhanh nhất đưa đến ấy phải có nhu cầu đối thoại, hoặc giả phải sự chia sẻ, cảm thông và thân thiện. Mà sự được kích thích, gợi mở để có nhu cầu đối thông cảm là một trong những con đường thoại, phải được củng cố lòng tin để dám quan trọng nhất để giải quyết xung đột, đây đối thoại. Người giao tiếp phải tự mở lòng, cũng chính là mục tiêu giáo dục thế kỉ 21. tự phát tin, truyền tin, tự đưa ra một tần số, Không có khả năng giao tiếp sẽ không có một kênh giao tiếp có thể phù hợp được khả năng thông cảm. Thông qua giao tiếp với làn sóng của người được giao tiếp, để con người có cơ hội hiểu nhau, đó là cơ sở người được giao tiếp có thể bắt nhịp được. của hòa bình - hữu nghị - hợp tác. Và cũng Nếu những đối tượng tham gia giao tiếp chính nhờ sự thông cảm hiểu nhau, giáo không thể bắt trúng tần số, không đi cùng dục lúc ấy không chỉ đơn thuần là dạy tri được trên một kênh thông tin thì xem như thức mà còn là dạy người, dạy nhân cách, cuộc giao tiếp không thành công. Trong đạo đức. Edgar Morin, nhà triết học, xã hội hoạt động giáo dục cũng vậy. học, nhân loại học hàng đầu Pháp trong Giáo dục nếu muốn trở thành hoạt cuốn “Bảy tri thức tất yếu cho nền giáo dục động giao tiếp thì bản thân những người tương lai” nói rằng: “Sự thông cảm cùng tham gia giao tiếp (GV, PH, XH, HS…) một lúc là phương tiện và mục đích của sự phải cùng mở lòng và có nhu cầu giao tiếp. trao đổi giữa con người với nhau. Thế mà Người tác động (GV, PH, XH…) phải xem giáo dục nhằm mục đích làm cho con việc tác động ấy là hoạt động giao tiếp bình người cảm thông nhau lại hoàn toàn vắng đẳng hai chiều. Người chịu tác động (HS - bóng trong các giáo trình của chúng ta. đối tượng của hoạt động giáo dục) cũng Hành tinh này cần những thông cảm lẫn phải mở lòng đón nhận cuộc giao tiếp và nhau từ mọi phía. Bởi tầm quan trọng của đủ tự tin để xem đó là cuộc đối thoại (dám nó, cần có một đổi mới về tâm thức ở mọi nói, dám trao đổi). Điều này từ trước đến cấp giáo dục và ở mọi giới tuổi nhằm phát nay, trong giáo dục truyền thống là rất triển sự thông cảm. Đó phải là công việc 41
- của nền giáo dục trong tương lai”. phải tự vượt qua chính mình. Tính khắt khe Nếu mục đích giáo dục là mang đến và tính ngặt nghèo của nền giáo dục một cho học sinh lòng yêu cái đẹp, cái thật, chiều đã làm nên nhân tố thăng tiến mạnh lòng yêu sự tìm tòi khám phá, khơi gợi ở mẽ cho con người trong xã hội. Song cũng các em khả năng cảm nhận, biết hoài nghi có vô vàn học sinh đau khổ vì chuyện đó và thì giao tiếp là hình thức tốt nhất để làm thấy mình chẳng nhận được gì tốt đẹp từ đó điều ấy. Bởi lẽ nếu giáo dục chỉ tác động cả. Nguyên do không vì các em thiếu tài như là sự áp đặt một chiều thì không thể có năng, cũng không phải vì các em không có kết qủa cao được. Một thời gian quá dài khả năng học và hiểu mọi điều, mà đó là vì trong nền giáo dục của chúng ta tồn tại sự nhạy cảm riêng và tính cách riêng của kiểu giáo dục khiến các em thụ động tiếp các em đã không được quan tâm, tất cả bị nhận kiến thức. Thực ra giáo dục tức là tìm dồn vào trong một khuôn khổ duy nhất áp cách dung hòa hai vận động trái chiều đặt chung cho tất cả. nhau. Một đằng là giúp cho từng em tìm ra Trên báo Tuổi trẻ số ra ngày 1/11/2009 con đường riêng thích hợp và một đằng là có đăng ý kiến của một học sinh Việt Nam dạy cho các em những điều mà mỗi chúng du học ở Hoa Kỳ. Em ấy cho rằng khi du ta tin là chân, thiện, mĩ. Cái khó của người học em đã thay đổi rất nhiều, được trở về làm giáo dục là không bóp nghẹt nhân cách với con người thật của mình. Trước đây khi học sinh theo kiểu áp đặt, nhưng cũng học ở Việt Nam, tuy là một học sinh giỏi không khước từ sứ mệnh dạy dỗ các em. nhưng em sống khép kín, ít giao tiếp với Mỗi một học sinh đều có cung cách riêng bạn bè, thầy cô vì em luôn phải cố gắng là trong cuộc sống, cách tư duy và cách cảm con ngoan, trò giỏi. Khi sang Hoa Kỳ, em nhận riêng, chúng cần phải học được cách có thể nói ra những suy nghĩ điên khùng diễn đạt và có cơ hội diễn đạt những điều nhất của mình mà thầy cô vẫn lắng nghe. chúng nghĩ và chúng muốn. Đặc biệt hơn, không bao giờ giáo viên la Đã có khi trong quá khứ, chúng ta mắng học sinh rằng em nghĩ như vậy là muốn tất cả học sinh đều chui qua cái bậy, là sai mà họ phân tích cho học sinh khuôn duy nhất, muốn mọi em đều cùng hiểu tại sao em nghĩ như vậy nhưng những học một điều, trong cùng một lúc, theo bạn khác không nghĩ như vậy. Em có cảm cùng một cách. Kiến thức đuợc đặt cao hơn giác thầy cô ở Hoa Kỳ như bạn bè của hết thảy. Giáo dục lúc đó là truyền đạt mình vì thế có thể nói tất cả mọi chuyện thông tin (information) một chiều. Chân lí cho họ nghe. Nhìn lại Việt Nam, quan hệ thuộc về người truyền đạt và bằng một cách thầy trò luôn có một khoảng cách. Ví dụ có nào đó dù là khiên cưỡng học sinh phải học sinh muốn hỏi lại những điều trong bài chấp nhận, không được đi ngược lại cái giảng (tức là muốn đối thoại với giáo viên) được xem là chân lí. Rốt cuộc, các em trở thì đã bị giáo viên mắng là nãy giờ sao nên thụ động, tự ti, cánh cửa giao tiếp với không nghe giảng. Tóm lại giáo viên chúng nhà giáo dục bị đóng lại, lúc đó tất cả chỉ là ta chưa tạo được niềm tin cho học sinh sự áp đặt, chất lượng giáo dục toàn diện là giãi bày tâm tình của mình, hay nói khác đi điều không tưởng. Tất nhiên nền giáo dục là chưa mở cho học sinh một kênh giao kiểu này từng có thành tựu của nó. Sự khắt tiếp mà ở đấy học sinh và thầy cô giáo có khe, chặt chẽ kéo con người lên tầng cao, thể đối thoại. Nhiều học sinh gây ra những dắt con người dù muốn hay không cũng lỗi lầm trong học đường một phần lớn cũng 42
- là vì không có cơ hội để được giao tiếp, cùng thầy. Muốn hai bên cùng mở lòng ra, giãi bày tâm sự với người lớn, thầy cô. Vì để có thể đối thoại qua lại thì cần chú ý đến thế, phát động phong trào xây dựng môi kênh giao tiếp tình cảm. “Không thể dạy trường trường học thân thiện là xây dựng nghệ thuật giao tiếp tâm hồn bằng sách mối quan hệ tốt đẹp giữa người với người giáo khoa hay thu vào một mớ nguyên lí thông qua giao tiếp. Khi thầy cô gần gũi, nào đó. Tiền đề quan trọng nhất của nó là tôn trọng học sinh và am hiểu tâm sinh lí sự nhạy cảm và cởi mở chân thành của của học sinh thì chắc chắn học sinh sẽ tin chính nhà giáo dục, anh ta có sẵn sàng hiểu tưởng tâm sự về những khó khăn của mình. và chấp nhận một cái gì đó mới mẻ và chưa Thầy cô lúc đó không chỉ dạy chữ mà còn quen hay không.” (Kon.I.C). là dạy người, đồng hành cùng các em trong Trước đây, chúng ta chọn phương pháp bước đường phát triển nhân cách của mình. giáo dục lấy người thầy làm trung tâm, gần Con đường cho giáo dục hiện đại là đây lại chuyển sang phương pháp dạy học con đường đối thoại bình đẳng về mặt khoa tích cực lấy học sinh làm trung tâm. Nhưng học để cùng đi tìm chân lí. “Một công trình thực ra cái gọi là trung tâm ấy không phải ở văn hóa đích thực còn đòi hỏi nhiều hơn là thầy hay trò, người học hay người dạy, mà sự thuộc lòng. Văn hóa chỉ bắt rễ sâu trong ở quan niệm về cách thức giáo dục. Các con người thông qua sự thức tỉnh ý thức, trí phương pháp dạy học tích cực lấy học sinh khôn và tính tò mò. Ta cần dẫn dắt đứa trẻ làm trung tâm, dạy học cá thể đều có một đến chỗ biết tự vấn, biết suy nghĩ, biết giữ điểm chung là cho học sinh được tham gia khoảng cách với sự kiện, biết hành động, một cách độc lập trong quá trình giáo viên biết hoài nghi và biết tự mình tìm ra chân truyền đạt tri thức. Đây là bản chất của giao lí.” (Nicolas Sarkozy). tiếp và cũng là bản chất của giáo dục. Giáo Như vậy, khi xem giáo dục như một dục hiểu là hoạt động giao tiếp không chỉ hoạt động giao tiếp, người làm công tác tác động vào trí mà còn tác động vào tình giáo dục muốn mở được cánh cửa giao tiếp cảm. Sự mở lòng, sự chân thành của thầy của học sinh cũng có nghĩa là phải tự thân cô giáo, các bậc phụ huynh giúp học sinh xóa bỏ biên giới của khoảng cách. Khi biên mở û lòng đón nhận và có sự giao tiếp trở giới của sự ngăn cách được xóa bỏ, thay lại. Chính trong quá trình giao tiếp ấy nảy vào đó là sự tự do thuyết luận, bình đẳng sinh tình cảm, từ đó có sự chia sẻ và cảm đối thoại hai chiều thì giáo dục sẽ bước qua thông đúng như ý kiến của Kon.I.C, nhà một hình thức khác. Hình thức giáo dục sẽ tâm lí học người Nga quan niệm: “Thế giới đa dạng, đa chiều, kết quả giáo dục cũng bên trong tâm hồn của học sinh chỉ mở ra chắc chắn sẽ khác. Học sinh sẽ được trang khi gặp một tâm hồn khác, khi gặp một sự bị ngoài tri thức còn là kĩ năng sống, là hiểu biết cảm thông”. cách để làm người và sống với mọi người. Sự cảm thông này bộc lộ đặc biệt rõ rệt Các em sẽ hiểu sự khác biệt, sự đối lập, sự trong hình thức cao nhất của giao tiếp là phê phán chẳng những không cản trở tự do nghệ thuật. Sở dĩ nghệ thuật có tác dụng lớn, mà trái lại đó là những nguồn lực khiến tác phẩm nghệ thuật sức có tác động đến cho con người cá nhân thêm phong phú. người đọc, có ý nghĩa giáo dục lớn là vì Để thực hiện được mục tiêu là giáo người nghệ sĩ, nhà văn, nhà thơ tự mở lòng dục thông qua hoạt động giao tiếp, quan ra, tự bộc bạch một cách chân thành. Sự chân trọng là làm sao để học sinh dám mở lòng thành ấy tạo nên sức lôi cuốn, tác động giáo 43
- dục của tác phẩm nghệ thuật. Nghệ thuật là hiểu biết của mình. Ngược lại cử chỉ, lời mảnh đất tình cảm của con người, tác động nói có văn hóa của học sinh thể hiện lòng mãnh liệt của nghệ thuật là tác động vào tình “tôn sư trọng đạo” của các em, và đó là cảm, tạo ra được sự cảm thông. một nguồn cổ vũ lớn đối với nhà giáo dục, Về một phương diện nào đó, dạy học giúp tăng thêm lòng yêu nghề và ý chí giáo cũng là một nghệ thuật (không phải là nghệ dục của thầy cô; không có nó hoạt động thuật giảng dạy mà nghệ thuật là như một giáo dục không thể thành công. hoạt động của con người). Người thầy Tóm lại, giáo dục cần thấm nhuần dùng tình cảm và sự chân thành tác động nguyên lí giao tiếp nhưng giao tiếp không đến học sinh, giáo dục được xem như một phải chỉ là tinh thần của giáo dục mà còn là sự giao tiếp tình cảm, nhờ đó mà hoạt động nội dung của giáo dục (giáo dục văn hóa giáo dục vừa là kết tinh tình yêu và trí tuệ giao tiếp). Quán triệt nguyên lí ấy, tất cả của người dạy học, vừa là sợi dây truyền các phương pháp giáo dục sẽ được phát cho học sinh sự sống mà người thầy mang huy tốt. Khơi gợi để học sinh buớc vào trong lòng. Thầy giáo đánh thức học sinh hoạt động giáo dục như một hoạt động giao bằng tình cảm, sự tò mò và say mê. Thầy tiếp là chìa khóa để thành công. Mục đích không chỉ đứng ngoài chỉ đường cho học cao nhất của giáo dục lúc này không chỉ là sinh đi mà còn đốt lên ngọn lửa trong lòng mang lại sự hiểu biết mà còn là tạo sự hiểu các em, khiến chúng tự nguyện thích thú nhau, thông cảm và chia sẻ lẫn nhau. Giao bước đi trên con đường ấy. Và vì vậy giáo tiếp phải là sợi chỉ đỏ xuyên suốt hoạt động dục thực hiện được sứ mạng đưa con người giáo dục, xuyên suốt cuộc sống. Chính nhờ thoát ra khỏi những biên giới của chính đó mà mọi người xích lại gần nhau hơn. mình, liên kết lại với nhau. Việc biến hoạt động giáo dục thành Tài liệu tham khảo hoạt động giao tiếp có quan hệ chặt chẽ với 1. Edgar Morin (2008), Bảy tri thức tất yếu cho giáo dục văn hóa giao tiếp. Những chủ thể nền giáo dục tương lai, Nxb Tri thức, Hà Nội. tham gia hoạt động giáo dục (thầy – trò) 2. Education Next, Summer 2010. cũng là những chủ thể tham gia giao tiếp. 3. Education World, August 2013, Rs. 60. Nếu văn hóa giao tiếp của những chủ thể 4. John Dewey (2008), Dân chủ và giáo dục, này được nâng cao thì qúa trình giao tiếp Nxb Tri thức, Hà Nội. cũng sẽ thuận lợi hơn và cũng có nghĩa là 5. J.J.Rousseau (2008), Emile hay là về giáo quá trình giáo dục sẽ hiệu quả hơn. Về dục, Nxb Tri thức, Hà Nội. phương diện này văn hóa giao tiếp của thầy 6. Nicolas Sarkozy (Tổng thống Pháp) cô có một vai trò lớn. Sự gần gũi, thân mật, (4/9/2007), Thư gửi các nhà giáo nhân ngày khai trường, Phạm Toàn dịch, văn bản nguồn thái độ dân chủ của thầy cô thể hiện trong http//media.education.gouv.fr cách xưng hô, đối xử lịch sự, có văn hóa 7. The Education Digest, vol 70, No 5. với học sinh sẽ khuyến khích học sinh 8. Hồ Ngọc Đại (2009), Nghiệp vụ sư phạm, mạnh dạn bày tỏ những khó khăn, không Nxb ĐH Sư phạm, Hà Nội. Ngày nhận bài: 05/10/2015 Biên tập xong: 05/11/2015 Duyệt đăng: 10/11/2015 44
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học